نهج البلاغه(حکمتها1الی100) شناخت ضدّ ارزش ها
ص: 624
ص: 625
حکمت 1
روش برخورد با فتنه ها
(اخلاقی، سیاسی) درود خدا بر او، فرمود: در فتنه ها، چونان شتر دو ساله باش، نه پشتی دارد که سواری دهد، و نه پستانی تا او را بدوشند .
حکمت 2
شناخت ضدّ ارزش ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: آن که جان را با طمع ورزی بپوشاند خود را پست کرده ، و آن که راز سختی های خود را آشکار سازد خود را خوار کرده ، و آن که زبان را بر خود حاکم کند خود را بی ارزش کرده است .
حکمت 3
شناخت ضدّ ارزش ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: بخل ننگ و ترس نقصان است . و تهیدستی مرد زیرک را در برهان کند می سازد ، و انسان تهیدست در شهر خویش نیز بیگانه است .
حکمت 4
ارزش های اخلاقی و ضدّ ارزش ها
(اخلاقی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: ناتوانی، آفت و شکیبایی، شجاعت و زهد ثروت و پرهیزکاری سپر نگه دارنده است : و چه همنشین خوبی است راضی بودن و خرسندی .
حکمت 5
شناخت ارزش های اخلاقی
(اخلاقی، سیاسی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: دانش، میراثی گرانبها ، و آداب، زیورهای همیشه تازه ، و اندیشه، آیینه ای شفّاف است .
حکمت 6
ارزش راز داری و خوشرویی
(اخلاقی، سیاسی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: سینه خردمند صندوق راز اوست ، و خوشرویی وسیله دوست یابی ، و شکیبایی، گورستان پوشاننده عیب هاست. و یا فرمود : پرسش کردن وسیله پوشاندن عیب هاست ، و انسان از خود راضی، دشمنان او فراوانند .
حکمت 7
ایثار اقتصادی و آخرت گرایی
(اخلاقی، اقتصادی) و درود خدا بر او، فرمود: صدقه دادن دارویی ثمر بخش است ، و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوه گر است .
حکمت 8
شگفتی های تن آدمی
(علمی، فیزیولوژی انسانی) و درود خدا بر او، فرمود: از ویژگی های انسان در شگفتی مانید، که: با پاره ای «پی» می نگرد، و با «گوشت» سخن می گوید، و با «استخوان» می شنود، و از «شکافی» نفس می کشد !! «1».
حکمت 9
شناخت ره آورد اقبال و ادبار دنیا
(اجتماعی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: چون دنیا به کسی روی آورد، نیکی های دیگران را به او عاریت دهد، و چون از او روی برگرداند خوبی های او را نیز برباید .
حکمت 10
روش زندگی با مردم
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: با مردم آنگونه معاشرت کنید، که اگر مردید بر شما اشک ریزند، و اگر زنده ماندید، با اشتیاق سوی شما آیند .
حکمت 11
روش برخورد با دشمن
(سیاسی، اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: اگر بر دشمنت دست یافتی، بخشیدن او را شکرانه پیروزی قرار ده .
______________________________
(1) اشاره به: اومانیسم HUMANIAM )انسان شناسی در تمام ابعاد) که از نظر بیولوژی، فیزیولوژی و روانی انسان را مورد ارزیابی قرار می دهند.
ص: 626
ص: 627
حکمت 12
آیین دوست یابی
(اخلاقی، اجتماعی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: ناتوان ترین مردم کسی است که در دوست یابی ناتوان است، و از او ناتوان تر آن که دوستان خود را از دست بدهد .
حکمت 13
روش استفاده از نعمت ها
(اخلاقی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: چون نشانه های نعمت پروردگار آشکار شد، با ناسپاسی نعمت ها را از خود دور نسازید .
حکمت 14
روش برخورد با خویشاوندان
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی را که نزدیکانش واگذارند، بیگانه او را پذیرا می گردد .
حکمت 15
روش برخورد با فریب خورده گان
(اخلاق اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: هر فریب خورده ای را نمی شود سرزنش کرد . «1»
حکمت 16
شناخت جایگاه جبر و اختیار
(اعتقادی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: کارها چنان در سیطره تقدیر است که چاره اندیشی به مرگ می انجامد . «2»
حکمت 17
ضرورت رنگ کردن موها
(بهداشتی، تجمّل و زیبایی) و درود خدا بر او، فرمود: (از امام پرسیدند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: موها را رنگ کنید، و خود را شبیه یهود نسازید یعنی چه؟
فرمود) پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این سخن را در روزگاری فرمود که پیروان اسلام اندک بودند، امّا امروز که اسلام گسترش یافته، و نظام اسلامی استوار شده، هر کس آنچه را دوست دارد انجام دهد .
حکمت 18
ره آورد شوم فرار از جنگ
(سیاسی، اخلاق نظامی) و درود خدا بر او، فرمود: (در باره آنان که از جنگ کناره گرفتند) حق را خوار کرده، باطل را نیز یاری نکردند . «3»
حکمت 19
ره آورد شوم هواپرستی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: آن کس که در پی آرزوی خویش تازد، مرگ او را از پای در آورد .
حکمت 20
روش برخورد با جوانمردان
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: از لغزش جوانمردان درگذرید، زیرا جوانمردی نمی لغزد جز آن که دست خدا او را بلند مرتبه می سازد .
حکمت 21
ارزش ها و ضدّ ارزش ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: ترس با ناامیدی، و شرم با محرومیّت همراه است ، و فرصت ها چون ابرها می گذرند، پس فرصت های نیک را غنیمت شمارید .
حکمت 22
روش گرفتن حق
(اخلاقی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: ما را حقّی است اگر به ما داده شود، و گر نه بر پشت شتران سوار شویم و برای گرفتن آن برانیم هر چند شب روی به طول انجامد . «4»
(این از سخنان لطیف و فصیح است، یعنی اگر حق ما را ندادند، خوار خواهیم شد و باید بر ترک شتر سوار چون بنده بنشینیم)
حکمت 23
ضرورت عمل گرایی
(اخلاقی، اجتماعی)
______________________________
(1) به هنگام حرکت امام علیه السّلام جهت سرکوب شورشیان بصره، سعد وقّاص و محمّد بن مسلمه، و اسامه بن زید و عبد اللّه بن عمر آماده حرکت نشدند. امام از آنها پرسید چرا آماده جهاد نمی شوید؟ گفتند از اینکه مسلمانی را بکشیم ناراحتیم! امام فرمود: بر بیعت من وفا دارید؟ گفتند آری، امام فرمود به خانه های تان بروید. آن گاه حکمت 15 را زمزمه کرد.
(2) نقد مکتب ولونتاریسم VOLUNTARISM )مکتب اصالت اراده و اختیار) که هر گونه جبری را نفی می کند، زیرا در اسلام انسان با کمک خدا عمل می کند.
(3) حارث ابن حوط هم مخالف جنگ جمل بود و به امام گفت منهم مانند سعد وقّاص و عبد اللّه عمر شرکت نمی کنم.
(4) این کلمات را امام علیه السّلام در روز عاشورا مطرح فرمود، که مردم داشتند با عثمان بیعت می کردند.
ص: 628
ص: 629
و درود خدا بر او، فرمود: کسی که کردارش او را به جایی نرساند، افتخارات خاندانش او را به جایی نخواهد رسانید .
حکمت 24
روش یاری کردن مردم
(اخلاق اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: از کفّاره گناهان بزرگ، به فریاد مردم رسیدن، و آرام کردن مصیبت دیدگان است .
حکمت 25
ترس از خدا در فزونی نعمت ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: ای فرزند آدم! زمانی که خدا را می بینی که انواع نعمت ها را به تو می رساند تو در حالی که معصیت کاری، بترس .
________________________________________
شریف الرضی، محمد بن حسین - دشتی، محمد، نهج البلاغه / ترجمه دشتی، 1جلد، مشهور - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1379ش. نهج البلاغه / ترجمه دشتی ؛ ؛ ص629
3026)
حکمت 26
رفتار شناسی (و نقش روحیّات در تن آدمی)
(علمی، اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی چیزی را در دل پنهان نکرد جز آن که در لغزش های زبان و رنگ رخسارش، آشکار خواهد گشت . «1»
حکمت 27
روش درمان دردها
(بهداشتی، درمانی) و درود خدا بر او، فرمود: با درد خود بساز، چندان که با تو سازگار است .
حکمت 28
برترین پارسایی
(اخلاقی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: برترین زهد، پنهان داشتن زهد است !
حکمت 29
ضرورت یاد مرگ
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: هنگامی که تو زندگی را پشت سر می گذاری و مرگ به تو روی می آورد، پس دیدار با مرگ چه زود خواهد بود .
حکمت 30
پرهیز از غفلت زدگی
(اخلاقی، اعتقادی) و درود خدا بر او، فرمود: هشدار! هشدار! به خدا سوگند، چنان پرده پوشی کرده که پنداری تو را بخشیده است !
حکمت 31
اشاره
(اخلاقی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: (از ایمان پرسیدند، جواب داد)
1- شناخت پایه های ایمان:
ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد . صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد. شوق، هراس، زهد و انتظار . آن کس که اشتیاق بهشت دارد، شهوت هایش کاستی گیرد، و آن کس که از آتش جهنّم می ترسد، از حرام دوری می گزیند، و آن کس که در دنیا زهد می ورزد، مصیبت ها را ساده پندارد، و آن کس که مرگ را انتظار می کشد در نیکی ها شتاب می کند . یقین نیز بر چهار پایه استوار است: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیّت ها، پند گرفتن از حوادث روزگار، و پیمودن راه درست پیشینیان . پس آن کس که هوشمندانه به واقعیّت ها نگریست، حکمت را آشکارا بیند، و آن که حکمت را آشکارا دید، عبرت آموزی را شناسد، و آن که عبرت آموزی شناخت گویا چنان است که با گذشتگان می زیسته است . و عدل نیز بر چهار پایه بر قرار است: فکری ژرف اندیش، دانشی عمیق و به حقیقت رسیده، نیکو داوری کردن و استوار بودن در شکیبایی. پس کسی که درست اندیشید به ژرفای دانش رسید و آن کس که به حقیقت دانش رسید، از چشمه زلال شریعت نوشید، و کسی که شکیبا شد در کارش زیاده روی نکرده با نیکنامی در میان مردم زندگی خواهد کرد . و جهاد نیز بر چهار پایه استوار است:
______________________________
(1) اشاره به علم: پسی کوفیسیکس PSYCHOPHYSICS )رابطه تن با روان) و پسیکوسوماتیکس PSYCHOSOMATICS که از دو واژه PSYCHO یعنی روان و روح وSOMA بمعنی بدن گرفته شده است، یعنی اشتراک روح و بدن و اشاره به علم: بی هیوریسم BEHAVIORISM )رفتار شناسی)
ص: 630
ص: 631
امر به معروف، و نهی از منکر، راستگویی در هر حال، و دشمنی با فاسقان . پس هر کس به معروف امر کرد، پشتوانه نیرومند مؤمنان است، و آن کس که از زشتی ها نهی کرد، بینی منافقان را به خاک مالید، و آن کس که در میدان نبرد صادقانه پایداری کند حقّی را که بر گردن او بوده ادا کرده است، و کسی که با فاسقان دشمنی کند و برای خدا خشم گیرد، خدا هم برای او خشم آورد، و روز قیامت او را خشنود سازد .
2- شناخت اقسام کفر و تردید:
و کفر بر چهار ستون پایدار است: کنجکاوی دروغین، «1» ستیزه جویی و جدل، انحراف از حق، و دشمنی کردن ، پس آن کس که دنبال توهّم و کنجکاوی دروغین رفت به حق نرسید. «2» و آن کس که به ستیزه جویی و نزاع پرداخت از دیدن حق نا بینا شد، و آن کس که از راه حق منحرف گردید، نیکویی را زشت، و زشتی را نیکویی پنداشت و سر مست گمراهی ها گشت، و آن کس که دشمنی ورزید پیمودن راه حق بر او دشوار و کارش سخت، و نجات او از مشکلات دشوار است . و شک چهار بخش دارد: جدال در گفتار، ترسیدن، دو دل بودن، و تسلیم حوادث روزگار شدن . پس آن کس که جدال و نزاع را عادت خود قرار داد از تاریکی شبهات بیرون نخواهد آمد، و آن کس که از هر چیزی ترسید همواره در حال عقب نشینی است، و آن کس که در تردید و دو دلی باشد زیر پای شیطان کوبیده خواهد شد، و آن کس که تسلیم حوادث گردد و به تباهی دنیا و آخرت گردن نهد، و هر دو جهان را از کف خواهد داد .
(سخن امام طولانی است چون در این فصل، حکمت های کوتاه را جمع آوری می کنم از آوردن دنباله سخن خودداری کردم)
حکمت 32
ارزش و والایی انجام دهنده کارهای خیر
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: نیکوکار، از کار نیک بهتر و بدکار از کار بد بدتر است .
حکمت 33
اعتدال در بخشش و حسابرسی
(اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی) و درود خدا بر او، فرمود: بخشنده باش امّا زیاده روی نکن، در زندگی حسابگر باش امّا سخت گیر مباش .
حکمت 34
راه بی نیازی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: بهترین بی نیازی، ترک آرزوهاست .
حکمت 35
ضرورت موقعیّت شناسی
(اخلاق اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی در انجام کاری که مردم خوش ندارند، شتاب کند، در باره او چیزی خواهند گفت که از آن اطّلاعی ندارند .
حکمت 36
آرزوهای طولانی و بزهکاری
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی که آرزوهایش طولانی است کردارش نیز ناپسند است .
حکمت 37
ضرورت ترک آداب جاهلی
(اخلاقی، سیاسی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: (در سر راه صفّین دهقانان شهر انبار «3» تا امام را دیدند پیاده شده، و پیشاپیش آن حضرت می دویدند .
فرمود چرا چنین می کنید؟ گفتند عادتی است که پادشاهان خود را احترام می کردیم، فرمود) به خدا سوگند که امیران شما از این کار سودی نبردند، و شما در دنیا با آن خود را به زحمت می افکنید،
______________________________
(1) عمق و عمق، در بیابانی بی آب و علف، پیشروی کردن و سرگردان شدن و به هلاکت رسیدن است. کسی که با توهّم پیش رود نیز دچار همین سرنوشت خواهد بود.
(2) نقد تفکّر: ایده آلیسم IIDEALISM )خیال پرستی، ذهن گرایی) در برابر رئالیسم REALISM )واقع گرایی)
(3) شهر انبار یکی از شهرهای شام، در شصت کیلو متری بغداد قرار داشت که در سال دوازدهم هجری به دست مسلمانان افتاد.
ص: 632
ص: 633
و در آخرت دچار رنج و زحمت می گردید ، و چه زیانبار است رنجی که عذاب در پی آن باشد، و چه سودمند است آسایشی که با آن، امان از آتش جهنّم باشد .
حکمت 38
ارزش ها و آداب معاشرت با مردم
اشاره
(اخلاقی، اجتماعی، تربیتی) به فرزندش امام حسن علیه السّلام فرمود:
پسرم! چهار چیز از من یاد گیر (در خوبی ها)، و چهار چیز به خاطر بسپار (هشدارها)، که تا به آنها عمل می کنی زیان نبینی:
الف- خوبی ها
1- همانا ارزشمندترین بی نیازی عقل است، 2- و بزرگ ترین فقر بی خردی است، 3- و ترسناک ترین تنهایی خودپسندی است. 4- و گرامی ترین ارزش خانوادگی، اخلاق نیکوست .
ب- هشدارها
1- پسرم! از دوستی با احمق بپرهیز، چرا که می خواهد به تو نفعی رساند امّا دچار زیانت می کند.
2- از دوستی با بخیل بپرهیز، زیرا آنچه را که سخت به آن نیاز داری از تو دریغ می دارد .
3- و از دوستی با بدکار بپرهیز، که با اندک بهایی تو را می فروشد .
4- و از دوستی با دروغگو بپرهیز، که او به سراب ماند: دور را به تو نزدیک، و نزدیک را دور می نمایاند .
حکمت 39
جایگاه واجبات و مستحبّات
(عبادی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: عمل مستحب «1» انسان را به خدا نزدیک نمی گرداند، اگر به واجب زیان رساند .
حکمت 40
راه شناخت عاقل و احمق
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: زبان عاقل در پشت قلب اوست، و قلب احمق در پشت زبانش قرار دارد . «2»
(این از سخنان ارزشمند و شگفتی آور است، که عاقل زبانش را بدون مشورت و فکر و سنجش رها نمی سازد ، امّا احمق هر چه بر زبانش آید می گوید بدون فکر و دقّت، پس زبان عاقل از قلب او و قلب احمق از زبان او فرمان می گیرد) .
(حکمت 40 به گونه دیگری نیز نقل شده)
حکمت 41
راه شناخت عاقل و احمق
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: قلب احمق در دهان او، و زبان عاقل در قلب او قرار دارد .
حکمت 42
بیماری و پاک شدن گناهان
(اخلاقی، معنوی) و به یکی از یارانش که بیمار بود فرمود: خدا آنچه را که از آن شکایت داری (بیماری) موجب کاستن گناهانت قرار داد، در بیماری پاداشی نیست امّا گناهان را از بین می برد، و آنها را چونان برگ پاییزی می ریزد، و همانا پاداش در گفتار به زبان، و کردار با دست ها و قدم هاست ، و خدای سبحان به خاطر نیّت راست، و درون پاک، هر کس از بندگانش را که بخواهد وارد بهشت خواهد کرد .
می گویم: (راست گفت امام علی علیه السّلام «درود خدا بر او باد» که بیماری پاداشی ندارد، بیماری از چیزهائی است که استحقاق عوض دارد، و عوض در برابر رفتار خداوند بزرگ است نسبت به بنده خود، در ناملایمات زندگی و بیماری ها و همانند آنها ، امّا اجر و پاداش در برابر کاری است که بنده انجام می دهد. پس بین این دو تفاوت است که امام علیه السّلام آن را با علم نافذ و رأی رسای خود، بیان فرمود .
______________________________
(1) نافله: یعنی مستحب، و فریضه یعنی واجب.
(2) بقول سعدی: اوّل اندیشه وانگهی گفتار.
ص: 634
ص: 635
حکمت 43
الگوهای انسانی (فضائل اخلاقی یکی از یاران)
(تاریخی، تربیتی) در یاد یکی از یاران، «خبّاب بن أرت» فرمود: خدا خبّاب بن أرت «1» را رحمت کند، با رغبت مسلمان شد، و از روی فرمانبرداری هجرت کرد، و با قناعت زندگی گذراند، و از خدا راضی بود، و مجاهد زندگی کرد .
حکمت 44
ارزش آخرت گرایی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: خوشا به حال کسی که به یاد معاد باشد، برای حسابرسی قیامت کار کند، با قناعت زندگی کند، و از خدا راضی باشد .
حکمت 45
راه شناخت مؤمن و منافق
(اخلاقی، انسان شناسی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: اگر با شمشیرم بر بینی مؤمن بزنم که دشمن من شود، با من دشمنی نخواهد کرد، و اگر تمام دنیا را به منافق ببخشم تا مرا دوست بدارد، دوست من نخواهد شد ، و این بدان جهت است که قضای الهی جاری شد، و بر زبان پیامبر امّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گذشت که فرمود:
«ای علی! مؤمن تو را دشمن نگیرد، و منافق تو را دوست نخواهد داشت.»
حکمت 46
ارزش پشیمانی و زشتی غرور زدگی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: گناهی که تو را پشیمان کند بهتر از کار نیکی است که تو را به خود پسندی وا دارد .
حکمت 47
شناخت ارزش ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: ارزش مرد به اندازه همّت اوست، و راستگویی او به میزان جوانمردی اش، و شجاعت او به قدر ننگی است که احساس می کند، و پاکدامنی او به اندازه غیرت اوست .
حکمت 48
راز داری و پیروزی
(اخلاقی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: پیروزی در دوراندیشی، و دور اندیشی در به کار گیری صحیح اندیشه، و اندیشه صحیح به راز داری است .
حکمت 49
شناخت بزرگوار و پست فطرت
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: از یورش بزرگوار به هنگام گرسنگی، و از تهاجم انسان پست به هنگام سیری، بپرهیز .
حکمت 50
راه جذب دلها
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: دل های مردم گریزان است، به کسی روی آورند که خوشرویی کند .
حکمت 51
قدرت و عیب پوشی
(اخلاقی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: عیب تو تا آن گاه که روزگار با تو هماهنگ باشد، پنهان است .
حکمت 52
روش برخورد با شکست خوردگان
(اخلاقی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: سزاوارترین مردم به عفو کردن، تواناترینشان به هنگام کیفر دادن است .
حکمت 53
شناخت جایگاه سخاوت و ایثارگری
(اخلاقی، اقتصادی، اجتماعی)
______________________________
(1) خبّاب پسر أرت، از مسلمانان صدر اسلام است که در مکّه آسیب فراوان دید تا آنجا که مشرکین پشت او را داغ کردند، در جنگ صفّین در رکاب امیر المؤمنین علیه السّلام بود و در سال 37 هجری در کوفه در گذشت.
ص: 636
ص: 637
و درود خدا بر او، فرمود: سخاوت آن است که تو آغاز کنی، زیرا آنچه با درخواست داده می شود یا از روی شرم و یا از بیم شنیدن سخن ناپسند است .
حکمت 54
ارزش های اخلاقی
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: هیچ ثروتی چون عقل، و هیچ فقری چون نادانی نیست. هیچ ارثی چون ادب «1»، و هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست .
حکمت 55
اقسام بردباری
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: شکیبایی دو گونه است: شکیبایی بر آنچه خوش نمی داری و شکیبایی در آنچه دوست می داری .
حکمت 56
تهیدستی و تنهایی
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: ثروتمندی در غربت، چون در وطن بودن، و تهیدستی در وطن، غربت است .
حکمت 57
ارزش قناعت و خود کفایی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: قناعت، ثروتی است پایان ناپذیر .
(این سخن از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز نقل شده است)
حکمت 58
توانگری و شهوت ها
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: ثروت، ریشه شهوت هاست .
حکمت 59
ارزش تذکّر دادن اشتباهات
(اخلاق اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: آن که تو را هشدار داد، چون کسی است که مژده داد .
حکمت 60
ضرورت کنترل زبان
(اخلاقی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: زبان تربیت نشده، درنده ای است که اگر رهایش کنی می گزد !
حکمت 61
شیرینی آزار زن
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: نیش زن شیرین است .
حکمت 62
روش پاسخ دادن به ستایش ها و نیکی ها
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: چون تو را ستودند، بهتر از آنان ستایش کن ، و چون به تو احسان کردند، بیشتر از آن ببخش. به هر حال پاداش بیشتر از آن آغاز کننده است .
حکمت 63
ارزش شفاعت
(اخلاقی اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: شفاعت کننده چونان بال و پر در خواست کننده است .
حکمت 64
غفلت دنیا پرستان
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: اهل دنیا سوارانی در خواب مانده اند که آنان را می رانند .
حکمت 65
ترک دوستان و تنهایی
(اخلاقی، اجتماعی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: از دست دادن دوستان غربت است .
حکمت 66
روش خواستن
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: از دست دادن حاجت بهتر از درخواست کردن از نا اهل است .
حکمت 67
ارزش ایثار اقتصادی
(اخلاقی، اقتصادی) و درود خدا بر او، فرمود: از بخشش اندک شرم مدار که محروم کردن، از آن کمتر است .
______________________________
(1) اشاره به علم: پداگوژی PEDAGOGY )علم تربیت)
ص: 638
ص: 639
حکمت 68
ره آورد عفّت و شکرگذاری
(اخلاقی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: عفّت ورزیدن زینت فقر، و شکرگزاری زینت بی نیازی است .
حکمت 69
حفظ روح امیدواری
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: اگر به آنچه که می خواستی نرسیدی، از آنچه هستی نگران مباش .
حکمت 70
روانشناسی جاهل
(اخلاقی، علمی) و درود خدا بر او، فرمود: نادان را یا تندرو یا کند رو می بینی .
حکمت 71
نشانه کمال عقل
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: چون عقل کامل گردد، سخن اندک شود .
حکمت 72
رابطه دنیا و انسان
(اخلاقی، علمی) و درود خدا بر او، فرمود: دنیا بدن ها را فرسوده، و آرزوها را تازه می کند، مرگ را نزدیک و خواسته ها را دور و دراز می سازد، کسی که به آن دست یافت خسته می شود، و آن که به دنیا نرسید رنج می برد .
حکمت 73
ضرورت خودسازی رهبران و مدیران
(اخلاقی، تربیتی، مدیریّتی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی که خود را رهبر مردم قرار داد، باید پیش از آن که به تعلیم دیگران پردازد، خود را بسازد، و پیش از آن که به گفتار تربیت کند، با کردار تعلیم دهد ، زیرا آن کس که خود را تعلیم دهد و ادب کند سزاوارتر به تعظیم است از آن که دیگری را تعلیم دهد و ادب بیاموزد .
حکمت 74
ضرورت یاد مرگ
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: انسان با نفسی که می کشد، قدمی به سوی مرگ می رود .
حکمت 75
توجّه به فنا پذیری دنیا
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: هر چیز که شمردنی است پایان می پذیرد، و هر چه را که انتظار می کشیدی، خواهد رسید .
حکمت 76
روش تحلیل رویدادها (روش تجربی)
(اخلاقی، علمی، سیاسی) و درود خدا بر او، فرمود: حوادث اگر همانند یکدیگر بودند، آخرین را با آغازین مقایسه و ارزیابی می کنند . «1»
حکمت 77
دنیا شناسی (امام و ترک دنیای حرام
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: (ضرار بن ضمره «2» ضبایی از یاران امام به شام رفت بر معاویه وارد شد. معاویه از او خواست از حالات امام بگوید، گفت علی علیه السّلام را در حالی دیدم که شب، پرده های خود را افکنده بود، و او در محراب ایستاده، محاسن را به دست گرفته، چون مار گزیده به خود می پیچید، و محزون می گریست و می گفت) ای دنیا!! ای دنیای حرام! از من دور شو، آیا برای من خودنمایی می کنی؟ یا شیفته من شده ای تا روزی در دل من جای گیری؟ هرگز مبادا غیر مرا بفریب، که مرا در تو هیچ نیازی نیست ، تو را سه طلاقه کرده ام، تا باز گشتی نباشد، دوران زندگانی تو کوتاه، ارزش تو اندک، و آرزوی تو پست است . آه از توشه اندک، و درازی راه، و دوری منزل، و عظمت روز قیامت !
حکمت 78
شناخت جایگاه جبر و اختیار
(اعتقادی)
______________________________
(1)
سالی که نکوست از بهارش پیداست.
(2) به نقل قاموس الرجال ج 5 ص 149- و در مروج الذّهب ضرار بن حمزه و در شرح ابن ابی الحدید ضرار بن ضمره الضّابی، ثبت شد.
ص: 640
ص: 641
و در جواب مردی شامی فرمود: (مرد شامی پرسید آیا رفتن ما به شام، به قضا و قدر الهی است؟ امام با کلمات طولانی پاسخ او را داد که برخی از آن را برگزیدیم) وای بر تو! شاید قضاء لازم، و قدر حتمی را گمان کرده ای؟ اگر چنین بود، پاداش و کیفر، بشارت و تهدید الهی، بیهوده بود ! خداوند سبحان! بندگان خود را فرمان داد در حالی که اختیار دارند، و نهی فرمود تا بترسند، احکام آسانی را واجب کرد، و چیز دشواری را تکلیف نفرمود، و پاداش اعمال اندک را فراوان قرار داد، با نافرمانی بندگان مغلوب نخواهد شد، و با اکراه و اجبار اطاعت نمی شود ، و پیامبران را به شوخی نفرستاد، و فرو فرستادن کتب آسمانی برای بندگان بیهوده نبود، «1» و آسمان و زمین و آنچه را در میانشان است بی هدف نیافرید.
این پندار کسانی است که کافر شدند و وای از آتشی که بر کافران است .
حکمت 79
ارزش حکمت و بی لیاقتی منافق
(علمی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: حکمت را هر کجا که باشد، فراگیر، گاهی حکمت در سینه منافق است و بی تابی کند تا بیرون آمده و با همدمانش در سینه مؤمن آرام گیرد .
حکمت 80
مؤمن و ارزش حکمت
(علمی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: حکمت گمشده مؤمن است، حکمت را فراگیر هر چند از منافقان باشد .
حکمت 81
میزان ارزش انسان ها (ارزش تخصّص و تجربه)
(اخلاقی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: ارزش هر کس به مقدار دانایی و تخصّص اوست .
(این از کلماتی است که قیمتی برای آن تصوّر نمی شود، و هیچ حکمتی هم سنگ آن نبوده و هیچ سخنی، والایی آن را ندارد) «2»
حکمت 82
ارزش های والای انسانی
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: شما را به پنج چیز سفارش می کنم که اگر برای آنها شتران را پر شتاب برانید و رنج سفر را تحمّل کنید سزاوار است : کسی از شما جز به پروردگار خود امیدوار نباشد، و جز از گناه خود نترسد، و اگر از یکی سؤال کردند و نمی داند، شرم نکند و بگوید نمی دانم، و کسی در آموختن آنچه نمی داند شرم نکند ، و بر شما باد به شکیبایی، که شکیبایی، ایمان را چون سر است بر بدن و ایمان بدون شکیبایی چونان بدن بی سر، ارزشی ندارد .
حکمت 83
روش برخورد با چاپلوسان
(اخلاقی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: (به شخصی که در ستایش امام افراط کرد، و آنچه در دل داشت نگفت) من کمتر از آنم که بر زبان آوردی، و برتر از آنم که در دل داری .
______________________________
(1) نقد مکتب ولونتاریسم VOLUNTARISM )مکتب اصالت اراده و اختیار) که هر گونه جبری را نفی می کند، زیرا در اسلام انسان با کمک خدا عمل می کند.
(2) جاحظ: یکی از دانشمندان اهل سنّت می گوید، اگر نداشتیم جز همین رهنمود، امّت اسلامی را شافی و کافی و بی نیاز کننده بود. «البیان و التبیین ج 1، ص 83».
ص: 642
ص: 643
حکمت 84
مردم پس از جنگها
(سیاسی، نظامی) و درود خدا بر او، فرمود: باقی ماندگان شمشیر و جنگ، شماره شان با دوام تر، و فرزندانشان بیشتر است .
حکمت 85
پرهیز از ادّعاهای علمی
(علمی، اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی که از گفتن «نمی دانم» روی گردان است، به هلاکت و نابودی می رسد .
حکمت 86
برتری تجربه پیرامون از قدرتمندی جوانان
(اخلاقی، تجربی) و درود خدا بر او، فرمود: اندیشه پیر در نزد من از تلاش جوان خوشایندتر است.
(و نقل شده که تجربه پیران از آمادگی رزمی جوانان برتر است)
حکمت 87
ارزش استغفار (طلب بخشش از خدا)
(اخلاقی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: در شگفتم از کسی که می تواند استغفار کند و ناامید است .
حکمت 88
دو عامل ایمنی مسلمین
(اخلاقی، معنوی) و درود خدا بر او، فرمود: (امام باقر علیه السّلام از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام نقل فرمود) دو چیز در زمین مایه امان از عذاب خدا بود: یکی از آن دو برداشته شد، پس دیگری را دریابید و بدان چنگ زنید، امّا امانی که برداشته شد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود، و أمان باقی مانده، استغفار کردن است ، که خدای بزرگ به رسول خدا فرمود:
«خدا آنان را عذاب نمی کند در حالی که تو در میان آنانی، و عذابشان نمی کند تا آن هنگام که استغفار می کنند»
(این روش استخراج نیکوترین لطایف معنی، و ظرافت سخن از آیات قرآن است) .
حکمت 89
راه اصلاح دنیا و آخرت
(اخلاقی، تربیتی، اجتماعی) و درود خدا بر او، فرمود: کسی که میان خود و خدا اصلاح کند، خداوند میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد ، و کسی که امور آخرت را اصلاح کند، خدا امور دنیای او را اصلاح خواهد کرد، و کسی که از درون جان واعظی دارد، خدا را بر او حافظی است.
حکمت 90
شناخت عالم آگاه
(علمی، اعتقادی) و درود خدا بر او، فرمود: فقیه کامل کسی است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس، و از مهربانی او نومید نکند، و از عذاب ناگهانی خدا ایمن نسازد .
حکمت 91
راه درمان روان (روانکاوی، روانشناسی بالینی)
(علمی، اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: همانا این دل ها همانند بدن ها افسرده می شوند، پس برای شادابی دلها، سخنان زیبای حکمت آمیز را بجویید . «1»
حکمت 92
والاترین دانش
(علمی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: بی ارزش ترین دانش، دانشی است که بر سر زبان است، و برترین علم، علمی است که در اعضا و جوارح آشکار است .
حکمت 93
فلسفه آزمایشها
(اخلاقی، اجتماعی)
______________________________
(1) اشاره به علم: پسی کیاتری PSYCHIATRY )شناخت امراض روانی)
ص: 644
ص: 645
و درود خدا بر او، فرمود: فردی از شما نگوید: خدایا از فتنه به تو پناه می برم، زیرا کسی نیست که در فتنه ای نباشد، لکن آن که می خواهد به خدا پناه برد، از آزمایش های گمراه کننده پناه ببرد، همانا خدای سبحان می فرماید:
«بدانید که اموال و فرزندان شما فتنه شمایند» معنی این آیه آن است که خدا انسان ها را با اموال و فرزندانشان می آزماید، تا آن کس که از روزی خود ناخشنود، و آن که خرسند است، شناخته شوند، گر چه خداوند به احوالاتشان از خودشان آگاه تر است، تا کرداری که استحقاق پاداش یا کیفر دارد آشکار نماید ، چه آن که بعضی مردم فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمی پسندند، و بعضی دیگر فراوانی اموال را دوست دارند و از کاهش سرمایه نگرانند .
حکمت 94
شناخت نیکی ها و خوبیها
(اخلاقی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: (از امام پرسیدند «خیر» چیست؟ فرمود) خوبی آن نیست که مال و فرزندت بسیار شود، بلکه خیر آن است که دانش تو فراوان، و بردباری تو بزرگ و گران مقدار باشد، و در پرستش پروردگار در میان مردم سر فراز باشی، پس اگر کار نیکی انجام دهی شکر خدا به جا آوری، و اگر بد کردی از خدا آمرزش خواهی .
در دنیا جز برای دو کس خیر نیست.
یکی گناه کاری که با تو به جبران کند، و دیگر نیکوکاری که در کارهای نیکو شتاب ورزد .
حکمت 95
تقوی و ارزش أعمال
(اخلاقی) و درود خدا بر او، فرمود: هیچ کاری با تقوا اندک نیست، و چگونه اندک است آنچه که پذیرفته شود؟
حکمت 96
ارزش علم و بندگی
(اخلاقی، علمی) و درود خدا بر او، فرمود: نزدیک ترین مردم به پیامبران، داناترین آنان است، به آنچه که آورده اند.
سپس این آیه را تلاوت فرمود: «همانا نزدیک ترین مردم به ابراهیم آنانند که پیرو او گردیدند، و مؤمنانی که به این پیامبر خاتم پیوستند» (سپس فرمود) دوست محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کسی است که خدا را اطاعت کند هر چند پیوند خویشاوندی او دور باشد، و دشمن محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کسی است که خدا را نافرمانی کند، هر چند خویشاوند نزدیک او باشد .
حکمت 97
ارزش یقین
(اخلاقی، اعتقادی) و درود خدا بر او، فرمود: (صدای مردی از حروراء «1» را شنید که نماز شب می خواند و قرآن تلاوت می کرد) خوابیدن همراه با یقین، برتر از نمازگزاردن با شک و تردید است .
حکمت 98
ضرورت عمل کردن به روایات
(علمی، اجتماعی، تربیتی) و درود خدا بر او، فرمود: چون روایتی را شنیدید، آن را بفهمید عمل کنید، نه بشنوید و نقل کنید، زیرا راویان علم فراوان، و عمل کنندگان آن اندکند .
______________________________
(1) حروراء، دهکده ای نزدیک کوفه که گروه منحرف خوارج آنجا را برای پیکار با امام علیه السّلام انتخاب کرده بودند و آن شخص «غروه ابن ادنه» بود که در جنگ نهروان کشته شد.
ص: 646
ص: 647
حکمت 99
تفسیر الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قالُوا إِنَّا
(علمی، تفسیری، اعتقادی) و درود خدا بر او، فرمود: (شنید که شخصی گفت الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قالُوا إِنَّا) این سخن ما که می گوییم «ما همه از آن خداییم» اقراری است به بندگی، و اینکه می گوییم «بازگشت ما به سوی او است» اعترافی است به نابودی خویش .
.jpg){kind=small}
