دربارهٔ فرخی سیستانی

ابوالحسن علی بن جولوغ سیستانی معروف به فرخی سیستانی از غلامان امیرخلف بانو آخرین امیر صفاری بود. علی بن جولوغ، از سر ناچاری شعری در قالب قصیده سرود و آن را « با کاروان حله» نام نهاد؛ و شعر را به عمید اسعد چغانی وزیر امیر صفاری تقدیم کرد. معروف است که روز بعد علی بن جولوغ قصیده‌ای به نام «داغگاه» ساخت و آن را برای امیر صفاری خواند. امیر صفاری، چهل کره اسب را به علی بن جولوغ هدیه کرد و او را از نزدیکان دربارش قرار داد. محمود غزنوی او را به ملک الشعرایی دربار منصوب کرد. پس از مرگ محمود در سال ۴۲۱ هجری قمری، فرخی به دربار سلطان مسعود غزنوی روی آورد و تا پایان عمر به ستایش این امیر غزنوی مشغول بود. فرخی در سال ۴۲۹ هجری قمری در سنین جوانی در غزنه درگذشت.

قصیدهٔ شمارهٔ ۱ - در مدح یمین الدوله سلطان محمود بن ناصر الدین سبکتگین غزنوی

برآمد پیلگون ابری ز روی نیلگون دریا

چو رای عاشقان گردان چو طبع بیدلان شیدا

چو گردان گشته سیلابی میان آب آسوده

چو گردان گردباد تندگردی تیره اندر وا

ببارید و ز هم بگسست و گردان گشت بر گردون

چو پیلان پراکنده میان آبگون صحرا

تو گفتی گرد زنگارست بر آیینهٔ چینی

تو گفتی موی سنجاب است بر پیروزه‌گون دیبا

به سان مرغزار سبز رنگ اندر شده گردش

به یک ساعت ملون کرده روی گنبد خضرا

تو گفتی آسمان دریاست از سبزی و بر رویش

به پرواز اندر آورده‌ست ناگه بچگان عنقا

همی‌رفت از بر گردون، گهی تاری گهی روشن

وزو گه آسمان پیدا و گه خورشید ناپیدا

به سان چندن سوهان‌زده بر لوح پیروزه

به کردار عبیر بیخته بر صفحهٔ مینا

چو دودین آتشی، کآبش به روی اندر زنی ناگه

چو چشم بیدلی کز دیدن دلبر شود بینا

هوای روشن از رنگش مغبر گشت و شد تیره

چو جان کافر کشته ز تیغ خسرو والا

یمین دولت و دولت بدو آراسته گیتی

امین ملت و ملت بدو پیراسته دنیا

قوام دین پیغمبر، ملک محمود دین پرور

ملک فعل و ملک سیرت ملک سهم و ملک سیما

شهنشاهی که شاهان را ز دیده خواب برباید

ز بیم نه منی گرزش به جابلقا و جابلسا

دل ترسا همی‌داند کزو کیشش تبه گردد

لباس سوکواران زان قبل پوشد همی ترسا

خلافش بدسگالان را بدانگونه همی‌بکشد

که هنگام سموم اندر بیابان تشنه را گرما

دل خارا ز بیم تیغ او خون گشت پنداری

که آتش رنگ خون دارد چو بیرون آید از خارا

امید خلق غواصست و دست راد او دریا

به کام خویش برگیرد گهر غواص از دریا

گذرگاه سپاهش را ندارد عالمی ساحت

تمامی ظل چترش را ندارد کشوری پهنا

گر اسکندر چنو بودی به ملک و لشکر و بازو

نگشتی عاصی اندر امر او دارای بن دارا

جهان را برترین جایست زیر پایهٔ تختش

چنانچون برترین برجست مر خورشید را جوزا

صفات قصر او بشنید حورا یکره و زان پس

خیال قصر او بیند به خلد اندر همی حورا

زبان از بهر آن باید که خوانی مدح او امروز

دو چشم از بهر آن باید که بینی روی او فردا

چو مدحش خواند نتوانی، چه گویا و چه ناگویا

چو رویش دید نتوانی، چه بینا و چه نابینا

بیابد، هر که اندیشد ز گنجش، برترین قسمت

خلایق را همه قسمت شد اندر گنج او مانا

ز خشم و قوتش جایی که اندیشد دل بخرد

ز جود و همتش جایی که اندیشد دل دانا

نه آتش را بود گرمی، نه آهن را بود قوت

نه دریا را بود رادی، نه گردون را بود بالا

ز خشمش تلختر چیزی نباشد در جهان هرگز

ز تلخی خشم او نشگفت اگر الوا شود حلوا

دل اعدای او سنگست لیکن سنگ آهنکش

از آن پیکان او هرگز نجوید جز دل اعدا

ایا شاهی که از شاهان نیامد کس ترا همسر

ایا میری که از میران نباشد کس ترا همتا

به هر می خوردنی چندان به ما بر زر تو در پاشی

که از بس رنگ زر تو سلب زرین شود بر ما

امیرا! خسروا! شاها! همانا عهد کرده‌ستی

که گنجی را بر افشانی چو بر کف برنهی صهبا

تو از دیدار مادح همچنان شادان شوی شاها

که هرگز نیم از آن وامق نگشت از دیدن عذرا

طواف زایران بینم به گرد قصر تو دایم

همانا قصر تو کعبه‌ست و گرد قصر تو بطحا

ز نسل آدم و حوا نماند اندر جهان شاهی

که پیش تو جبین بر خاک ننهاده‌ست چون مولا

هر آنکس کو زبان دارد همیشه آفرین خواند

بر آن کو آفرین تو به یک لفظی کند املا

ز شاهان همه گیتی ثناگفتن ترا شاید

که لفظ اندر ثنای تو همه یکسر شود غرا

همی تا در شب تاری ستاره تابد از گردون

چو بر دیبای فیروزه فشانده لؤلؤ لالا

گهی چون آینهٔ چینی نماید ماه دو هفته

گهی چون مهرهٔ سیمین نماید زهرهٔ زهرا

عدیل شادکامی باش و جفت ملکت باقی

قرین کامگاری باش و یار دولت برنا

میان مجلس شادی، می روشن ستان دایم

گه از دست بت خلخ، گه از دست بت یغما

قصیدهٔ شمارهٔ ۲ - در مدح خواجه عمید ابو منصور سید اسعد

نیلگون پرده برکشید هوا

باغ بنوشت مفرش دیبا

آبدان گشت نیلگون رخسار

و آسمان گشت سیمگون سیما

چون بلور شکسته، بسته شود

گر براندازی آب را به هوا

لوح یاقوت زرد گشت به باغ

بر درختان صحیفهٔ مینا

بینوا گشت باغ مینا رنگ

تا درو زاغ برگرفت نوا

مطرب بینوا نوا نزند

اندر آن مجلسی که نیست نوا

گر نه عاشق شده‌ست برگ درخت

از چه رخ زردگشت و پشت دو تا

باد را کیمیای سوده که داد

که ازو زر ساو گشت گیا

گر گیا زرد گشت باک مدار

بس بود سرخ روی خواجهٔ ما

خواجهٔ سید اسعد آنکه ازوست

هر چه سعدست زیر هفت سما

آنکه با رای او یکیست قدر

آنکه با امر او یکیست قضا

زیر تدبیر محکمش آفاق

زیر اعلام همتش دنیا

تا به دریا رسید باد سخاش

در شکسته‌ست زایش دریا

کل جودست دست او دایم

وان دگر جودها همه اجزا

هرکه امروز کرد خدمت او

خدمت او ملک کند فردا

هر که خالی شد از عنایت او

عالم او را دهد عنان عنا

زایران را سرای او حرمست

مسند او منا و صدر صفا

هر که تنها شود ز خدمت او

از همه چیزها شود تنها

جز بدو سازوار نیست مدیح

جز بدو آبدار نیست ثنا

آفرین خدای باد بر او

کآفرین را بلند کرد بنا

بابها گشت صدر و بالش ازو

که ثنا زو گرفت فر و بها

او کند فرق نیک را از بد

او شناسد صواب را ز خطا

خاطر من مگر به مدحت او

ندهد بر مدیح خلق رضا

گرچه دورم به تن ز خدمت او

نکنم بی بهانه رسم رها

هر زمان مدحتی فرستم نو

ای رساننده زود باش هلا

او سزاوارتر به مدح و ثناست

جهد کن تا رسد سزا به سزا

ای ستوده خوی ستوده سخن

ای بلند اختر بلند عطا

گر به خدمت نیامدم بر تو

عذرکی تازه رخ نمود مرا

تا ز درگاه تو جدا گشتم

هر زمانی مرا غمیست جدا

فرقت پردهٔ تو گشت مرا

پرده‌ای بر دو دیدهٔ بینا

من به مدح و دعا ز دستم چنگ

گر بسنده کنی به مدح و دعا

تا نمازست مایهٔمؤمن

تا صلیبست قبلهٔ ترسا

شادمان باش و بختیار و عزیز

جاودان، کامران و کامروا

قصیدهٔ شمارهٔ ۳ - در مدح امیر ابو یعقوب یوسف بن ناصر الدین سبکتگین

باغ دیبا رخ پرند سلب

لعبگر گشت و لعبهاش عجب

گه دهد آب را ز گل خلعت

گاهی از آب لاله را مرکب

گه بهشتی شود پر از حورا

گه سپهری شود پر از کوکب

بیرم سبز برفکنده بلند

شاخ او کرده بسدین مشجب

بوستان گشت چون ستبرق سبز

آسمان گشت چون کبود قصب

حسد آید همی ز بس گلها

آسمان را ز بوستان هر شب

آب همرنگ صندل سوده‌ست

خاک همبوی عنبر اشهب

سبزه گشت از در سماع و شراب

روز گشت از در نشاط و طرب

هر گلی را به شاخ گلبن بر

زند بافیست با هزار شغب

بلبلان گوییا خطیبانند

بر درختان همی‌کنند خطب

باز بر ما وزید باد شمال

آن شمال خجسته پی مرکب

بوستان شکفته پنداری

دارد از خلعت امیر سلب

میر یوسف برادر سلطان

ناصر علم و دستگیر ادب

جود را عنصرست وقت نشاط

عفو را گوهرست گاه غضب

خشم او برنتابدی دریا

گر برو حلم نیستی اغلب

وقت فخر و شرف سخاوت و جود

به دل و دست او کنند نسب

از کف او چنان هراسد بخل

که تن آسان تندرست از تب

زانکه همرنگ روی دشمن اوست

ننهد در خزانه هیچ ذهب

خواسته بدهد و نخواهد شکر

این صوابست و آن دگر اصوب

ای ترا مردمی، شریعت و کیش

ای ترا جود، ملت و مذهب

زر چو کاهست و دست راد تو باد

پیشگاه خزانهٔ تو مهب

خلق را برتر از پرستش تو

نیست چیزی پس از پرستش رب

هر که را دستگاه خدمت تست

بس عجب نیست گر بود معجب

با همه مهتران یکیست به کسب

هر که را خدمتت بود مکسب

از پی خدمت مبارک تو

مهتران کهتری کنند طلب

مر ترا معجزاتهای قویست

زیر شمشیر تیز و زیر قصب

روز هیجا که برکشی ز نیام

خنجری چون زبانه‌ای ز لهب،

نشناسد ز بس تپد مریخ

که حمل برج اوست یا عقرب

هر کجا جنگ ساختی، بر خون

بتوان راند زورق و زبزب

هر که با تو به جنگ گشت دچار

با ظفر نزد او یکیست هرب

دشمنت هر کجا نگاه کند

یا نهان جای اوست یا مهرب

مسکن دشمن تو بود و بود

هر زمینی کز او نروید حب

ای به آزادگی و نیکخویی

نه عجم چون تو دیده و نه عرب

آنچه تو کرده‌ای به اندک سال

اندر اخبار خوانده نیست و هب

بازگیری به تیغ روز شکار

گرگ را شاخ و شیر را مخلب

باز کردی به تیغ وقت شکار

پیل را ناب و استخوان و عصب

جز تو نگرفت کرگ را به کمند

ای ترا میر کرگگیر لقب

بس مبارز که زیر گرز تو کرد

پشت چون پشت مردم احدب

کشتن شیر شرزهٔ تبت

چشم زخم تو شاه بود سبب

تا بود «سیستان» برابر «بست»

تا بود «کش» برابر «نخشب»

تا به بحر اندرست وال و نهنگ

تا به گردون برست راس و ذنب

شادمانه زی و تن آسان باش

به عدو بازدار رنج و تعب

سال امسال تو ز پار اجود

روز امروز تو ز دی اطیب

می ستان از کف بتان چگل

لاله رخسار و یاسمین غبغب

آنکه زلفش چو خوشهٔ عنبست

لبش از رنگ همچو آب عنب

دایم از مطربان خویش به بزم

غزل شاعران خویش طلب

شاعرانت چو رودکی و شهید

مطربانت چو سرکش و سرکب

قصیدهٔ شمارهٔ ۴ - در مدح خواجهٔ جلیل عبد الرزاق بن احمد بن حسن میمندی

ز آفتاب جدا بود ماه چندین شب

همی‌دوید به گردون بر آفتاب طلب

خمیده گشته ز هجران و زرد گشته ز غم

نزار گشته ز عشق و گداخته ز تعب

چو آفتاب طلب نزد آفتاب رسید

نشاط کرد و طرب کرد و بود جای طرب

فرو نشست بر آفتاب و روشن کرد

به روی روشن او چشم تیرهٔ چون شب

چو ماه دلشده با آفتاب روشن روی

گذار کرد بدین درهمی دو روز و دو شب

ستارگان همه آگه شدند و ماه خجل

زعشق هرکه خجل شد ازو مدار عجب

بر آسمان شب دوشین نماز شام پگاه

فرو کشید بر آن روی او کبود قصب

برهنه گشتن روی مه از نقاب کبود

حلال کرد به ما بر حرام کردهٔ رب

اگر که دور شد از آفتاب ماه رواست

ز دور گشتن او تازه گشت ماه عرب

بدین طرب همه شب دوش تا سپیدهٔ بام

همی ز کوس غریو آمد و ز بوق شغب

نماز شام همه نیکوان به عید شدند

طرب کنان و تماشا کنان و خندان لب

بنفشه زلف من اندر میانشان گفتی

چو ماه بود و دگر نیکوان همه کوکب

ز دور هر که مر او را بدید پیر و جوان

به خوبتر لقبی گفت سیدا مرحب

به عید رفت به یک نام و بازگشت ز عید

نهاده خلق مر او را هزارگونه لقب

هوا هزار فزونست و مر مرا دو هواست

و زان دو دور ندانم شدن به هیچ سبب

هوای صحبت آن ماهروی غالیه موی

هوای خدمت آن خواجهٔ بزرگ نسب

جلیل، عبدالرزاق احمد آنکه برش

ز جان عزیزترند اهل علم و اهل ادب

امید خدمت آن خواجه پشت راست کند

بر آن کسی که مر او را زمانه کرد احدب

کمینه مرغی کز باغ او به دشت شود

ز چنگ باز به منقار بر کشد مخلب

به روز معرکه با دشمن خدای، علی

به ذوالفقار نکرد آنچه او کند به قصب

گهی که علم افادت کند سجود کند

ز بس فصاحت او، پیش او، روان وهب

ستارگان همه خوانند نام او که بوند

به زیر مرکب او بر کواکب مثقب

چنانکه ماه همی آرزو کند که بود

مر اسب او را آرایش لگام و یلب

ز بیم جودش بخل از جهان هزیمت کرد

هزیمتی را افسون زننده گشت هرب

عطا فزون کند آنگه کزو شوی نومید

گناه بیش کند عفو، چون گرفت غضب

بزرگوار عطاهای او خطیبانند

همی‌کنند و بر هر کجا رسند خطب

گذر نیابد بر بحر جود او خورشید

اگر زمانه بدو اندر افکند زبزب

ایا سپهر برین مرکب ترا میدان

چنانکه نجم زحل هست مر ترا مرکب

مخالفان ترا بر سپهر تا بزیند

برون نیاید هرگز ستاره‌شان ز ذنب

اگر مخالف تو رز نشاند اندر باغ

به وقت بار، عنا بر دهد به جای عنب

بدان زمین که بداندیش تو گذشته بود

عجب نباشد اگر تا ابد نروید حب

کلاه داری و دل داری و نسب داری

بدین سه چیز بود فخر مهتران اغلب

بر آسمان برینی به قدر وین نه عجب

عجبتر آنکه بدین قدر نیستی معجب

تو بحر جودی و خلق تو عنبر و نه شگفت

از آنکه زایش بحرست عنبر اشهب

اگر به نخشب باد سخاوت تو وزد

مکان زر بشود خاره بر که نخشب

چنانکه گر به حلب مجلس تو یاد کنند

سرشته مشک شود خاک بر زمین حلب

همیشه تا دو جمادی بود پس دو ربیع

بود پس دو جمادی رونده ماه رجب

همیشه تا نبود خانه زحل میزان

چنان کجا نبود برج مشتری عقرب

جهان به کام تو باد و فلک مطیع تو باد

موافق از تو به راحت عدو ز تو به کرب

خجسته بادت عید و چو عید باد مدام

همیشه روز و شب تو ز یکدگر اطیب

قصیدهٔ شمارهٔ ۵ - در مدح یمین الدولة سلطان محمود بن سبکتگین

ای ملک گیتی، گیتی تراست

حکم تو بر هرچه تو خواهی رواست

در خور تو وز در کردار تست

هر چه درین گیتی مدح و ثناست

نام تو محمود بحق کرده‌اند

نام چنین باید با فعل راست

طاعت تو دینست آن را که او

معتقد و پاکدل و پارساست

هر که ترا عصیان آرد پدید

کافر گردد اگر از اولیاست

از پی کم کردن بدمذهبان

در دل تو روز و شب اندیشه‌هاست

سال و مه اندر سفری خضروار

خوابگه و جای تو مهد صباست

ایزد کام تو به حاصل کناد

ما رهیان را شب و روز این دعاست

تا سر آنان چو گیا بدروی

کایشان گویند جهان چون گیاست

ای ملکی کز تو به هر کشوری

بهرهٔ بی دینان گرم و عناست

گرد سپاه تو، کجا بگذرد

چشم مسلمانان را توتیاست

هر که وفادار تو باشد بطبع

هر چه امیدست مر او را رواست

وانکه دو تا باشد با تو به دل

تا دل فرزندان با او دو تاست

گر چه حریصی تو به جنگ ملوک

ور چه ترا پیشه همیشه وغاست

تیغ تو روی ملکان دیده نیست

طاقت پیکار تو ای شه کراست

هر که بنگریزد و شوخی کند

مستحق هر بدی و هر بلاست

میر ری از بهر تو گم کرده راه

ور چه به هر گوشهٔ ری رهنماست

جز در تو راه گریزیش نیست

آمدن او نه به کام و هواست

نعمت ایزد را شاکر نبود

گفت چنین نعمت زیبا مراست

کافر نعمت شد و نسپاس گشت

کافر نعمت را شدت جزاست

ایزد بگماشت ترا تا به تو

نعمت او کم شد و دولت بکاست

هیچ کسی را ز تو بد نامده‌ست

کو نه بدان و به بتر زان سزاست

حصن خداییست شها حصن تو

حصن تو دور از قدر و از قضاست

بستهٔ ایزد بود از فعل خویش

هر که به بند تو ملک مبتلاست

ملک ری از قرمطیان بستدی

میل تو اکنون به منا و صفاست

آنچه به ری کردی هرگز که کرد

یا به تمنا که توانست خواست

لافزنانی را کردی به دست

کایشان گفتند جهان زان ماست

شیر ندارد دل و بازوی ما

کوشش ما بر دل بازو گواست

روز مصاف و گه ناموس و ننگ

هر یکی از ما چو یکی اژدهاست

هر که به ما قصد کند پیش ما

زود جهد گر که عمد یا خطاست

از بن دندان بکند، هر که هست

آنچه بدان اندر ما را رضاست

اینهمه گفتند ولیکن کنون

گفته و ناگفتهٔ ایشان هباست

حاجب تو چون به در ری رسید

هیچ کس از جای نیارست خاست

همچو زنانشان بگرفتی همه

اشتلم ایشان اکنون کجاست

آنکه سقط گفت همی بر ملا

اکنون از خون جگر او ملاست

دار فرو بردی باری دویست

گفتی کاین در خور خوی شماست

هر که از ایشان به هوی کار کرد

بر سر چوبی خشک اندر هواست

بسکه ببینند و بگویند کاین

دار فلان مهتر و بهمان کیاست،

این را خانه به فلان معدنست

وان را اقطاع فلان روستاست

هیچ شهی با تو نیارد چخید

گر چه که با لشکر بی‌منتهاست

تهنیت آوردن نزدیک تو

از قبل مملکت ری خطاست

تهنیت گیتی گویم ترا

زانکه همه گیتی چون ری تراست

گر چه نخواهد دل تو آن تست

هرچه بر از خاک و فرود از سماست

دانم و از رای تو آگه شدم

کاین ز توانگر دلی و از سخاست

هیچ ملک نیست در ایام تو

کان ملکی نز تو مر او را عطاست

خانهٔ بیدینان گیری همه

راست خوی تو چو خوی انبیاست

تو چو سلیمانی و ری چون سبا

حاجب تو آصف بن بر خیاست

نی نی این لفظ نیاید درست

معنی این لفظ نه بر مقتضاست

آصف تختی ز سبا برگرفت

تو ملکی کاو را صد چون سباست

معجزهٔ دولت تست او و باز

دولت تو معجزهٔ مصطفاست

دولت و اقبال و بقای تو باد

چندان کاین چرخ فلک را بقاست

گم باد از روی زمین آن کسی

کو را مهر تو ز روی ریاست

قصیدهٔ شمارهٔ ۶ - در مدح امیر ابو یعقوب عضد الدوله یوسف بن ناصرالدین

گر چون تو به ترکستان ای ترک نگاریست

هر روز به ترکستان عیدی و بهاریست

ور چون تو به چین کرده ز نقاشان نقشیست

نقاش بلا نقش کن و فتنه نگاریست

آن تنگ دهان تو ز بیجاده نگینیست

باریک میان تو چو از کتان تاریست

روی تو مرا روز و شب اندوهگساریست

شاید که پس از انده، اندوهگساریست

بر ماه ترا دو گل سیراب شکفته‌ست

در هر دلی از دیدن آن دو گل خاریست

تو بار خدای همه خوبان خماری

وز عشق تو هر روز مرا تازه خماریست

از بهر سه بوسه که مرا از تو وظیفه‌ست

هر روز مرا با تو دگرگونه شماریست

سه بوسه مرا بر تو وظیفه‌ست ولیکن

آگاه نیی کز پس هر بوسه کناریست

ای من رهی آن رخ گلگون، که تو گویی

در بزم امیر الامرا تازه نگاریست

یوسف پسر ناصردین آنکه مر او را

بر گردن هر زایرش از منت باریست

از بخشش او در کف هر زایر گنجیست

وز هیبت او در دل هر حاسد ماریست

در بزم، درمباری و دینارفشانیست

در رزم، مبارز شکر و شیر شکاریست

در چاکرداری و سخا سخت ستوده‌ست

او سخت سخی مهتری و چاکرداریست

بر درگه او بودن هر روزی فخریست

بی‌خدمت او رفتن هر گامی عاریست

ای بارخدایی که ز دریای کف تو

دریای محیط ارچه بزرگست کناریست

جیحون بر یک دست تو انباشته چاهیست

سیحون بر دست دگرت خشک شیاریست

چتر سیه و رایت تو سایه فکنده‌ست

در هند به هر جای که حصنی و حصاریست

از تیر تو دربارهٔ هر حصنی راهیست

وز خشت تو اندر بر هر کوهی غاریست

شمشیر تو پشت سپه شاه جهان را

از آهن و از روی بر آورده جداریست

از هیبت تو خصم ترا بر سر و بر تن

هر چشم یکی چشمه و هر مویی ماریست

بدخواه تو چون ناژ ببیند بهراسد

پندارد کان از پی او ساخته داریست

ور خاربنی بیند در دشت بترسد

گوید مگر آن خار ز خیل تو سواریست

ور ذره به چشم آیدش آسیمه بماند

گوید مگر آن از تک اسب تو غباریست

در هر سخنی زان تو علمی و سخاییست

در هر نکتی زان تو حلمی و وقاریست

کوهی که بر او زلزله قادر نشد او را

از حلم تو یکی ذره سکونی و قراریست

ای نیزهٔ تو همچو درختی که مر او را

در هر گرهی از دل بدخواه تو باریست

هنگام خزانست و خزان را به رز اندر

نونو ز بتی زرین هر جای بهاریست

بنموده همه راز دل خویش جهان را

چون ساده‌دلان هر چه به باغ اندر ناریست

بر دست حنا بسته نهد پای به هر گام

هر کس که تماشاگه او زیر چناریست

رز لاغر و پژمرده شد و گونه تبه کرد

غم را مگر اندر دل رز راهگذاریست

هر برگی ازو گونهٔ رخسار نژندیست

هر شاخی ازو صورت انگشت نزاریست

نرگس ملکی گشت همانا که مر او را

در باغ ز هرشاخ دگرگونه نثاریست

آن آمدن ابر گسسته نگر از دور

گویی ز کلنگان پراکنده قطاریست

ای آنکه مرا درگه تو خوشتر جاییست

وی آنکه مرا خدمت تو برتر کاریست

تا در بر هر پستی پیوسته بلندیست

تا در پس هر لیلی آینده نهاریست

با دولت فرخنده همی‌باش همه سال

کاین دولت فرخنده ترا فرخ یاریست

بگزار حق مهرمه ای شه که مه مهر

نزدیک تو از بخت تو پیغام گزاریست

قصیدهٔ شمارهٔ ۷ - در مدح میرابوالفتح فرزند سید الوزراء احمد بن حسن میمندی

من ندانم که عاشقی چه بلاست

هر بلایی که هست عاشق راست

زرد و خمیده گشتم از غم عشق

دو رخ لعلفام و قامت راست

کاشکی دل نبودیم که مرا

اینهمه درد و سختی از دل خاست

دل بود جای عشق و چون دل شد

عشق را نیز جایگاه کجاست

دل من چون رعیتیست مطیع

عشق چون پادشاه کامرواست

برد و برد هر چه بیند و دید

کند و کرد هر چه خواهد و خواست

وای آن کو به دام عشق آویخت

خنک آن کو ز دام عشق رهاست

عشق بر من در عنا بگشاد

عشق سر تا به سر عذاب و عناست

در جهان سخت‌تر ز آتش عشق

خشم فرزند سیدالوزراست

میر ابوالفتح کز فتوت و فضل

در جهان بی‌شبیه و بی‌همتاست

صفتش: مهتر گشاده کفست

لقبش: خواجهٔ بزرگ عطاست

به سخا نامورتر از دریاست

گرچه او را کمینه فضل سخاست

دست او هست ابر و دریا دل

ابر شاگرد و نایبش دریاست

بخشش او طبیعی و گهریست

بخشش دیگران به روی و ریاست

راد مرد و کریم و بی‌خللست

راد و یکخوی و یکدل و یکتاست

نیکویی را ثواب هفتادست

از خدا و بر این رسول گواست

اندکست این ز فضل او هر چند

کس نگفته‌ست کاند کیش چراست

آن خواجه غریبتر که ازو

خدمتی را هزار گونه جزاست

اثر نعمت و عنایت او

بر همه کس چو بنگری پیداست

ادبا را شریک دولت کرد

دولت خواجه دولت ادباست

شعرا را رفیق نعمت کرد

نعمت خواجه نعمت شعراست

هر تنی زیر بار منت اوست

هر زبانی به شکر او گویاست

او ز جود و ز فضل تنها نیست

در همانند خویشتن تنهاست

طبع او چون هواست روشن و پاک

روشن و پاک بی‌بهانه هواست

هر که با او به دشمنی کوشد

روز او از قیاس بی‌فرداست

تیغ او بر سر مخالف او

از خدای جهان نبشته قضاست

دشمن او ازو به جان نرهد

ور همه پروریدهٔ عنقاست

گر چه آباش سیدان بودند

او به هر فضل سید آباست

دست او را مکن قیاس به ابر

که روا نیست این قیاس و خطاست

گر چه گیتی ز ابر تازه شود

اندرو بیم صاعقه‌ست و بلاست

تا هوا را گشادگی و خوشیست

تا زمین را فراخی و پهناست

شادمان باد و یافته ز خدای

هر چه او را مراد و کام و هواست

مهرگانش خجسته باد چنان

کو خجسته پی و خجسته لقاست

کاندرین مهرگان فرخ پی

زو مرا نیم موزه نیم قباست

قصیدهٔ شمارهٔ ۸ - در مدح ابوالحسن علی بن الفضل بن احمد معروف به حجاج

ترک من بر دل من کامروا گشت و رواست

از همه ترکان چون ترک من امروز کجاست

مشک با زلف سیاهش نه سیاهست و نه خوش

سرو با قد بلندش نه بلندست و نه راست

همه نازیدن آن ماه به دیدار منست

همه کوشیدن آن ترک به مهر و به وفاست

او سمن سینه و نوشین لب و شیرین سخنست

مشتری عارض و خورشید رخ و زهره لقاست

روی او را من از ایزد به دعا خواسته‌ام

آنچنان روی ز ایزد به دعا باید خواست

دل من خواست همی بر کف او دادم دل

ور به جای دل، جان خواهد، بدهم که سزاست

اندرین عشق مرا نیز ملامت مکنید

کاین قضاییست بر این سر که ندانم چه قضاست

مردمان گویند این دل شدهٔ کیست براو

که ز من دل شده این انده و اندیشه مراست

در دلم هیچ کسی دست نیابد به بدی

تا درو مدحت فرزند وزیرالوزراست

خواجهٔ سید حجاج علی بن الفضل

آنکه از بار خدایان جهان بی‌همتاست

روز و شب درگه او خانهٔ اهل هنرست

سال و مه مجلس او مسکن و جای ادباست

به سخا مردهٔ صد ساله همی زنده کند

این سخا معجز عیسی ست همانا نه سخاست

همچو بر شاخ درختان اثر باد بهار

اثر نعمت او بر همه گیتی پیداست

همچنو ما همه از نعمت او بهره‌وریم

پس چو نیکو نگری نعمت او نعمت ماست

مردمی زنده بدویست و سخا زنده بدو

وین دو چیزست که او را به جهان کام و هواست

سال و مه در طلب نعمت و ناز خدمست

روز و شب در سخن زائر و تدبیر عطاست

همه نازیدنش از دیدن زوار بود

وامق است او به مثل گوئی و زائر عذر است

کهتری را بر او خدمت جاه و کرمست

خدمتی را بر او نعمت بسیار جزاست

خدمت فرخ او باید ورزید امروز

هر که را آرزوی نعمت و ناز فرداست

مرد را خدمت یکروزهٔ آن بارخدای

گر چه مسرف بود و مفرط، صد ساله نواست

مهتران سپهی عاشق مهر و درمند

بس درمهای درستست و بر این قول گواست

دل خواجه‌ست که هرگز نگراید به درم

دل خواجه نه دلستی که همانا دریاست

از پی عرض نگهداشتن و جاه عریض

خواسته بر دل او خوارتر از خاک و حصاست

چونکه داور بود او داور بی غل و غشست

چونکه حاکم بود او حاکم بی‌روی و ریاست

ضعفا را به همه حالی یارست و خدای

یار آنست به هر وقت که یار ضعفاست

هم ز بهر ضعفا مال خداوند بسا

بپذیرفت و بیفزود و برآورد و بکاست

نامه‌ای کرد سوی خواجهٔ سید که به فضل

شغل آن کار کفایت کن، کان کار تراست

هم دل خلق نگه دارد و هم مال امیر

کارفرمای چنین در همه آفاق کجاست

رمضان آمد و دیوان مؤونت برداشت

خلق را گفت مرا شادی از ایام شماست

مردمان اکنون دانند که چون باید خفت

مردمان اکنون دانند که چون باید خاست

لاجرم بر تن و بر جان امیر از همه خلق

روز تا روز به نیکی ز دگرگونه دعاست

گر کسی گوید کافیتر و کاملتر ازو

هیچ مهتر بود، این لفظ چنان دان که خطاست

در جهان با نظر او نه بلا ماند و نه غم

نظر نیکوی او نفی غم و دفع بلاست

از حلیمی چو زمینست و به رادی چو فلک

از تمامی چو جهانست و به پاکی چو هواست

تا فلکها را دورست و بروجست و نجوم

تا کواکب را سیرست و فروغست و ضیاست

تا به سال اندر سه ماه بود فصل ربیع

نه مه دیگر صیفست و خریفست و شتاست

مجلس و پیشگه از طلعت او فرد مباد

که ازو پیشگه و مجلس با فر و بهاست

شادمان باد و نصیبش ز جهان نعمت و ناز

نعمت و نازی کان را نه زوال و نه فناست

دیدن ماه نو و عید بدو فرخ باد

که همایون پی و فرخ رخ و فرخنده لقاست

قصیدهٔ شمارهٔ ۹ - در مدح خواجه ابوبکر حصیری

دل آن ترک نه اندر خور سیمین بر اوست

سخن او نه ز جنس لب چون شکر اوست

با لب شیرین با من سخنان گوید تلخ

سخن تلخ نداند که نه اندر خور اوست

نه به اندازه کند کار و نگویم که مکن

چکنم پس که مرا جان و جهان در بر اوست

از همه خلق دل من سوی او دارد میل

بیهده نیست پس آن کبر که اندر سر اوست

سرو را ماند کورده گل سوری بار

بینی آن سرو که خندان گل سوری بر اوست

مادرش گفت پسر زایم، سرو و مه زاد

پس مرا این گله و مشغله با مادر اوست

آن رخ چون گل بشکفته و بالای چو سرو

خواجه دیده‌ست همانا که رهش بر در اوست

خواجهٔ سید بوبکر حصیری که خدای

هرچه داده‌ست بدو، در خور او، وز در اوست

مهتر محتشمانست به حشمت نه به زاد

از همه محتشمان هر که بود کهتر اوست

هر که از چاکری و خدمت او رنج برد

رنج نادیده جهان چاکر و خدمتگر اوست

چاکری کردن او در شرف از میری به

ور نه چون چشم همه میران بر چاکر اوست

دشمنی کردن با مرد چنو بیخردیست

خرد دشمن او در سخن مضمر اوست

دشمن خواجه به بال و پر مغرور مباد

که هلاک و اجل مورچه بال و پر اوست

هر مخالف که بدو قصد کند نیست شود

ور مثل سعد فلکها همه از اختر اوست

آتشی دان تو خلافش را در سوزش و تف

که مثل چرخ اثیر از تف خاکستر اوست

مهر فرزندی بر خواجه فکنده‌ست جهان

زانکه چون مادر انده‌خور و انده‌بر اوست

دشمن ار مهر طمع دارد ازو بیهدگیست

که جهان مادر او نیست که مادندر اوست

کس در این گیتی با دشمن او دوست مباد

کاژدهاییست جهان دشمن خواجه خور اوست

او کریمیست عطابخش و کریمی که مدام

روزی خلق بدان دست ولی‌پرور اوست

دل او وقت عطا دادن بحریست فراخ

که مه زود رو اندر طلب معبر اوست

نتوان گفت که دریای دمان را دگرست

نتوان گفت که درهای دگر جز در اوست

از کریمی دل او سیر شود هرگز نه

این سرشتیست که در خلقت و در گوهر اوست

دست او همچو درختیست که چشم همه خلق

به بهار و به خزان بر گل و برگ و بر اوست

بر تن هیچ کس از هیچ ستمگر نبود

آن ستم، کز کف بخشندهٔ او بر زر اوست

گر به کف گیرد ساغر به خروش آید زر

آن خروش از کف او ناید کز ساغر اوست

هرچه در گیتی از معنی خواهندگی‌ست

نام او با صلت نیکو در دفتر اوست

این عطا دادن دایم خوی پیغمبر ماست

ای خنک آن کس کو را خوی پیغمبر اوست

سببی باید تا فخر توان کرد بدان

رادی و فخر و بزرگی سبب مفخر اوست

مخبری باید بر منظر پاکیزه گواه

مخبری در خور منظر به جهان مخبر اوست

همه خوبی و نکویی بود او را ز خدای

وین رهی را که ستایشگر و مدحتگر اوست

عید او فرخ و او شاد به فرخنده بتی

که گه استاده می‌اندر کف و گه در بر اوست

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۰ - در ذکر مراجعت سلطان محمود از فتح سومنات

یمین دولت شاه زمانه با دل شاد

به فال نیک کنون سوی خانه روی نهاد

بتان شکسته و بتخانه‌ها فکنده ز پای

حصارهای قوی بر گشاده لاد از لاد

هزار بتکده کنده قوی‌تر از هرمان

دویست شهر تهی کرده خوشتر از نوشاد

گذاره کرده بیابانهای بی‌فرجام

سپه گذاشته از آبهای بی فرناد

گذشته با بنه زانجا که مایه گیرد ابر

رسیده با سپه آنجا که ره نیابد باد

ز ملک و ملکت چندین امیر یافته بهر

ز گنج بتکدهٔ سومنات یافته داد

کنون دو چشم نهاده‌ست روز و شب گویی

به فتحنامهٔ خسرو خلیفهٔ بغداد

خلیفه گوید کامسال همچو هر سالی

گشاده باشد چندین حصار و آمده شاد

خبر ندارد کامسال شهریار جهان

بنای کفر فکنده‌ست و کنده از بنیاد

بقاش باد که از تیغ او و بازوی اوست

بنای کفر خراب و بنای دین آباد

ز بهر قوت دین با ولایت پرویز

هزار بار به تن رنجکشتر از فرهاد

ز بسکه رنج سفر بر تن شریف نهد

همی‌ندانم کان تن تنست یا پولاد

برابر یکی از معجزات موسی بود

در آب دریا لشکر کشیدن شه راد

شه عجم را چون معجزه کرامتهاست

پدید گشت که آن از چه روی و از چه نهاد

من از کرامت او یک حدیث یاد کنم

چنانکه بر دل تو دیرها بماند یاد

به سومنات شد امسال و سومنات بکند

در این مراد بپیمود منزلی هشتاد

به ره ز دریا بگذشت و آب دریا را

چو آب جیحون بیقدر کرد و جسرگشاد

در آن زمان که ز دریای بیکران بگذشت

بسی میان بیابان بیکرانه فتاد

نه منزلی بود آنجا به منزلی معروف

نه رهبری بود آنجا به رهبری استاد

بماند خیره و اندیشه کرد و با خود گفت

کزین ره آید فردا بدین سپه بیداد

چنان نمود ملک را که ره ز دست چپست

برفت سوی چپ و گفت هر چه باداباد

در این تفکر مقدار یک دو میل براند

ز رفته باز پشیمان شد و فرو استاد

ز دست راست یکی روشن پدید آمد

چنانکه هرکس از آن روشنی نشانی داد

همه بیابان زان روشنایی آگه شد

چو جان آذر خرداد ز آذر خرداد

برفت بر دم آن روشنی و از پی آن

به جستجوی سواران جلد بفرستاد

به جهد و حیله در آن روشنی همی‌برسید

سوار جلد بر اسب جوان تازی زاد

ملک همی‌شد و آن روشنائی اندر پیش

که روز نو شد و درهای روشنی بگشاد

سرای پرده و جای سپه پدید آمد

دل سپاه شد از رنج تشنگی آزاد

کرامتی نبود بیش ازین و سلطان را

چنین کرامت باشد نه هفت، خود هفتاد

همه کرامت از ایزد همی‌رسید به وی

بدان زمان که کم از بیست ساله بود به زاد

مگو مگوی که چون کیقباد یا چو جم‌ست

حدیث او دگرست از حدیث جم و قباد

چو زو حدیث کنی از شهان حدیث مکن

خطا بود که تخلص کنی همای به خاد

همیشه تا نبود نسترن چون سیسنبر

چنانکه تا نبود شنبلید چون شمشاد

همیشه تا که گل آبگون ز لالهٔ لعل

پدید باشد و خیری ز سوسن آزاد

یمین دولت محمود شهریار جهان

به شهریاری و رادی و خسروی بزیاد

سپهر با او پیوسته تازه روی و مطیع

چنانکه مادر دخترپرست با داماد

بهار تازه برو فرخجسته باد و بی او

زمانه را و جهان را بهار تازه مباد

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۱ - در دعای به سلطان محمود غزنوی

چندانکه جهانست ملک شاه جهان باد

با دولت پاینده و با بخت جوان باد

تا بود ملک شهرده و شهرستان بود

همواره چنان شهرده و شهرستان باد

چونانکه ازو عالمی از بد به امانند

جان و تن او از همه بدها به امان باد

شاهان جهان را ز نهیبش تن و جان نیست

جان و تن شاهانش فدای تن و جان باد

آن کز تن او هرگز کم خواهد مویی

در حسرت و اندیشه چنان ایلک و خان باد

تا خواسته با قارون در خاک نهانست

بدخواه و بداندیشش در خاک نهان باد

آن را که به کین جستن او تیر و کمان خواست

بیرون شدش از گیتی با تیر و کمان باد

در کینهٔ او کینه گزاران جهان را

آنجا که همه سود بجویند زیان باد

وان کس که نباشد به جهانداری او شاد

مقهور و نگونسار و نژند دو جهان باد

دستش به رسانیدن ارزاق ضمان شد

بختش به همه خوبی و نیکیش ضمان باد

هر کار که کرده‌ست ستوده‌ست چو نامش

هر کار کزین پس بکند نیز چنان باد

آنجا که نهد روی به غزو و بجز از غزو

با دولت و با لشکر انبوه و گران باد

از دولت او هر چه گمان بود یقین شد

از دولت خصم آنچه یقین بود گمان باد

وان کس که زبان کرد به بد گفتن او تیز

در دست اجل خشک لب و خشک زبان باد

اندر سیر شاه چه بد تاند گفتن

بدگوی بداندیش که خاکش به دهان باد

دلشاد مباد آنکه بدو شاد نباشد

وانکس که بدو شاد بود شاد روان باد

در خانهٔ بدخواه به نفرینش نو نو

هر روز دگر محنت و دیگر حدثان باد

وانکس که هزیمت شد ازین خسرو و جان برد

چون از غم جان رسته شد، اندر غم نان باد

تا در تن و بازوی کسی زور و توانست

اندر تن و بازوی ملک زور و توان باد

چونانکه کران نیست شمار هنرش را

شاهیش بی‌اندازه و بیحد و کران باد

هر شاه که یکروز میان بسته به شاهی

در خدمت فرخندهٔ او بسته میان باد

امروز جهاندار و خداوند جهان اوست

همواره جهاندار و خداوند جهان باد

از مشرق تا مغرب رایش به همه جای

گه شاه برانگیز و گهی شاه نشان باد

هر ماه به شهری علم شاهی شاهان

زیر سم اسبانش نگون باد و ستان باد

تا پادشهان صدرگه آرایند او را

بر گاه شهی مسکن و در صدر مکان باد

از هیبت او روز بداندیش چو شب شد

نوروز مخالف هم ازینگونه خزان باد

آن تیغ و سنان را که بدو حرب کند شاه

چرخ و فلک و دولت منصور فسان باد

هر ساعتی اندر دل و در خانهٔ کفار

درد و فزع و ناله و فریاد و فغان باد

آراستن دین همه زان تیغ و سنانست

برداشتن کفر بدان تیغ و سنان باد

وان را که نخواهد که در این خانه بود ملک

اندر همهٔ ملک نه خان باد و نه مان باد

جنگش همه با کافر و با دشمن دینست

شغلش همه با رامش و آرامش جان باد

در دولت و در مرتبت و مملکت او را

چندانکه بخواهد ز خداوند زمان باد

هر ساعت و هر وقت ز خشنودی ایزد

بر دولت آیندهٔ او تازه نشان باد

ماه رمضان بود بدو فرخ و میمون

شوال به از فرخ و میمون رمضان باد

او را همه آن باد که او خواهد دایم

وان چیز که بدخواهان خواهند جز آن باد

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۲ - در مدح سلطان محمدبن سلطان محمود

هر روز مرا عشق نگاری به سر آید

در باز کند ناگه و گستاخ درآید

ور در به دو سه قفل گرانسنگ ببندم

ره جوید و چون مورچه از خاک برآید

ور شب کنم از خانه به جای دگر آیم

او شب کند از خانه به جای دگر آید

جورم ز دل خویشست از عشق چه نالم

عشق ارچه درازست هم آخر به سرآید

دل عاشق آنست که بی عشق نباشد

ای وای دلی کو ز پی عشق برآید

گر عاشق عشقست و غم عشق مر او راست

آخر نه غم عشق مر او را به سر آید

دل چون سپری گردد اندوه ندارم

گر کوه احد برفتد و بر جگر آید

نی نی غلطست این ز همه چیزی دل به

گر دل به سر آید چه خلل در بصر آید

دل خواهد و دل داند و دل شاد بپاید

گر ز آمدن شاه بر ما خبر آید

شاه ملکان میرمحمد که مر او را

هر ساعتی از فضل درختی به بر آید

نشگفت هنر زان گهر ویژه که او راست

چونین هنر و فضل ز چونین گهر آید

گر سایهٔ دستش به حجر برفتد از دور

چون جانوران جنبش اندر حجر آید

با طالع او دولت و فیروزی یارست

از دولت و فیروزی فتح و ظفر آید

بیداد نباشد سزد ار سر بفرازد

هر شاه که او را چو محمد پسر آید

این لفظ که من گفتم و من خواهم گفتن

بر جان و دل دشمن او کارگر آید

ناید ز شهان صد یک از آن کاید از آن شاه

ناید ز سها صد یک از آن کز قمر آید

ای وای سپاهی که به جنگ ملک آید

ای وای درختی که به زیر تبر آید

آن همت و آن دولت و آن رای که او راست

او را که خلاف آرد و با او که برآید

با یوز رود کس به طلب کردن آهو؟

آنجای که غریدن شیران نر آید

گویی نشنیده‌ست و نداند که حذر چیست

او را و پدر را همه ننگ از حذر آید

جاوید زیند این ملکان تا بر ایشان

هر روز به خدمت ملکی نامور آید

جاه و خطرست ایدر و مرد خردومند

صد حیله کند تا بر جاه و خطر آید

درگاه ملک جای شهانست و شهان را

زان در شرف افزاید و زان در بطر آید

دولت چو بزرگان جهان از پی خدمت

هر روزه به دو وقت مر او را به در آید

دولت که بود کو به در شاه نیاید

هرکس به دو پای آید، دولت به سر آید

از زائر و از سائل و خدمتگر و مداح

هر روز بدان درگه چندین نفر آید

مادح بر او پوید زیرا که ز مدحش

الفاظ نکت گردد و معنی غرر آید

من مدحت او چونکه همی مختصر آرم

آری چو سخن نیک بود مختصر آید

تا ماه شب عید گرامی بود و دوست

چون رفته عزیزی که همی از سفر آید

با تاج و کمر باد و چنان باد که هر شاه

هر روز به خدمت بر او با کمر آید

زین جشن خزان خرمی و شادی بیند

چندانکه در ایام بهاری مطر آید

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۳ - در تهنیت جلوس سلطان محمد پس از سلطان محمود

هرکه بود از یمین دولت شاد

دل به مهر جمال ملت داد

هرکه او حق نعمتش بشناخت

میر ما را نوید خدمت داد

طاعت آن ملک به جا آورد

هر که او دل بر این امیر نهاد

وقت رفتن ملک به میر سپرد

لشکر خویش و بنده و آزاد

گفت بر تخت مملکت بنشین

تا به تو نام من بماند یاد

هرچه ویران شد از تغافل من

جهد کن تا مگر کنی آباد

اینت نیکو وصیت و فرمان

ایزد آن شاه را بیامرزاد

اگر آن شاه جاودانه نزیست

این خداوند جاودانه زیاد

گل بخندد ز یاد این بر سنگ

آب گردد ز درد آن پولاد

انده او دل گشاده ببست

رامش میر بسته‌ها بگشاد

شمع داریم و شمع پیش نهیم

گر بکشت آن چراغ ما را باد

گر برفت آن ملک، به ما بگذاشت

پادشاهی کریم و پاکنژاد

سخت خوب آید این دو بیت مرا

که شنیدم ز شاعری استاد:

«پادشاهی گذشت پاکنژاد

پادشاهی نشست فرخزاد»

«برگذشته همه جهان غمگین

وز نشسته همه جهان دلشاد»

«گر چراغی ز ما گرفت جهان

باز شمعی به پیش ما بنهاد»

ای خداوند خسروان جهان

ای جهان را به جای جم و قباد

ملک با رای تو قرار گرفت

بخت در پیش تو به پا استاد

کارهای جهان به کام تو گشت

گفتگوی تو در جهان افتاد

نه شگفت ار ز فر دولت تو

روید از شوره پیش تو شمشاد

تا به شاهی نشستی از پی تو

هفت کشور همی‌شود هفتاد

خلق را قبله گشت خانهٔ تو

همچو زین پیش خانهٔ نوشاد

پدر پیشبین تو به تو شاه

بس قوی کرد ملک را بنیاد

ملک چون کشت گشت و تو باران

این جهان چون عروس و تو داماد

چاکرانند بر در تو کنون

برتر از طوس نوذر و کشواد

از پی تهنیت خلیفه به تو

بفرستد کس، ار بنفرستاد

ای امیری که در زمانهٔ تو

نیست شد نام ز فتی و بیداد

کف به رادی گشاده، چشم به مهر

دست دادت خدای با کف راد

زائر از تو به خرمی و طرب

درم از تو به ناله و فریاد

تخت شاهی و پادشاهی و ملک

بر تو و بر زمانه فرخ باد

چون پدر کامکار باش که تو

پدر دیگری به رسم و نهاد

ماه خرداد بر تو فرخ باد

آفرین باد بر مه خرداد

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۴ - در مدح خواجه عبد الرزاق بن احمد بن حسن میمندی

ای دل من ترا بشارت باد

که ترا من به دوست خواهم داد

تو بدو شادمانه‌ای به جهان

شاد باد آنکه تو بدویی شاد

تا نگویی که مر مرا مفرست

که کسی دل به دوست نفرستاد

دوست از من ترا همی‌طلبد

رو بر دوست هر چه باداباد

دست و پایش ببوس و مسکن کن

زیر آن زلفکان چون شمشاد

تا ز بیداد چشم او برهی

از لب لعل او بیابی داد

زلف او حاجب لبست و لبش

نپسندد به هیچ کس بیداد

خاصه بر تو که تو فزون ز عدد

آفرینهای خواجه داری یاد

خواجهٔ سید ستوده هنر

خواجهٔ پاکطبع پاکنژاد

عبد رزاق احمد حسن آنک

هیچ مادر چو او کریم نژاد

آنکه کافیتر و سخیتر ازو

بر بساط زمین قدم ننهاد

خوی او خوب و روی چون خو خوب

دل او راد و دست چون دل راد

کافیان جهان همی‌خوانند

از دل پاک خواجه را استاد

بسته‌هایی گشاده گشت بدو

که ندانست روزگار گشاد

از وزیران چو او یکی ننشست

بر بساط جم و بساط قباد

فیلسوفی به سر نداند برد

سخنی را که او نهد بنیاد

به سخن گفتن آن ستوده سخن

نرم گرداند آهن و پولاد

راد مردان بدو روند همی

کو رسد راد مرد را فریاد

زو تواند به پایگاه رسید

هر که از پایگاه خویش افتاد

بس کسا کو به فر دولت او

کار ویران خویش کرد آباد

خانهٔ او بهشت شد که درو

غمگنان را ز غم کنند آزاد

نزد آن خواجه خادمانش را

هست پاداش خدمتی هفتاد

هیچ شه را چنین وزیر نبود

هیچ مادر چنو کریم نزاد

جمع شد نزد او هزار هنر

که به شادی هزار سال زیاد

پدر و مادر سخاوت و جود

هر دو خوانند خواجه را داماد

پیش دو دست او سجود کنند

چون مغان پیش آذر خرداد

هر که او معدن کریمی جست

به در کاخ او فرو استاد

آفتاب کرام خواهد کرد

لقب او خلیفهٔ بغداد

تا به مرداد گرم گردد آب

تا به دی ماه سرد گردد باد

تا به وقت خزان چو دشت شود

باغهای چو بتکدهٔ نوشاد

با دل شاد باد چو شیرین

دشمنش مستمند چون فرهاد

روزگارش خجسته باد و بر او

مهرگان فرخ و همایون باد

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۵ - در تهنیت جشن سده و مدح وزیر

گر نه آیین جهان از سر همی دیگر شود

چون شب تاری همی از روز روشنتر شود

روشنایی آسمان را باشد و امشب همی

روشنی بر آسمان از خاک تیره بر شود

روشنی بر آسمان زین آتش جشن سده‌ست

کز سرای خواجه با گردون همی همسر شود

آتشی کرده‌ست خواجه کز فراوان معجزات

هر زمان گیرد نهادی، هر زمان دیگر شود

گاه گوهرپاش گردد، گاه گوهرگون شود

گاه گوهربار گردد، گاه گوهربر شود

گاه چون زرین درخت اندر هوا سر بر کشد

گه چو اندر سرخ دیبا لعبت بربر شود

گاه روی از پردهٔ زنگارگون بیرون کند

گاه زیر طارم زنگارگون اندر شود

گاه چون خونخوارگان خفتان به خون اندر کشد

گاه چون دوشیزگان اندر زر و زیور شود

گاه بر سان یکی یاقوتگون گوهرشود

گه بکردار یکی بیجاده‌گون مجمر شود

گاه چون دیوار برهون گرد گردد سربسر

گاه چون کاخ عقیقین بام زرین در شود

گه میان چشم نیلوفر زبانه بر زند

گاه دودش گرد او چون برگ نیلوفر شود

گه فروغش بر زمین چون لالهٔ نعمان شود

گه شرارش بر هوا چون دیدهٔ عبهر شود

سیم زر اندود گردد هر چه زو گیرد فروغ

زر سیم اندود گردد هر چه زو اخگر شود

گاه چون در هم شکسته مغفر زرین شود

گاه چون بر هم نهاده تاج پر گوهر شود

جادویی آغاز کرده‌ست آتش ار نه از چه رو

گاه پشتش روی گردد گاه پایش سر شود

گاه چون برگ رزان اندر خزان لرزان شود

گاه چون باغ بهاری پر گل و پر بر شود

گه ز بالا سوی پستی باز گردد سرنگون

گه ز پستی برفروزد سوی بالا بر شود

گه معصفر پوش گردد گه طبرخون تن شود

گاه دیباباف گردد گه طرایفگر شود

گاه چون اشکال اقلیدس سر اندر سر کشد

گاه چون خورشید رخشنده ضیا گستر شود

نسبتی دارد ز خشم خواجه این آتش مگر

کز تفش خارا همی در کوه خاکستر شود

صاحب سید وزیر خسرو لشکرشکن

آنکه سهمش بر عدو هر ساعتی لشکر شود

جود لاغر گشته از دستش همی فربه شود

بخل فربه گشته از جودش همی لاغر شود

بر امید آنکه صاحب بر نهد روزی به سر

زر سرخ اندر دل خارا همی افسر شود

از پی آن تا ببرد حلق بدخواهان او

آهن اندر کان، بی‌آهنگر همی خنجر شود

ز آرزوی خاطب او، ناتراشیده درخت

هر زمان اندر میان بوستان منبر شود

تا قیامت هر کجا نامش برند اندر جهان

نام شاهان از بزرگی نام او چاکر شود

مهتران هفت کشور کهتران صاحبند

هر کسی کو کهتر صاحب بود مهتر شود

کشوری خالی نخواهد بود از عمال او

ور همیدون هفت کشور هفتصد کشور شود

مهتر دینست، وز دین گشتنش در عهد نیست

هر کسی از دین بگشت اندر جهان کافر شود

نام آن لشکر به گیتی گم شود کز بهر جنگ

چاکری از چاکرانش پیش آن لشکر شود

گر به رادی و هنر پیغمبری یابد کسی

صاحب سید سزا باید که پیغمبر شود

ور شمار فضل او را دفتری سازد کسی

هر چه قانون شمارست اندر آن دفتر شود

دست رادش را به دریا کی توان مانند کرد

که همی دریا به پیش دست او فرغر شود

دست او ابرست و دریا را مدد باشد ز ابر

نیز از دستش جهان دریای پهناور شود

آنکه اندر ژرف دریا راه برد روز و شب

بر امید سود ازین معبر بدان معبر شود،

گر زمانی خدمت صاحب کند، بی‌بیم غرق

گوهر اندر زیر گنجوران او بستر شود

تا وزارت را بدو شاه زمانه باز خواند

زو وزارت با نبوت هر زمان همبر شود

ای خجسته پی وزیر از فر تو ایوان ملک

بس نماند تا به خاور خسرو خاور شود

روم و چین صافی کند، یاران او در روم و چین

نایبی فغفور گردد حاجبی قیصر شود

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۶ - در ذکر سفر سومنات و فتح آنجا و شکستن منات و رجعت سلطان

فسانه گشت و کهن شد حدیث اسکندر

سخن نو آر که نو را حلاوتیست دگر

فسانهٔ کهن و کارنامهٔ به دروغ

به کار ناید رو در دروغ رنج مبر

حدیث آنکه سکندر کجا رسید و چه کرد

ز بس شنیدن گشته ست خلق را از بر

شنیده‌ام که حدیثی که آن دوباره شود

چو صبر گردد تلخ، ارچه خوش بود چو شکر

اگر حدیث خوش و دلپذیر خواهی کرد

حدیث شاه جهان پیش گیر و زین مگذر

یمین دولت محمود شهریار جهان

خدایگان نکو منظر و نکو مخبر

شهی که روز و شب او را جز این تمنا نیست

که چون زند بت و بتخانه بر سر بتگر

گهی ز جیحون لشکر کشد سوی سیحون

گهی سپه برد از باختر سوی خاور

ز کارنامهٔ او گر دو داستان خوانی

به خنده یاد کنی کارهای اسکندر

بلی سکندر سرتاسر جهان را گشت

سفر گزید و بیابان برید و کوه و کمر

ولیکن او ز سفر آب زندگانی جست

ملک، رضای خدا و رضای پیغمبر

و گر تو گویی در شانش آیتست رواست

نیم من این را منکر که باشد آن منکر

به وقت آنکه سکندر همی امارت کرد

نبد نبوت را برنهاده قفل به در

به وقت شاه جهان گر پیمبری بودی

دویست آیت بودی به شان شاه اندر

همه حدیث سکندر بدان بزرگ شده‌ست

که دل به شغل سفر بست و دوست داشت سفر

اگر سکندر با شاه یک سفر کردی

ز اسب تازی زود آمدی فرود به خر

درازتر سفر او بدان رهی بوده‌ست

که ده ز ده نگسسته‌ست و کردر از کردر

ملک سپاه به راهی برد که دیو درو

شمیده گردد و گمراه و عاجز و مضطر

چنین سفر که شه امسال کرد، در همه عمر

خدای داند کو را نیامده‌ست به سر

گمان که برد که هرگز کسی ز راه طراز

به سومنات برد لشکر و چنین لشکر

نه لشکری که مر آن را کسی بداند حد

نه لشکری که مر آن را کسی بداند مر

شمار لختی از آن برتر از شمار حصی

عداد برخی از آن برتر از عداد مطر

به لشکر گشن و بیکران نظر چه کنی

تو دوری ره صعب و کمی آب نگر

رهی که دیو درو گم شدی به وقت زوال

چو مرد کم بین در تنگ بیشه وقت سحر

درازتر ز غم مستمند سوخته دل

کشیده تر ز شب دردمند خسته جگر

به صد پی اندر، ده جای ریگ چون سرمه

به ده پی اندر، صد جای سنگ چون نشتر

چو چشم شوخ همه چشمه‌های او بی آب

چو قول سفله همه کشتهای او بی بر

هوای او دژم و باد او چو دود جحیم

زمین او سیه و خاک او چو خاکستر

همه درخت و میان درخت خار گشن

نه خار بلکه سنان خلنده و خنجر

نه مرد را سر آن کاندر آن نهادی پی

نه مرغ را دل آن کاندر آن گشادی پر

همی ز جوشن برکند غیبهٔ جوشن

همی ز مغفر بگسست رفرف مغفر

سوار با سر اندر شدی بدو و ازو

برون شدی همه تن چون هزار پای به سر

هزار خار شکسته درو و خسته ازو

به چند جای سر و روی و پشت و پهلو و بر

کمرکشان سپه را جدا جدا هر روز

کمر برهنه به منزل شدی ز حلیهٔ زر

چو پای باز در آن بیشه پر جلاجل بود

ستاکهای درخت از پشیزه‌های کمر

گهی گیاهی پیش آمدی چو نوک خدنگ

گهی زمینی پیش آمدی چو روی تبر

در آن بیابان منزلگهی عجایب بود

که گر بگویم کس را نیابد آن باور

بگونهٔ شب، روزی بر آمد از سر کوه

که هیچگونه بر آن کارگر نگشت بصر

نماز پیشین انگشت خویش را بر دست

همی‌ندیدم من، این عجایبست و عبر

عجبتر آنکه ملک را چنین همی‌گفتند

که اندرین ره مار دو سر بود بیمر

ترا بزرگ سپاهیست وین دراز رهیست

همه سراسر پر خار و مار و لوره و جر

به شب چو خفته بود مرد سر بر آرد مار

همی‌کشد به نفس خفته تا بر آید خور

چو خور بر آید و گرمی به مرد خفته رسد

سبک نگردد زان خواب تا گه محشر

خدایگان جهان زان سخن نیندیشید

سپه براند به یاری ایزد داور

بدین درشتی و زشتی رهی که کردم یاد

گذاره کرد به توفیق خالق اکبر

پیادگان را یک یک بخواند و اشتر داد

به توشه کرد سفر بر مسافران چو حضر

جمازه‌ها را در بادیه دمادم کرد

به آب کرد همه ریگ آن بیابان تر

بساخت از پی پس ماندگان و گمشدگان

میان بادیه‌ها حوضهای چون کوثر

همه سپه را زان بادیه برون آورد

شکفته چون گل سیراب و همچو نیلوفر

بدان ره اندر چندین حصار و شهر بزرگ

خراب کرد و بکند اصل هر یک از بن و بر

نخست لدروه کز روی برج و بارهٔ آن

چو کوه کوه فرو ریخت آهن و مرمر

حصار او قوی و بارهٔ حصار قوی

حصاریان همه بر سان شیر شرزهٔ نر

مبارزانی همدست و لشکری همپشت

درنگ پیشه به فر و شتابکار به کر

نبرد کرده و اندر نبرد یافته دست

دلیر گشته و اندر دلیری استمگر

چو چیکودر که چه صندوقهای گوهر یافت

به کوهپایهٔ او شهریار شیر شکر

چو کوه البرز، آن کوه کاندرو سیمرغ

گرفت مسکن و با زال شد سخن گستر

چگونه کوهی چونانکه از بلندی آن

ستارگان را گویی فرود اوست مقر

مبارزانی بر تیغ او به تیغ گذاشت

که هر یکی را صد بنده بود چون عنتر

چو نهرواله که اندر دیار هند بهیم

به نهرواله همی‌کرد بر شهان مفخر

بزرگ شهری و در شهر کاخهای بزرگ

رسیده کنگرهٔ کاخها به دو پیکر

به دخل نیک و به تربت خوش و به آب تمام

به کشتمند و به باغ و به بوستان برور

دویست پیل دمان پیش و ده هزار سوار

نود هزار پیاده مبارز و صفدر

همیشه رای بهیم اندرو مقیم بدی

نشسته ایمن و دل پر نشاط و ناز و بطر

چو مندهیر که در مندهیر حوضی بود

چنانکه خیره شدی اندرو دو چشم فکر

چگونه حوضی چونانکه هر چه بندیشم

همی‌ندانم گفتن صفاتش اندر خور

ز دستبرد حکیمان برو پدید نشان

ز مالهای فراوان برو پدید اثر

فرات پهنا حوضی به صد هزار عمل

هزار بتکدهٔ خرد گرد حوض اندر

بزرگ بتکده‌ای پیش و در میانش بتی

به حسن ماه ولیکن به قامت عرعر

دگر چو دیولواره که همچو دیو سپید

پدید بود سر افراشته میان گذر

درو درختان چون گوز هندی و پوپل

که هر درخت به سالی دهد مکرر بر

یکی حصار قوی بر کران شهر و درو

ز بتپرستان گرد آمده یکی معشر

بکشت مردم و بتخانه‌ها بکند و بسوخت

چنانکه بتکدهٔ دارنی و تانیسر

نرست ازو به ره اندر مگر کسی که بماند

نهفته زیر خسی چون بهیم شوم اختر

نهفتگان را ناجسته زان قبل بگذاشت

که شغل داشت جز آن، آن شه فریشته فر

کسی که بتکدهٔ سومنات خواهد کند

به جستگان نکند روزگار خویش هدر

ملک همی به تبه کردن منات شتافت

شتاب او هم ازین روی بوده بود مگر

منات و لات و عزی در مکه سه بت بودند

ز دستبرد بت آرای آن زمان آزر

همه جهان همی آن هر سه بت پرستیدند

جز آن کسی که بدو بود از خدای نظر

دو زان پیمبر بشکست و هر دو را آن روز

فکنده بود ستان پیش کعبه پای سپر

منات را ز میان کافران بدزدیدند

به کشوری دگر انداختند از آن کشور

به جایگاهی کز روزگار آدم باز

بر آن زمین ننشست و نرفت جز کافر

ز بهر آن بت، بتخانه‌ای بنا کردند

به صد هزار تماثیل و صد هزار صور

به کار بردند از هر سویی تقرب را

چو تخته سنگ بر آن خانه، تخته تختهٔ زر

به بتکده در، بت را خزینه‌ای کردند

در آن خزینه به صندوقهای پیل، گهر

گهر خریدند او را به شهرها چندان

که سیر گشت ز گوهرفروش،گوهر خر

برابر سر بت کله‌ای فروهشتند

نگار کار به یاقوت و بافته به درر

ز زر پخته یکی جرد ساختند او را

چو کوه آتش و گوهر برو به جای شرر

خراج مملکتی تاج و افسرش بوده‌ست

کمینه چیز وی آن تاج بود و آن افسر

پس آنگه آنرا کردند سومنات لقب

لقب که دید که نام اندرو بود مضمر

خبر فکندند اندر جهان که از دریا

بتی بر آمد زینگونه و بدین پیکر

مدبر همه خلقست و کردگار جهان

ضیادهندهٔ شمسست و نوربخش قمر

به علم این بود اندر جهان صلاح و فساد

به حکم این رود اندر جهان قضا و قدر

گروه دیگر گفتند، نی که این بت را

بر آسمان برین بود جایگاه و مقر

کسی نیاورد این را بدین مقام که این

ز آسمان به خودی خود آمده‌ست ایدر

بدین بگوید روز و بدان بگوید شب

بدین بگوید بحر و بدان بگوید بر

چو این ز دریا سر بر زد و به خشک آمد

سجود کردند این را همه نبات و شجر

به شیر خویش مر او را بشست گاو و کنون

بدین تقرب خوانند گاو را مادر

ز بهر سنگی چندین هزار خلق خدای

به قول دیو فرو هشته بر خطر لنگر

فریضه هر روز آن سنگ را بشستندی

به آب گنگ و به شیر و به زعفران و شکر

ز بهر شستن آن بت ز گنگ هر روزی

دو جام آب رسیدی فزون ز ده ساغر

از آب گنگ چه گویم که چند فرسنگست

به سومنات بدانجایگاه زلت و شر

گه گرفتن خور صد هزار کودک و مرد

بدو شدندی فریادخواه و پوزشگر

ز کافران که شدندی به سومنات به حج

همی‌گسسته نگشتی به ره نفر ز نفر

خدای خوانند آن سنگ را همی شمنان

چه بیهده سخنست این که خاکشان بر سر

خدای حکم چنان کرده بود کان بت را

ز جای برکند آن شهریار دین پرور

بدان نیت که مر او را به مکه باز برد

بکند و اینک با ما همی‌برد همبر

چو بت بکند از آنجا و مال و زر برداشت

به دست خویش به بتخانه در فکند آذر

برهمنان را چندانکه دید سر ببرید

بریده به، سر آن کز هدی بتابد سر

ز خون کشته کز آن بتکده به دریا راند

چو سرخ لاله شد، آبی چو سبز سیسنبر

ز بتپرستان چندان بکشت و چندان بست

که کشته بود و گرفته ز خانیان به کتر

خدای داند کآنجا چه مایه مردم بود

همه در آرزوی جنگ و جنگ را از در

میان بتکده استاده و سلیح به چنگ

چو روز جنگ میان مصاف، رستم زر

خدنگ ترکی بر روی و سر همی‌خوردند

همی‌نیامد بر رویشان پدید غیر

به جنگ جلدی کردند، لیکن آخر کار

به تیر سلطان بردند عمر خویش به سر

خدایگان را اندر جهان دو حاجت بود

همیشه این دو همی‌خواست ز ایزد داور

یکی که جایگه حج هندوان بکند

دگر که حج کند و بوسه بر دهد به حجر

یکی از آن دو مراد بزرگ حاصل کرد

دگر به عون خدای بزرگ کرده شمر

خراب کردن بتخانه خردکار نبود

بدانچه کرده بیابد ملک ثواب و ثمر

چو دل ز سوختن سومنات فارغ کرد

گرفت راه به در باز رفتگان دگر

خمی ز گردش دریا به ره پیش آمد

گسسته شد ز ره امید مردمان یکسر

نبود رهبر کان خلق را بجستی راه

نبود ممکن کان آب را کنند عبر

سوی درازا یک ماه راه ویران بود

رهی به صعبی و زشتی در آن دیار سمر

ز سوی پهنا چندانکه کشتیی دو سه روز

همی‌رود، چو رود مرغ گرسنه سوی خور

درون دریا مد آمدی به روز دو بار

چنانکه چرخ زدی اندر آب او چنبر

چو مد باز شدی بر کرانش صیادان

فرو شدندی و کردندی از میانه حذر

ملک چو حال چنان دید خلق را دل داد

براند و گفت که این مایه آب را چه خطر

امید خویش به ایزد فکند و پیش سپاه

فکند بارهٔ فرخنده‌پی به آب اندر

به فال نیک شه پر دل آب را بگذاشت

روان شدند همه از پی شه آن لشکر

برآمدند بر آن پی ز آب آن دریا

چنانکه گفتی آن آب بد همی فرغر

نه آنکه هیچ کسی را به تن رسید آسیب

نه آنکه هیچ کسی را به جان رسید ضرر

دو روز و دو شب از آنجا همی سپاه گذشت

که مد نیامد و نگذشت آبش از میزر

جدا ز مردم بگذشت ز آب آن دریا

بر از دویست هزار اسب و اشتر و استر

بدین طریق ز یزدان چنین کرامت یافت

تو این کرامت ز اجناس معجزات شمر

جز اینکه گفتم، چندین غزات دیگر کرد

به بازگشتن سوی مقام عز و مقر

حصار کندهه را از بهیم خالی کرد

بهیم را به جهان آن حصار بود مفر

قوی حصاری بر تیغ نامدار کهی

میان دشتی سیراب ناشده ز مطر

میان سنگ، یکی کنده، کنده گرد حصار

نه زان عمل که بود کار کرده‌های بشر

نه راه یافته خصم اندر آن حصار به جهد

نه زان حصار فرود آمدی یکی به خبر

وز آن حصار به منصوره روی کرد و براند

بر آن شماره کجا رند حیدر از خیبر

خفیف چون خبر خسرو جهان بشنید

دوان گذشت و به جوی اندر اوفتاد و به جر

به آب شور و بیابان پرگزند افتاد

بماندش خانهٔ ویران ز طارم و ز طزر

خفیف را سپه و پیل و مال چندان بود

که بیش از آن نبود در هوا همانا ذر

نداشت طاقت سلطان، ز پیش او بگریخت

چنان که زو بگریزند صد هزار دگر

نگاه کن که بدین یک سفر که کرد، چه کرد

خدایگان جهان شهریار شیرشکر

جهان بگشت و اعادی بکشت و گنج بیافت

بنای کفر بیفکند، اینت فتح و ظفر

زهی مظفر فیروزبخت دولتیار

که گوی برده‌ای از خسروان به فضل و هنر

ازین هنر که نمودی و ره که پیمودی

شهان غافل سرمست را همی چه خبر

تو بر کنارهٔ دریای شور خیمه زدی

شهان شراب زده بر کناره‌های شمر

تو سومنات همی‌سوختی به بهمن ماه

شهان دیگر عود و مثلث و عنبر

به وقت آنکه همه خلق گرم خواب شوند

تو در شتاب سفر بوده‌ای و رنج سهر

تو آن شهی که ز بهر غزات رایت تو

به سومنات رود گاه و گه به کالنجر

خدایگانا زین پس چو رای غزو کنی

ببر سپاه گشن سوی روم و سوی خزر

به سند و هند کسی نیست مانده، کان ارزد

کز آن تو شود آنجا به جنگ یک چاکر

خراب کردی و بیمرد خاندان بهیم

مگر کنی پس از این قصد خانهٔ قیصر

سپه کشیدی زین روی تا لب دریا

به جایگاهی کز آدمی نبود اثر

به ما نمودی آن چیزها که یاد کنیم

گمان بریم که این در فسانه بود مگر

زمین بماند برین روی و آب پیش آمد

بهیچروی ازین آب نیست روی گذر

اگر نه دریا پیش آمدی به راه ترا

کنون گذشته بدی از قمار و از بربر

ایا به مردی و پیروزی از ملوک پدید

چنان که بود به هنگام مصطفی حیدر

شنیده ام که همیشه چنین بود دریا

که بر دو منزل از آواش گوش گردد کر

همی‌نماید هیبت، همی‌فزاید شور

همی بر آید موجش برابر محور

سه بار با تو به دریای بیکرانه شدم

نه موج دیدم و نه هیبت و نه شور و نه شر

نخست روز که دریا ترا بدید، بدید

که پیش قدر تو چون ناقصست و چون ابتر

به مال با تو نتاند شد، ار بخواهد، جفت

به قدر با تو نیارد زد، ار بخواهد، بر

چو گرد خویش نگه گرد ، مار و ماهی دید

به گرد تو مه تابان و زهرهٔ ازهر

ز تو خلایق را خرمی و شادی بود

وزو همه خطر جان و بیم غرق و غرر

چو قدرت تو نگه کرد و عجز خویش بدید

چو آبگینه شد آب اندرو ز شرم و حجر

ز آب دریا گفتی همی به گوش آمد

که شهریارا دریا تویی و من فرغر

همه جهان ز تو عاجز شدند تا دریا

نداشت هیچ کس این قدر و منزلت ز بشر

بزرگوارا کاری که آمد از پدرت

به دولت پدر تو نبود هیچ پدر

به ملکداری تا بود بود و وقت شدن

بماند ازو به جهان چون تو یادگار پسر

همیشه تا نبود جان چو جسم و عقل چو جهل

همیشه تا نبود دین چو کفر و نفع چو ضر

همیشه تا علوی را نسب بود به علی

همیشه تا عمری را شرف بود به عمر

خدایگانی جز مر ترا همی‌نسزد

خدایگان جهان باش و از جهان بر خور

جهان و مال جهان سربسر خنیدهٔ تست

به شهریاری و فیروزی از خنیده بچر

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۷ - در شکر گزاری از اسبی که سلطان محمود داده است

ای آنکه همی قصهٔ من پرسی هموار

گویی که چگونه‌ست بر شاه ترا کار

چیزیکه همی‌دانی بیهوده چه پرسی

گفتار چه باید که همی‌دانی کردار

ور گویی گفتار بباید ز پی شکر

آری ز پی شکر به کار آید گفتار

کاریست مرا نیکو و حالیست مرا خوب

با لهو و طرب جفتم و با کام و هوا یار

از فضل خداوند و خداوندی سلطان

امروز من از دی به و امسال من از پار

با ضیعت بسیارم و با خانهٔ آباد

با نعمت بسیارم و با آلت بسیار

هم با رمهٔ اسبم و هم با گلهٔ میش

هم با صنم چینم و هم با بت تاتار

ساز سفرم هست و نوای حضرم هست

اسبان سبکبار و ستوران گرانبار

از ساز مرا خیمه چو کاشانهٔ مانی

وز فرش مرا خانه چو بتخانهٔ فرخار

میران و بزرگان جهان را حسد آید

زین نعمت و زین آلت و زین کار و ازین بار

محسود بزرگان شدم از خدمت محمود

خدمتگر محمود چنین باید هموار

با موکبیان جویم در موکب او جای

با مجلسیان یابم در مجلس او بار

ده بار، نه ده بار که صد بار فزون کرد

در دامن من بخشش او بدرهٔ دینار

گر شکر کنم خواسته داده ست مرا شاه

چون شکر کنم در خور این ابلق رهوار

از خواسته با رامش و با شادی بودم

زین اسب شدم با خطر و قیمت و مقدار

این اسب نه اسبست که سرمایهٔ فخرست

من فخر به کف کردم و ایمن شدم از عار

اسبی که چنو شاه دهد اسب نباشد

تاجی بود آراسته از لؤلؤ شهوار

ای آنکه به یاقوت همی تاج نگاری

بر تاج شهان صورت این مرکب بنگار

دشمن که برین ابلق رهوار مرا دید

بی‌صبر شد و کرد غم خویش پدیدار

گفتا که به میران و به سرهنگان مانی

امروز کلاه و کمرت باید ناچار

گفتم تو چه دانی که شب تیره چه زاید

بشکیب و صبوری کن تا شب بنهد بار

باشد که بدین هر دو سزاوار ببیند

آن شه که بدین اسب مرا دید سزاوار

خواهم کله و از پی آن خواهم تا تو

ما را نزنی طعنه به کج بستن دستار

کار سره و نیکو بدرنگ بر آید

هرگز بنکویی نرسد مرد سبکسار

با وقت بود بسته همه کار و همه چیز

بی‌وقت بود کار به سر بردن دشوار

چون حال بر این جمله بود وقت بباید

چون وقت بود کار چنان گردد هموار

من تنگدلی پیشه نگیرم که بزرگان

کس را به بزرگی نرسانند بیکبار

خدمت کنم او را به دل و دیده همه روز

از بهر دعا نیز به شب باشم بیدار

گویم که خدایا به خدایی و بزرگیت

کورا به همه حال معین باش و نگهدار

چندانکه بود ممکن و او را به دل آید

عمرش ده و هرگز مرسانش به تن آزار

تا در عوض عمر که بدهی ز پی دین

در مصر کند قرمطیان را همه بر دار

کم کن به قوی بازوی او قرمطیان را

چونانکه به شمشیرش کم کردی کفار

توفیق ده او را و ببر تا بکند حج

چون کرد به شادی و به پیروزی باز آر

پیوسته ازو دور بود انده و دایم

با خاطر خرم بود و با دل هشیار

در دولت و در ملک همیدار مر او را

با سنت و با سیرت پیغمبر مختار

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۸ - در ذکر وفات سلطان محمود و رثاء آن پادشاه

شهر غزنین نه همانست که من دیدم پار

چه فتاده‌ست که امسال دگرگون شده کار

خانه‌ها بینم پر نوحه و پر بانگ و خروش

نوحه و بانگ و خروشی که کند روح فگار

کویها بینم پر شورش و سرتاسر کوی

همه پر جوش و همه جوشش از خیل سوار

رسته‌ها بینم بی‌مردم و درهای دکان

همه بر بسته و بر در زده هر یک مسمار

کاخها بینم پرداخته از محتشمان

همه یکسر ز ربض برده به شارستان بار

مهتران بینم بر روی زنان همچو زنان

چشمها کرده ز خونابه به رنگ گلنار

حاجبان بینم خسته دل و پوشیده سیه

کله افکنده یکی از سر و دیگر دستار

بانوان بینم بیرون شده از خانه به کوی

بر در میدان گریان و خروشان هموار

خواجگان بینم برداشته از پیش دوات

دستها بر سر و سرها زده اندر دیوار

عاملان بینم باز آمده غمگین ز عمل

کار ناکرده و نارفته به دیوان شمار

مطربان بینم گریان و ده انگشت گزان

رودها بر سر و بر روی زده شیفته وار

لشکری بینم سرگشته سراسیمه شده

چشمها پر نم و از حسرت و غم گشته نزار

این همان لشکریانند که من دیدم دی؟

وین همان شهر و زمینست که من دیدم پار؟

مگر امسال ملک باز نیامد ز غزا؟

دشمنی روی نهاده‌ست براین شهر و دیار؟

مگر امسال ز هر خانه عزیزی کم شد؟

تا شد از حسرت و غم روز همه چون شب تار؟

مگر امسال چو پیرار بنالید ملک؟

نی من آشوب ازینگونه ندیدم پیرار؟

تو نگویی چه فتاده‌ست؟ بگو گر بتوان

من نه بیگانه‌ام، این حال ز من باز مدار

این چه شغلست و چه آشوب و چه بانگست و خروش

این چه کارست و چه بارست و چه چندین گفتار؟

کاشکی آن شب و آن روز که ترسیدم ازان

نفتادستی و شادی نشدستی تیمار

کاشکی چشم بد اندر نرسیدی به امیر

آه ترسم که رسید و شده مه زیر غبار

رفت و ما را همه بیچاره و درمانده بماند

من ندانم که چه درمان کنم این را و چه چار

آه و دردا و دریغا که چو محمود ملک

همچو هر خاری در زیر زمین ریزد خوار

آه و دردا که همی لعل به کان باز شود

او میان گل و از گل نشود برخوردار

آه و دردا که بی او هرگز نتوانم دید

باغ فیروزی پرلاله و گلهای ببار

آه و دردا که بیکبار تهی بینم ازو

کاخ محمودی و آن خانهٔ پر نقش و نگار

آه و دردا که کنون قرمطیان شاد شوند

ایمنی یابند از سنگ پراکنده و دار

آه و دردا که کنون قیصر رومی برهد

از تکاپوی برآوردن برج و دیوار

آه و دردا که کنون برهمنان همه هند

جای سازند بتان را دگر از نو به بهار

میر ما خفته به خاک اندر و ما از بر خاک

این چه روزست بدین تاری یا رب زنهار

فال بد چون زنم این حال جز اینست مگر

زنم آن فال که گیرد دل از آن فال قرار

میر می خورده مگر دی و بخفته‌ست امروز

دیر خفته‌ست مگر رنج رسیدش ز خمار

کوس نوبتش همانا که همی زان نزنند

تا بخسبد خوش و کمتر بودش بر دل بار

ای امیر همه میران و شهنشاه جهان

خیز و از حجره برون آی که خفتی بسیار

خیز شاها! که جهان پر شغب و شور شده‌ست

شور بنشان و شب و روز به شادی بگذار

خیز شاها! که به قنوج سپه گرد شده‌ست

روی زانسو نه و بر تارکشان آتش بار

خیز شاها! که رسولان شهان آمده‌اند

هدیه‌ها دارند آورده فراوان و نثار

خیز شاها که امیران به سلام آمده‌اند

بارشان ده که رسیده‌ست همانا گه بار

خیز شاها! که به فیروزی گل باز شده‌ست

بر گل نو قدحی چند می لعل گسار

خیز شاها! که به چوگانی گرد آمده‌اند

آنکه با ایشان چوگان زده‌ای چندین بار

خیز شاها! که چو هر سال به عرض آمده‌اند

از پس کاخ تو و باغ تو، پیلی دو هزار

خیز شاها! که همه دوخته و ساخته گشت

خلعت لشکر و گردید به یک جای انبار

خیز شاها! که به دیدار تو فرزند عزیز

به شتاب آمد بنمای مر او را دیدار

که تواند که برانگیزد زین خواب ترا

خفتی آن خفتن کز بانگ نگردی بیدار

گر چنان خفتی ای شه که نخواهی برخاست

ای خداوند! جهان خیز و به فرزند سپار

خفتن بسیار ای خسرو خوی تو نبود

هیچکس خفته ندیده‌ست ترا زین کردار

خوی تو تاختن و شغل سفر بود مدام

بنیاسودی هر چند که بودی بیمار

در سفر بودی تا بودی و در کار سفر

تن چون کوه تو از رنج سفر گشته نزار

سفری کان را باز آمدن امید بود

غم او کم بود، ار چند که باشد دشوار

سفری داری امسال شها اندر پیش

که مر آن را نه کرانست پدید و نه کنار

یک دمک باری در خانه ببایست نشست

تا بدیدندی روی تو عزیزان و تبار

رفتن تو به خزان بودی هر سال شها

چه شتاب آمد کامسال برفتی به بهار

چون کنی صبر و جدا چند توانی بودن

زان برادر که بپروردی او را به کنار

تن او از غم و تیمار تو چون موی شده‌ست

رخ چون لالهٔ او زرد به رنگ دینار

از فراوان که بگرید به سر گور تو شاه

آب دیده بشخوده‌ست مر او را رخسار

آتشی دارد در دل که همه روز از آن

برساند به سوی گنبد افلاک شرار

گر برادر غم تو خورد شها نیست عجب

دشمنت بی‌غم تو نیست به لیل و به نهار

مرغ و ماهی چو زنان بر تو همی نوحه کنند

همه با ما شده اندر غم و اندوه تو یار

روز و شب بر سر تابوت تو از حسرت تو

کاخ پیروزی چون ابر همی‌گرید زار

به حصار از فزع و بیم تو رفتند شهان

تو شها از فزع و بیم که رفتی به حصار؟

تو به باغی چو بیابانی دلتنگ شدی

چون گرفتستی در جایگهی تنگ قرار؟

نه همانا که جهان قدر تو دانست همی

لاجرم نزد خردمند ندارد مقدار

زینت و قیمت و مقدار، جهان را به تو بود

تا تو رفتی ز جهان این سه برون شد یکبار

شعرا را به تو بازار برافروخته بود

رفتی و با تو بیکبار شکست آن بازار

ای امیری که وطن داشت به نزدیک تو فخر

ای امیری که نگشته‌ست به درگاه تو عار

همه جهد تو در آن بود که ایزد فرمود

رنجکش بودی در طاعت ایزد هموار

بگذاراد و به روی تو میاراد هگرز

زلتی را که نکردی تو بدان استغفار

زنده بادا به ولیعهد تو نام تو مدام

ای شه نیکدل نیکخوی نیکوکار

دل پژمان به ولیعهد تو خرسند کناد

این برادر که ز درد تو زد اندر دل نار

اندر آن گیتی ایزد دل تو شاد کناد

به بهشت و به ثواب و به فراوان کردار

قصیدهٔ شمارهٔ ۱۹ - در مدح امیر محمد بن محمود بن ناصرالدین

ای زینهارخوار بدین روزگار

از یار خویشتن که خورد زینهار

یکدل همی‌چرند کنون آهوان

با شیر و با پلنگ به یک مرغزار

وقتیکه چون دو عارض و زلفین تو

در باغ گل همی‌شکفد صد هزار

هر شب همی‌درخشد در گلستان

چون شعله‌های آذر گلهای نار

وقتیکه چون موشح گردد زمین

وشی و پرنیان همه کوه و قفار

گردد ز چشم دیده و ران ناپدید

اندر میان سبزه به صحرا سوار

وقتیکه چون سرود سرایی به باغ

یا در چمن چغانه نهی بر کنار

بلبل سرود راست کند بر سمن

صلصل قصیده نظم کند بر چنار

وقتیکه عاشقان و جوانان به هم

در باغ می خورند به دیدار یار

این بر چمن نشسته و پر می قدح

و آن زیر گل غنوده و پر گل کنار

زیر گل شکفته بخواهد گشاد

نرگس دو چشم خویش ز خواب خمار

از من همی جدا شوی ای ماهروی

نامهربان نگاری و ناسازگار

بی دوست چون بوم به چنین ماه و روز

بی یار چون زیم به چنین روزگار

ترسم که از بهار بترسی همی

گویی ز تو بهار به آید به کار

و آنگاه چون بهار به آید ز تو

گردی به چشم عاشق بیقدر و خوار

تو زین قبل اگر روی ای جان مرو

ور انده تو زینست انده مدار

من هم بهار دیدم و هم روی تو

روی تو از بهار به ای غمگسار

اینک بهار و اینک رخسار تو

بنگر به روی خویش و به روی بهار

ور بی بهانه رفتن خواهی همی

بی مهر گشت خواهی و زنهار خوار،

شاخ بنفشه بخش مرا زان دو زلف

تا دارم آن بنفشه ز تو یادگار

چون تو شدی دلم شد و فردا مرا

از بهر مدح میر دل آید به کار

بنیاد حمد میرمحمد کزوست

شاهی و ملک و دولت و دین استوار

نزد پدر ستوده و نزد خدای

اندر همه مقامی و اندر همه تبار

هم شهر گیر و هم پسر شهر گیر

هم شهریار و هم پسر شهریار

زو قدر و جاه و عز و شرف یافته

تاج و کلاه و تیغ و نگین هر چهار

اسلام را به منزلت حیدر است

شمشیر او به منزلت ذوالفقار

مردان مردگیر و شیران نر،

روز نبرد کردن و روز شکار،

در نزد او سراسر در بندگی

در پیش او تمامی در زینهار

رایش به وقت حزم حصار قویست

تیغش به روز رزم کلید حصار

در حلم نایبانند او را جبال

در جود چاکرانند او را بحار

جایی که جود باید،جود و سخاست

جایی که حلم باید، حلم و وقار

از قادری که هست نیارد گذشت

اندر همه ولایت او اضطرار

با سهم او دلیرترین پیلی

از سر برون نیارد کردن فسار

از بیم او نکوخو و بخرد شدند

دیوانگان گشته خلیع العذار

فرزند آن شهست که از بیم او

بیرون نیارست آمد ثعبان ز غار

ای عدل و راد مردی را در جهان

نوشیروان دیگر و اسفندیار

آن کو شمار ریگ بداند گرفت

فضل ترا گرفت نداند شمار

برتر ز چیزها خردست و هنر

مردم بی این دو چیز نیاید به کار

وین هر دو را امید به تست از جهان

زینی به هر امیدی امیدوار

غره نه ای بدین هنر و نیکویی

از فر شاه بینی و از کردگار

سلطان ترا به چرخ برین برکشید

و آخر بدین همی‌نکند اختصار

جایی رساندت که به درگاه تو

از روم هدیه آرند، از چین نثار

بخت مؤالف تو سوی ارتفاع

بخت مخالف تو سوی انحدار

فرمانبران تو شده‌اند ای امیر

فرمان دهندگان صغار و کبار

اندر دو چشم خویش زند خار و خسک

هر دشمنی که با تو کند چارچار

در هر دلی هوای تو بیخی زده‌ست

بیخی که شاخ دارد و بر شاخ بار

گیتی گرفت با تو امیرا سکون

دلها گرفت با تو امیرا قرار

و آن دل که رفته بود به جای دگر

از بهر بازگشتن بر بست بار

ای درگه تو جایگه قدر و جاه

ای خدمت تو مایهٔ عز و فخار

نیک اختیار باشد هر کس که کرد

درگاه تو و خدمت تو اختیار

فخریست خدمت تو که تا روز حشر

او را نه ننگ خواهد دیدن نه عار

شادی، به خدمت تو کند پیشبین

خدمت، به درگه تو کند هوشیار

آنجاست ایمنی و دگر جای بیم

آنجایگه گلست و دگر جای خار

ای از تو یافته دل و فربی شده

فرهنگ دلشکسته و جود نزار

ای از تو یافته دل و فرخ شده

غمگین و دلشکستهٔ چون فرخی هزار

سال نوست و ماه نو و روز نو

وقت بهار و وقت گل کامگار

شادی و خرمی را نو کن بسیج

دل را به خرمی و به شادی سپار

بوبکر عندلیب نوا را بخوان

گو قوم خویش را چو بیایی بیار

وز هر یکی جدا غزلی نو شنو

شاهانه شادمانه زی و شادخوار

نوروز و نوبهار دلارام را

با دوستان خویش به شادی گذار

تا فعل ابر پاک نیاید ز خاک

تا طبع خاک خشک نگیرد بخار

پاینده باش تا به مراد و به کام

از دشمنان خویش برآری دمار

امروز تو همیشه نکوتر ز دی

امسال تو هماره نکوتر ز پار

همواره یمن باد ترا بر یمین

پیوسته یسر باد ترا بر یسار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۰ - در مدح امیر ابو احمد محمد بن محمود غزنوی

دی ز لشکرگه آمد آن دلبر

صدرهٔ سبز باز کرد از بر

راست گفتی بر آمد اندر باغ

سوسنی از میان سیسنبر

گرد لشکر فرو فشاند همی

زان سمنبوی زلف لاله سپر

راست گفتی که بر گذرگه باد

نافه‌ها را همی‌گشاید سر

باد، زلف سیاه او برداشت

تاب او باز کرد یک ز دگر

راست گفتی ز مشک بر کافور

لعبتانند گشته بازیگر

چون مرا دید پیش من بگریخت

آن، سراپای سیم ساده پسر

راست گفتی یکی شکاری بود

پیش یوز امیر شیر شکر

میر ابو احمد آنکه حشر نمود

مر ددانرا به صیدگاه اندر

راست گفتی که صیدگاهش بود

اندر آن روز نایب محشر

به کمرهای کوه، مردان تاخت

تا بتازند رنگ را ز کمر

راست گفتی که رنگتازان را

اندر آن تاختن بر آمد پر

بانگ برخاست از چپ و از راست

کوه لرزید و گشت زیر و زبر

راست گفتی به هم همی‌شکنند

سنگ خارا به صد هزار تبر

تازیان اندر آمدند ز کوه

رنگ و جز رنگ بیکرانه و مر

راست گفتی و صیفتانندی

روی داده سوی وصیفت خر

حلقه‌ای ساخت پادشاه جهان

گرد ایشان ز لعبتان خزر

راست گفتی که دشت باغی گشت

گرد او سرو رست سرتاسر

همه گمگشتگان همی‌گشتند

اندر آن دشت عاجز و مضطر

راست گفتی هزیمتی سپهند

خسته و جسته و فکنده سپر

پیش خسرو، بتان آهو چشم

یک به یک را بدوختند جگر

راست گفتی مخالفان بودند

پیش گردنکشان این لشکر

هر که را میر خسته کرد به تیر

زان جهان نزد او رسید خبر

راست گفتی که تیرشاه گشاد

زین جهان سوی آن جهان ره و در

وز دگر سو در آمدند به کار

شرزه یوزان چو شیر شرزهٔ نر

راست گفتی مبارزان بودند

هر یکی جوشنی سیاه به بر

رنج نادیده کامگار شدند

هر یکی بر یکی به نیک اختر

راست گفتی که عاشقانندی

نیکوان را گرفته اندر بر

همه هامون زخون ایشان گشت

لعل چون روی آن بت دلبر

راست گفتی به فر دولت میر

سنگ آن دشت گشت سرخ گهر

پس بفرمود شاه تا همه را

گرد کردند پیش او یکسر

راست گفتی سپاه دارا بود

کشته پیش مصاف اسکندر

بنهادندشان قطار قطار

گرهی مهتر و صفی کهتر

راست گفتی که خفته مستانند

جامه‌هاشان ز لعل سیکی تر

چون ملکشان بدید، از آن سه یکی

به حشم داد و ما بقی به حشر

راست گفتی ز بهر ایشان بود

آن شکار شگفت شاه مگر

شادمان روی سوی خیمه نهاد

آن شه خوبروی نیک سیر

راست گفتی نبرده حیدر بود

بازگشته به نصرت از خیبر

شاد باد آن سوار سرخ قبای

که همی آن شکار برد به سر

راست گفتی که آفتابستی

به جهان گسترانده تابش و فر

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۱ - در وصف بهار و مدح ابو احمد محمد بن محمود بن سبکتکین

مرحبا ای بلخ بامی همره باد بهار

از در نوشاد رفتی یا ز باغ نوبهار

ای خوشا آن نوبهار خرم نوشاد بلخ

خاصه اکنون کز در بلخ اندرون آمد بهار

هر درختی پرنیان چینی اندر سر کشید

پرنیان خرد نقش سبز بوم لعلکار

ارغوان بینی چو دست نیکوان پر دستبند

شاخ گل بینی چو گوش نیکوان پر گوشوار

باغ گردد گلپرست و راغ گردد لاله‌گون

باد گردد مشکبوی و ابر مروارید بار

باغبان بر گرفته دل به ماه دی ز گل

پر کند هر بامدادی از گل سوری کنار

بلخ بس خوشست، لیکن بلخیان را باد بلخ

مر مرا با شهرهای گوز گانانست کار

نوبهار بلخ را در چشم من حشمت نماند

تا بهار گوزگانان پیش من بگشود بار

باغ و راغ و کوه و دشت گوزگانان سربسر

حلهٔ دو روی را ماند ز بس نقش و نگار

هر چه زیور بود نوروز نوآیین آن همه

برد بر گلهای باغ و راغ نوروزی به کار

از درون رشنه تا کهپایه‌های کرزوان

سبزه از سبزه نبرد، لاله‌زار از لاله‌زار

بیشه‌های کرزوان از لاله‌زار و شنبلید

گاه چون بیجاده گردد، گاه چون زر عیار

از فراوان گل که بر شاخ درختان بشکفد

راست پنداری درختان گوهر آوردند بار

بامدادان بوی فردوس برین آید همی

از در باغ و در راغ و ز کوه و جویبار

گل همی گل گردد و سنگ سیه یاقوت سرخ

زین بهار سبزپوش تازه‌روی آبدار

خوبتر زین گوزگانان را بهاری دیگرست

وین بهار اکنون پدید آید که آید شهریار

میر ابو احمد محمد شهریار دادگر

سرفرار گوهر و فخر بزرگان تبار

آنکه دنیا را جمالست آنکه دین را قوتست

آنکه دولت را ثیابست آنکه شاهی را شعار

در بزرگی با تواضع، در سیاست با سکون

در سخا با تازه‌رویی، در جوانی با وقار

پر دل پر دل، ولیکن مهربان مهربان

قادر قادر، ولیکن بردبار بردبار

خشت او از کوه بر گیرد همی تیغ بلند

ناوک او کنگره برباید از برج حصار

همچنان ترسند چون کبکان ترسنده ز باز

پیل ازو روز نبرد و شیر ازو روز شکار

ابر گوهربار زرین کله بندد در هوا

گر ز دریای کفش خورشید برگیرد بخار

مرد را اول بزرگی نفس باید، پس نسب

هست اندر ذات او این هر دو معنی آشکار

آن همای رایت فرخندهٔ او خفته نیست

آخر او خواهد بنای مملکت کرد استوار

بس نپاید کو به پرواز اندر آید نرم و خوش

گر به پرواز اندر آید مملکت گیرد قرار

بر در بغداد خواهم دیدن او را تا نه دیر

گرد بر گردش غلامان سرایی صد هزار

دولت سلطان قوی باد و سر تو سبز باد

کاینجهان با دولت و تیغ شما خوارست خوار

خوش نخسبم تا نبینم بر در میدان تو

خفته هر شب شهریاران جهان را بنده‌وار

تا همی پیدا بود نیک از بد و نرم از درشت

همچو سنگ خاره از بیجاده و لیل از نهار

تا نباشد چون ستاک نسترن شاخ بهی

تا نباشد چون شکوفهٔ ارغوان شاخ چنار

نیک بادت سال و ماه و نیک بادت روز و شب

نیک بادت وقت و ساعت، نیک بادت روزگار

رنج و مکروه از تو دور و عدل و انصاف از تو شاد

دین و دنیا با تو جفت و بخت و دولت با تو یار

تا ز بهر خدمت درگاه تو هر چندگاه

شاه چین آید پیاده، شاه روم آید سوار

برخور از نوروز خرم، برخور از بخت جوان

برخور از عمر گرامی، برخور از روی نگار

دشمنانت مستمند و مبتلا و ممتحن

دوستانت شادمان و شادکام و شادخوار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۲ - در مدح سلطان محمد بن سلطان محمود غزنوی

شبی گذاشته‌ام دوش خوش به روی نگار

خوشا شبا که مرا دوش بود با رخ یار

شبی که اول آن شب شراب بود و سرود

میانه مستی و آخر امید بوس و کنار

نه شرم آنکه ز اول به کف نیاید دوست

نه بیم آنکه به آخر تباه گردد کار

میی بدست من اندر، چو مشکبوی گلاب

بتی به پیش من اندر، چو تازه‌روی بهار

بتی که خانه بدو چون بهار بود و نبود

شگفت، ازیرا کز بت کنند خانه بهار

به جعدش اندر سیصد هزار پیچ و گره

به جای هر گره او شکنج و حلقه هزار

بتی که چشم من از بس نگار چهرهٔ او

نگارخانه شد، ار چه پدید نیست نگار

ز حلقه‌های سیه زلفش ار بخواستمی

نماز بام زره کرده بودمی بسیار

برابر دو رخ او بداشتم می سرخ

ز شرم دو رخ او زرد گشت چون دینار

چو شب دو بهره گذشت، از دو گونه مست شدم

یکی ز باده و دیگر ز عشق باده‌گسار

نشان مستی در من پدید بود و بتم

همی‌نمود به چشم سیه نشان خمار

چو مست گشتم و لختی دو چشم من بغنود

ز خواب کرد مرا ماهروی من بیدار

به نرم نرم همی‌گفت روز روشن شد

اگر بخسبی ترسم که بگذرد گه بار

به شادکامی شب را گذاشتی برخیز

به خدمت ملک شرق روز را بگذار

مرا به خدمت خسرو همی‌فرستد دوست

که گویدم که چنین بت مخواه و دوست مدار؟

به روی ماند گفتار خوب آن مهروی

فریش روی بدان خوبی و بدان گفتار

بر من آن بت بازار نیکوان بشکست

کجا چنان بت باشد؟ که را بود بازار؟

گر او عزیزتر از دیده نیست در دل من

نعوذبالله نزدیک میر بادم خوار

امیر عادل باذل، محمد محمود

که حمد و محمدت آنجاست کو بود هموار

بلند نام همام از بلند نام گهر

بزرگوار امیر از بزرگوار تبار

سخاوت و کرمش را پدید نیست قیاس

فضایل و هنرش را پدید نیست شمار

ز نامور پدر آموخته‌ست فضل و هنر

چنانکه از گهر آموخته‌ست شیر شکار

همیشه تا دل آزادمرد جای وفاست

چنانکه هست صدف جای لؤلؤ شهوار

امیر عالم عادل به کام خویش زیاد

ز بخت شاد و ز ملک و ز عمر برخوردار

گهی به تیغ ستانندهٔ فراخ جهان

گهی به تیر گشایندهٔ بلند حصار

نصیب او طرب و عیش زین مبارک عید

نصیب دشمن او، ویل و وای و نالهٔ زار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۳ - در مدح امیر محمد بن محمود بن ناصرالدین سبکتگین

مرا چه وقت خزان و چه روزگار بهار

چه دور باید بودن همی ز روی نگار

بهار من رخ او بود و دور ماندم ازو

برابر آمد بر من کنون خزان و بهار

اگر خزان نه رسول فراق بود چرا

هزار عاشق چون من جدا فکند از یار

به برگ سبز چنان شادمانه بود درخت

که من به روی نگارین آن بت فرخار

خزان درآمد و آن برگها بکند و بریخت

درخت ازین غم چون من نژند گشت و نزار

خدای داند کاندر درختها نگرم

ز درد خون خورم و چون زنان بگریم زار

کسیکه او غم هجران کشیده نیست چو من

ز بهر برگ درختان چرا خورد تیمار

مرا رفیقی امروز گفت: خانه بساز

که باغ تیره شد و زرد روی و بی دیدار

جواب دادم و گفتم درخت همچو منست

مرا ز همچو منی ای رفیق باز مدار

من و درخت کنون هر دوان بیک صفتیم

منم ز یار جدا مانده و درخت از بار

نگار یار من و دوست غمگسار شود

به فر خدمت درگاه میر شیرشکار

امیر عالم عادل محمد محمود

قوام دولت و دین محمد مختار

ستودهٔ پدر خویش و شمع گوهر خویش

بلند نام و سرافزار در میان تبار

همه جهان پدرش را ستوده‌اند و پدر

چو من ستایش او را همی‌کند تکرار

هر آن پسر که پدر زان پسر بود خشنود

نه روز او بد باشد نه عیش او دشوار

پسر که دانا باشد بر از پدر بخورد

بخاصه از پدر پیشبین دولتیار

امیر عادل، داناترین خداوندست

بزرگوارترین مهتر و مهین سالار

نه بر گزاف سپه را بدو سپرد پدر

نه خیره گفت که لشکر نگه کن و بشمار

کسی که ره برد اندر حدیثهای بزرگ

در این حدیث مر او را سخن بود بسیار

خدایگان جهان را درین سخن غرضست

تو این سخن را زنهار تا نداری خوار

من این غرض بتوانم شناخت نیک، ولی

دراز کردن قصه به هر سخن به چه کار

هر آن حدیث که من گفته ام به چندین شعر

پدید خواهد شد مر خلق را همی هموار

بسی نمانده که شاه جهان بیاراید

مصاف و موکب او را به صد هزار سوار

نگر شگفت نیاید ترا ازین سخنان

بر این هزار دلیلست بل هزار هزار

ملک نهاد و ملک همت و ملک طلعت

چنو کجاست یکی از همه ملوک بیار

اگر کسی به هنر یا به فضل یا به نسب

خدایگانی یابد امیر دارد کار

نکو دلست و نکو سیرت و نکو مذهب

نکو نهاد و نکو طلعت و نکو کردار

دل و زبان و کف او موافقند به هم

گه وفا و گه بخشش و گه گفتار

کنار باشد باران نوبهاری را

فضایل و هنرش را پدید نیست کنار

بسا کسا که رسید از عطا و نعمت او

چنانکه من به توانایی و به دستگزار

چنان شدم ز عطاهای او که خانهٔ من

تهی نباشد روزی ز سائل و زوار

چه چیز دانم کرد و چه شکر دانم گفت

زمین چگونه کند شکر ابر بارانبار

ازان عطا که به من داد اگر بمانده بدی

به سیم ساده بر آوردمی در و دیوار

به وقت بازی، اندر سرای، کودک من

بسان خشت همی باز گسترد دینار

به شکر او نتوانم رسید پس چکنم

ز من دعا و مکافات ز ایزد دادار

همیشه تا نشود خاک عنبر اشهب

همیشه تا نشود سنگ، لل شهوار

همیشه تا ندمد در میان سوری مورد

همیشه تا ندمد در کنار نرگس خار

عزیز باد و بر او اینجهان گرفته سکون

امیر باد و بدو مملکت گرفته قرار

کجا موافق او را نشست باشد تخت

کجا مخالف او را قرار باشد دار

فلک مساعد و بازو قوی و تیغش تیز

خدای ناصر و تن بی‌گزند و بی‌آزار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۴ - در مدح امیر ابو احمد محمد بن محمود غزنوی

ای دل ناشکیب مژده بیار

کامد آن شمسهٔ بتان تتار

آمد آن سرو جلوه کرده به ناز

آمد آن گلبن خمیده ز بار

آمد آن بلبل چمیده به باغ

آمد آن آهوی چریده بهار

آمد آن غمگسار جان و روان

آمد آن آشنای بوس و کنار

آمد آن ماه با هزار ادب

آمد آن روی با هزار نگار

آمد آن مشکبوی مشکین مو

آمد آن خوبروی ماه عذار

گر نژند از فراق بودی تو

خویشتن را کنون نژند مدار

زین بهنگامتر نباشد وقت

زین دلارامتر نباشد یار

عشق را باز تازه باید کرد

عاشقی را بساز دیگر بار

اندر این عشق نو غزلها گوی

پس به گوش خدایگان بگذار

آفتاب خدایگان که بدوی

چون گل افروخته‌ست روی تبار

میر عادل محمد محمود

پشت دین محمد مختار

آنکه گیتی به روی او بیند

خسرو شاه‌بند شیرشکار

آنکه دولت چو بندگان مطیع

خدمت او کند به لیل و نهار

بهتر از خدمت مبارک او

نیست اندر جهان سراسر کار

خدمت او امیدوارترست

از دعاهای عابدان بسیار

هر چه باید ز آلت ملکان

همه دادستش ایزد دادار

گر که سرمایهٔ مهی هنرست

هنرش را پدید نیست شمار

ور بزرگی به فضل خواهد بود

فضل او را پدید نیست کنار

روز چوگان زدن ستاره شود

گوی او بر سپهر دایره وار

و اندر آماجگاه راه کند

تیر او اندر آهنین دیوار

نامهٔ نانوشته برخواند

خاطر پاک او به روز هزار

گویی آن خاطر زدودهٔ او

یابد اندر ضمیر هر کس بار

زآنچه امسال کرد خواهد خصم

رایش آگاه گشته باشد پار

هر چه بر عالمان بود مشکل

زو بپرسی به دم کند تکرار

دولت او برو بر آسان کرد

هر چه بر مردمان بود دشوار

گویی او از کتابهای جهان

برگزیده‌ست نکتهٔ اسرار

چون نسیم از سر زبان دارد

فقه و تفسیر و مسند و اخبار

گرچه گیتی بجمله در کف اوست

ور چه آکنده گنجهاش به مار

همتش برتر از تواناییست

دادنش بیشتر ز دستگزار

ابر و دریا سخی بوند بطبع

دستش از هر دو ننگ دارد و عار

در خزان از رزان نریزد برگ

نیم از آن، کز دو دست او دینار

پادشه اینچنین سزد که دهند

پادشاهان به فضل او اقرار

مملکت را ملک چنین باید

تا بود کار ملک راست چو تار

آفرین بر یمین دولت باد

آن بلنداختر بزرگ آثار

کز همه خسروان عصر جز او

کس ندارد پسر بدین کردار

ای ملکزادهٔ فریشته خو

ای به تو شادمان دل احرار

گفتگوی تو بر زبان دارند

پیشبینان زیرک و هشیار

هر که فردای خویش را نگرید

چنگ در دامن تو زد ستوار

فر شاهی خدای ما به تو داد

گر نه مردم بداند این مقدار

ماه و خورشید را قران باشد

هر گهی با پدر کنی دیدار

همچنین باش سالهای دراز

دل سلطان گرفته بر تو قرار

کار تو با سعادت و اقبال

وز تن و جان خویش برخوردار

دیدن شاه بر تو فرخ باد

همچو بر شاه دیدنت هموار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۵ - در مدح امیر ابو یعقوب یوسف بن ناصرالدین سپاهسالار

دوش متواریک به وقت سحر

اندر آمد به خیمه آن دلبر

راست گفتی شده‌ست خیمهٔ من

میغ و او در میان میغ قمر

چنگ در بر گرفت و خوش بنواخت

وز دو بسد فرو فشاند شکر

راست گفتی به بتکده‌ست درون

بتی و بتپرستی اندر بر

پنج شش می‌کشید و پر گل گشت

روی آن روی نیکوان یکسر

راست گفتی رخش گلستان بود

می سوری بهار گلپرور

مست گشت و ز بهر خفتن ساخت

خویش را از کنار من بستر

راست گفتی کنار من صدفست

کاندرو جای خویش ساخت گهر

زلف مشکین به روی بر پوشید

روی خود زیر کرد و زلف زبر

راست گفتی کسی نهان کرده‌ست

سمن تازه زیر سیسنبر

زلف او را به دست بگرفتم

زنخ گرد او به دست دگر

راست گفتی نشسته‌ام بر او

گوی و چوگان شه به دست اندر

پادشه زاده یوسف آنکه هنر

جز به نزدیک او نکرد مقر

راست گفتی هنر یتیمی بود

فرد مانده ز مادر و ز پدر

پس بازی گوی شد خسرو

بر یکی تازی اسب که پیکر

راست گفتی به باد بر، جم بود

گر بود باد را ستام بزر

خم چوگان به گوی بر زد و شد

گوی او با ستارگان همبر

راست گفتی برابر خورشید

خواهد از گوی ساختن اختر

از سر گوی زیر او برخاست

آن که که‌گذار بحر گذر

راست گفتی سپهر کانون گشت

و اختران اندر آن میان اخگر

زلزله در زمین فتاد و خروش

از تکاپوی آن که رهبر

راست گفتی زمین به خود می‌گشت

زیر آن باد بیستون منظر

کوه بر تافت این زمین و نتافت

بار آن کوه‌سنب کوه‌سپر

راست گفتی جبال حلم امیر

بار آن کوهپاره بود مگر

چون بر آیین نشسته بود بر او

آن شه گردبند شیرشکر

راست گفتی قضای نیکستی

بر نشسته مکابره به قدر

دیدی او را بدین گران رتبت

که چسان کشت شیر شرزهٔ نر

راست گفتی که همچو فرهادست

بیستون را همی‌کند به تبر

گر به لاهور بودتی دیدی

که چه کرد از دلیری و ز هنر

راست گفتی درختها بودند

بارشان تیر و نیزه و خنجر

رده گرد سپاه بگرفتند

گیرهاگیر شد همه که و در

راست گفتی سپاه یاجوجند

که نه اندازه‌شان پدید و نه مر

شاه ایران به تاختن شد تیز

رفت و با شاه نی سپاه و حشر

راست گفتی همی به مجلس رفت

یا از آن تاختن نداشت خبر

پشت آن لشکر قوی بشکست

وز پس آن نشست بی لشکر

راست گفتی که نره شیری بود

گلهٔ غرم و آهو اندر بر

تیر او خورده بودی اندر دل

هر که ز ایشان فرو نهادی سر

راست گفتی جدای گشت به تیر

دل ایشان یکایک از پیکر

روزی اندر حصار برهمنان

اوفتاد آن شه ستوده سیر

راست گفتی که آن حصار بلند

خیبرستی و میر ما حیدر

دی همی‌آمد از بر سلطان

آن نکو منظر نکو مخبر

راست گفتی سفندیارستی

برنهاده کلاه و بسته کمر

گفتم از خلق او سخن گویم

نوز نابرده این حدیث به سر

راست گفتی کسی به من بربیخت

نافهٔ مشک و بیضهٔ عنبر

خود مر او را به خواب دیدم دوش

پیش او توده کرده زیور و زر

راست گفتی یکی درختی بود

برگ او زر و بار او زیور

شادمان باد و می دهش صنمی

که چنویی ندیده صورتگر

راست گفتی به دستش اندر گشت

جام با رنگ شعلهٔ آذر

بر کفش سال و ماه باد میی

کز خمش چون بکند دهقان سر،

راست گفتی بر آمد از سر خم

ماهی از آفتاب روشنتر

فرخش باد عید آنکه به عید

کارد بنهاد بر گلوی پسر

راست گفتی دو نیمه خواهد کرد

لاله‌ای را به برگ نیلوفر

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۶ - در مدح عضدالدوله امیر یوسف سپاهسالار برادر سلطان محمود

همی نسیم گل آرد به باغ بوی بهار

بهار چهر منا! خیز و جام باده بیار

اگرچه باده حرامست ظن برم که مگر

حلال گردد بر عاشقان به وقت بهار

خدای، نعمت، ما را ز بهر خوردن داد

بیا و نعمت او را ز ما دریغ مدار

چه نعمتست به از باده باده‌خواران را

همین بسست وگر چند نعمتش بسیار

بخاصه اکنون کز سنگ خاره لاله دمید

ز لاله کوه چو دیبای لعل شد هموار

ز گلبنان شکفته چنان نماید باغ

که میر پره زدستی به دشت بهر شکار

امیر ما عضد دولت و مؤید دین

در امید بزرگان و قبلهٔ احرار

بزرگواری کاندر میان گوهر خویش

پدیدتر ز علم در میان صف سوار

مبارزی که به مردی و چیره‌دستی و رنگ

چنو یکی نبود در میان بیست هزار

دو مرد زنده نماند که صلح تاند کرد

در آن حصار که او یک دو تیر برد بکار

به روی باره اگر برزند به بازی تیر

زسوی دیگر تیرش برون شود ز حصار

سلاح در خور قوت، هزار من کندی

اگر نیابد او را ز بهر بازی یار

کمان او را بینی فتاده پنداری

مهینه شاخی افتاده از مهینه چنار

چنو سوار نیارد نگاشتن به قلم

اگرچه باشد صورتگری بدیع نگار

ز دور هر که مر او را بدید یکره گفت

زهی سوار نکو طلعت نکو دیدار

زخوب طلعتی و از نکو سواری کوست

ز دیدنش نشود سیر دیدهٔ نظار

نکو لقا و نکو عادت و نکو سخنست

نکو خصال و نکو مذهب و نکو کردار

درم کشست و کریمی که در خزانهٔ او

درم نیابد چندانکه برکشد زوار

درم که بر همه شاهان بزرگ دارد قدر

بر امیر ندارد به ذره‌ای مقدار

اگر بیابد روزی هزار تنگ درم

هزار و صد بدهد کارش این بود هموار

مرا غم آید اگر چه مرا دلیست فراخ

ز مال دادن و بخشیدن بدان کردار

چنان ملک را باید که باشدی هر روز

خزانه پر درم و پر سلیح و پر دینار

چو خرج خویش فزونتر ز دخل خویش کند

ز زر و سیم خزانه تهی شود ناچار

دگر که نام نکو یافته ست، و نام نکو

نکوتر از گهر نابسوده صد خروار

شریفتر زان چیزی بود که محتشمان

همی‌کنند به هر جای فضل او تکرار

بزرگتر زان چیزی کجا بود که ازو

همی‌رسد ز دل و دست او به دستگزار

هر آنچه من ز کریمی و فضل او گویم

کنند باور و بر من نباید استغفار

رسد ز خدمت او بی‌خطر به جاه و خطر

کند ز خدمت او بی یسار ملک و یسار

مرا بخدمتش امروز بهترست از دی

مرا به دولتش امسال خوشترست از پار

هزار سال زیاد این بزرگوار ملک

عزیز باد و عدو را ذلیل کرده و خوار

خجسته بادش نوروز و همچنان همه روز

به شادکامی بر کف گرفته جام عقار

همیشه در بر او کودکی چو لعبت چین

همیشه مونس او لعبتی چو نقش بهار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۷ - در مدح امیر یوسف بن ناصرالدین

کاشکی کردمی از عشق حذر

یا کنون دارمی از دوست خبر

ای دریغا که من از دست شدم

نوز ناخورده تمام از دل بر

چون توان بود برین درد صبور

چون توان برد چنین روز به سر

عشق با من سفری گشت و بماند

مونس من به حضر خسته جگر

دور بودن زچنان روی، غمیست

هر چه دشوارتر و هر چه بتر

پیک غزنین نرسیده‌ست که من

خبری یابم از دوست مگر

سفر از دوست جدا کرد مرا

گم شود از دو جهان نام سفر

من شفاعت کنم امسال ز میر

تا مرا دست بدارد به حضر

میر یوسف پسر ناصر دین

لشکر آرای شه شیرشکر

چون شه ایران والا به نسب

با شه ایران همتا به گهر

آنکه بر درگه سلطان جهان

جای او پیشتر از جای پسر

همه نازیدن میر از ملک است

زین ستوده‌ست بر اهل هنر

همچنان درخور از روی قیاس

کان ملک شمسست این میر قمر

ملک او را به سزا دارد از آنک

یادگارست ملک را ز پدر

لاجرم میر گرفته‌ست مدام

خدمت او چو نماز اندر بر

روز و شب پیش همه خلق زبان

به ثنا گفتن او دارد تر

همه از دولت او جوید نام

همه در خدمت او دارد سر

تا ثنای ملک شرق بود

به ثنای دگران رنج مبر

این هم از خدمت باشد که ز من

بخرد مدح شه شرق به زر

دوستان را دل از اینگونه بود

دوستاران را زین نیست گذر

شاد باد آن هنری میر که هست

پادشاهی و شهی را درخور

آن نکو سیرت و نیکو مذهب

آن نکو منظر و نیکو مخبر

آنکه اندر سپه شاه کسی

پیش او نام نگیرد ز هنر

چون عطا بخشد اقرار کنی

که جهان را بر او نیست خطر

چون به جنگ آید گویی که مگر

نرسیده‌ست بدو نام حذر

از حریصی که به جنگست مثل

جنگ را بندد هر روز کمر

دشمنان را چو کمان خواهد میر

هیچ امید نماند به سپر

همه کتب عرب و کتب عجم

بر تو برخواند چون آب ز بر

سخنانش همه یکسر نکتست

چون سخن گوید تو نکته شمر

تا همی سرخ بود آذرگون

تا همی سبز بود سیسنبر

تا بود لعلی نعت گل نار

چون کبودی صفت نیلوفر

شادمان باد و به کام دل خویش

آن پسندیده خوی خوب سیر

نیکوانی چو نگار اندر پیش

دلبرانی چو بهار اندر بر

همچو این عید به شادی و خوشی

بگذاراد و هزاران دگر

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۸ - در مدح یمین‌الدوله سلطان محمود غزنوی

بدین خرمی جهان، بدین تازگی بهار

بدین روشنی شراب، بدین نیکویی نگار

یکی چون بهشت عدن یکی چون هوای دوست

یکی چون گلاب بلخ یکی چون بت بهار

زمین از سرشک ابر، هوا از نسیم گل

درخت از جمال برگ، سر که ز لاله‌زار

یکی چون پرند سبز، یکی چون عبیر خوش

یکی چون عروس خوب، یکی چون رخان یار

تذرو عقیق روی، کلنگ سپیدرخ

گوزن سیاه چشم، پلنگ ستیزه کار

یکی خفته بر پرند، یکی خفته بر حریر

یکی رسته از نهفت، یکی جسته از حصار

ز بلبل سرود خوش، ز صلصل نوای نغز

ز ساری حدیث خوب، ز قمری خروش زار

یکی بر کنار گل، یکی در میان بید

یکی زیر شاخ سرو، یکی بر سر چنار

هوا خرم از نسیم، زمین خرم از لباس

جهان خرم از جمال، ملک خرم از شکار

یکی مشک در دهان، یکی حله بر کتف

یکی آرزو به دست، یکی دوست در کنار

زمانه شده مطیع، سپهر ایستاده راست

رعیت نشسته شاد، جهان خوش به شهریار

یکی را بدو نیاز، یکی را بدو شرف

یکی را بدو امید، یکی را بدو فخار

ازان عادت شریف، ازان دست گنج بخش

ازان رای تیزبین، ازان گرز گاوسار

یکی خرم و بکام، یکی شاد و کامران

یکی مهتر و عزیز، یکی خسته و فگار

مصافش به روز رزم، سپاهش به روز عرض

بساطش به روز بزم، سرایش به روز بار

یکی کوه پر پلنگ، یکی بیشه پر هزبر

یکی چرخ پر نجوم، یکی باغ پر نگار

امیران کامران، دلیران کامجوی

هزبران تیز چنگ، سواران کامگار

یکی پیش او به پای ، یکی در جهان جهان

یکی چون شکال نرم ، یکی چون پیاده خوار

کمند بلند او ، سنان دراز او

سبک سنگ تیر او ، گران گرز هر چهار

یکی پیش نصرتست، یکی بازوی ظفر

یکی نایب قضا، یکی قهر کردگار

به ماهی چهار میر، به ماهی چهار شاه

به ماهی چهار شهر، بکند از بن و ز بار

یکی را به کوه سر ، یکی را به کوه شیر

یکی را به دشت گنج، یکی را به رودبار

ازین پس علی تکین، دگر ارسلان تکین

سه دیگر طغان تکین، قدر خان بادسار

یکی گم شود به خاک، یکی گم شود به گور

یکی درفتد به چاه، یکی برشود به دار

ملک باده‌ای به دست، سماعی نهاده پیش

یکی طرفه بر یمین، یکی طرفه بر یسار

یکی چون عقیق سرخ، یکی چون حدیث دوست

یکی چون مه درست، یکی چون گل ببار

بهارش خجسته باد، دلش آرمیده باد

جهان را بدو سکون، بدو ملک را قرار

یکی را مباد عزل، یکی را مباد غم

یکی باد بی‌زوال، یکی باد بی‌کنار

بداندیش او به جان، بدی خواه او به تن

نکوخواه او ز یسر، نصیحتگر از یسار

یکی مستمند باد، یکی باد دردناک

یکی باد شادکام، یکی باد شادخوار

سرایش ز روی خوب، ولایت ز عدل و داد

بساط از لب ملوک، در خانه از سوار

یکی گشته چون بهار، یکی گشته چون بهشت

یکی گشته پر نگار، یکی گشته استوار

قصیدهٔ شمارهٔ ۲۹ - در مدح وزیر زاده ابوالفتح عبدالرزاق بن احمد بن حسن میمندی

برفت یار من و من نژند و شیفته‌وار

به باغ رفتم با درد و داغ رفتن یار

بدان مقام که با من به می نشست همی

به روزگار خزان و به روزگار بهار

بنفشه دیدم و نرگس مقام کرده و باغ

بدین دو گشته ز خوبی چو صد هزار نگار

شده بنفشه به هر جایگه گروه گروه

کشیده نرگس بر گرد او قطار قطار

یکی چو زلف بت من ز مشک برده نسیم

دگر چو چشم بت من ز می گرفته خمار

دو سرو دیدم کو زیر هر دوان با من

به جام و ساتگنی خورده بود می بسیار

خروش و ناله به من درفتاد و رنگین گشت

ز خون دیده مرا هر دو آستین و کنار

بنفشه گفت که گر یار تو بشد مگری

به یادگار دو زلفش مرا بگیر و بدار

چه گفت نرگس؟ گفت: ای ز چشم دلبر دور

غم دو چشمش بر چشمهای من بگمار

ز بسکه زاری کردم ز سروهای بلند

به گوشم آمد بانگ و خروش و نالهٔ زار

مرا به درد دل آن سروها همی‌گفتند

که کاشکی دل تو یافتی به ما دو قرار

که سبز بود نگارین تو و ما سبزیم

بلند بود و ازو ما بلندتر صد بار

جواب دادم و گفتم بلندی و سبزی

به وقت بوسه نباشد مرا ز سرو به کار

درین مناظره بودم که باز خواند مرا

به پیش بهر ثنا گفتن شه ابرار،

وزیرزادهٔ سلطان و برکشیدهٔ او

بزرگ همت ابوالفتح سرفراز تبار

جلیل عبد رزاق احمد آنکه فضل و هنر

بدو گرفت یمین و ازو گرفت یسار

به یاد کردش بتوان زدود از دل غم

به مصقله بتوان برد ز آینه زنگار

ز خاندانش پیدا شد اصل جود و کرم

چنانکه ز ابجد اصل حروف و اصل شمار

همیشه سیر کند نام نیک او به جهان

چو بر سپهر هماره ستارهٔ سیار

جهان همه چو یکی گلبنست و او چون گل

چو گل چدند ز گلبن، همی چه ماند؟ خار

به وقت خواستن آسان دهد به زایر زر

اگر چه هست فراز آوریدنش دشوار

سخا و حلم و شرف دارد و هنر دارد

نهاد طبع چهارست و آن خواجه چهار

سخا ز طاعت بیش و ز خشم حلم افزون

شرف ز کبر زیاده، هنر فزون ز شمار

ایا، سپهر کجا همت تو باشد، پست

ایا، بهشت کجا مجلس تو باشد، خوار

ز چاکران تو گامی جدا نگردد فخر

ز دشمنان تو مویی جدا نباشد عار

ز خاکپای تو روشن شود دو چشم ضریر

به یاد کردن نام تو به شود بیمار

بدان مقام رسیدی که بس عجب نبود

اگر سپهر کند پیش تو ستاره نثار

ز هیبت قلم تو عدو به هفت اقلیم

بگونهٔ قلم تو شده‌ست زار و نزار

سپهبدان سپه را پیادگان خواند

هر آنکسی که ترا روز رزم دید سوار

چه مرکبیست به زیر تو آن مبارک خنگ

که نگذرد به گه تاختن ازو طیار

چو روز باد، روان، پاره‌ای ز ابر سپید

تو ابر دیدی کو زیر زین بود هموار

چو ابر باشد و از نعل او جهان پر برق

اگر ز ابر جهد برق بس شگفت مدار

نهنگ دریا خانه ست و دیو دشت وطن

پلنگ کوه پناهست و شیر بیشه حصار

نهنگ و دیو و پلنگش مخوان و شیر مخوان

که ناپسند بود نزد مردم هشیار

نهنگ ازو به خروشست و دیو ازو به فغان

پلنگ ازو به نهیبست و شیر ازو به فرار

ایا ز کینه‌وران همچو رستم دستان

ایا ز ناموران همچو حیدر کرار

شب سده‌ست یکی آتش بلندافروز

حقست مر سده را بر تو، حق آن بگزار

همیشه تا که بود زیر ما زمین گردان

چنانکه بر زبر ماست گنبد دوار

دو چیز دار ز بهر دو تن نهاده مقیم

ز بهر ناصح تخت و ز بهر حاسد دار

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۰ - در مدح امیر ایاز اویماق منظور و محبوب سلطان محمود

غم نادیدن آن ماه دیدار

مرا در خوابگه ریزد همی خار

شب تاری همه کس خواب یابد

من از تیمار او تا روز بیدار

گهی گویم: رخت کی بینم ای دوست

گهی گویم: لبت کی بوسم ای یار!

ز گریانی که هستم، مرغ و ماهی

همی‌گریند بر من همچو من زار

مرا گویی چرا گریی ز اندوه

مرا گویی چرا نالی ز تیمار

نه وقت بازگشتن سوی معشوق

نه جز با رازداران روی گفتار

هر آنک امسال آمد پیش من گفت

نه آنی خود که من دیدم ترا پار

ز کوژی پشت من چون پشت پیران

ز سستی پای من چون پای بیمار

خروشم چون خروش رعد بهمن

سرشکم چون سرشک ابر آذار

تن مسکین من بگداخت چون موم

دل غمگین من بشکافت چون نار

تن چون موی من چون تابداین رنج

دل بیچاره چون بردارد این بار

ز دل برداشت خواهم بار اندوه

چو نزد میر میران یافتم بار

امیر جنگجوی ایاز اویماق

دل و بازوی خسرو روز پیکار

سواری کز در میدان در آید

به حیرت درفتد دلهای نظار

یکی گوید که آن سرویست بر کوه

دگر گوید گلی تازه‌ست بر بار

زنان پارسا از شوی گردند

به کابین دیدن او را خریدار

دلیران از نهیبش روز کوشش

همی‌لرزند چون برگ سپیدار

اگر بر سنگ خارا بر زند تیر

به سنگ اندر نشاند تا به سوفار

برون پراند از نخجیر ناوک

من این صد بار دیدستم نه یکبار

نه بر خیره بدو دل داد محمود

دل محمود را بازی مپندار

جز او در پیش سلطان نیز کس بود

جز او سلطان غلامان داشت بسیار

اگر چون میر یک تن بود از ایشان

نه چندان بد مر او را گرم بازار

خداوند جهان مسعود محمود

که او را زر همی‌بخشد به خروار

جز او را از همه میران کرا داد

به یک بخشش چهل خروار دینار

ندادندیش چندین گر نبودی

به چندین و به صد چندین سزاوار

به جای قدر میر و همت شاه

تو این را خواردار و اندک انگار

به جایی برد خواهد خسرو او را

که سالاران بدو گردند سالار

بدو بخشید مال خطهٔ بست

خراج خطهٔ مکران و قزدار

کجا گردد فراموش آنچه او کرد

ز بهر خدمت شاه جهاندار

میان لشکر عاصی نگه داشت

وفا و عهد آن خورشید احرار

به روز روشن از غزنین برون رفت

همی‌زد با جهانی تا شب تار

نماز شام را چندان نخوابید

که دشت از کشته شد با پشته هموار

گروهی را از آن شیران جنگی

بکشت و مابقی را داد زنهار

جز او هرگز که کرده‌ست این به گیتی

بخوان شهنامه و تاریخ و اخبار

خدایا ناصر او باش و از قدر

سر رایاتش از خورشید بگذار

جهان از بد سکالانش تهی کن

چنان کز دلقک بی‌شرم طرار

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۱ - صفت بهار و مدح وزیرزاده ابوالحسن حجاج علی بن فضل بن احمد

امسال تازه رویتر آمد همی بهار

هنگام آمدن نه بدینگونه بود پار

پار از ره اندر آمد چون مفلسی غریب

بی‌فرش و بی‌تجمل و بی‌رنگ و بی‌نگار

و امسال پیش از آنکه به ده منزلی رسید

اندر کشید حله به دشت و به کوهسار

بر دست بید بست ز پیروزه دستبند

در گوش گل فکند ز بیجاده گوشوار

از کوه تا به کوه بنفشه‌ست و شنبلید

از پشته تا به پشته سمنزار و لاله‌زار

گویی که رشته‌های عقیقست و لاژورد

از لاله و بنفشه همه روی مرغزار

از گل هزار گونه بت اندر پس بتست

وز لاله صد هزار سوار از پس سوار

گلبن پرند لعل همی‌برکشد به سر

دامان گل به دشت همی‌گسترد بهار

این سازها که ساخت بهار از پی که ساخت

امسال چون ز پار فزون ساخته نگار

رازیست این میان بهار و میان من

خیزم به پیش خواجه کنم رازش آشکار

هر ساله چون بهار ز راه اندر آمدی

جایی نیافتی که درو یافتی قرار

بر سنگلاخ و دشت فرود آمدی خجل

اندر میان خاره و اندر میان خار

پنداشتی که خوار شدستی میان خلق

بیدل شود، عزیز که گردد ذلیل و خوار

امسال نامه کرد سوی او شمال و گفت

مژده ترا که خواجه ترا گشت خواستار

باغی ز بهر تو ز نو افکنده چون بهشت

در پیش او بسان سپهری یکی حصار

باغی چو خوی خویش پسندیده و بدیع

کاخی چو رای خویش مهیا و استوار

باغی کزو بریده بود دست حادثات

کاخی کزو کشیده بود پای روزگار

باغی چو نعمت ملکان نامدار و خوش

کاخی چو روزگار جوانان امیدوار

باغی که نیمه‌ای نتوان گشت زو تمام

گر یک مهی تمام کنی اندرو گذار

هر تخته‌ای ازو چو سپهرست بیکران

هر دسته‌ای ازو چو بهشتست بی‌کنار

سیصد هزار گونه بتست اندرو بپای

هریک چنانکه خیره شود زو بت بهار

از ارغوان و یاسمن و خیری و سمن

وز سرو نورسیده و گلهای کامگار

بر جویهای او به رده نونهالها

گویی وصیفتانند استاده بر قطار

تا چند روز دیگر از آن هر وصیفتی

بر خویشتن به کار برد در شاهوار

آنگاه ما و سرخ می و مطربان خوش

یاران مهربان و رفیقان غمگسار

در زیر هر نهالی از آن مجلسی کنیم

بر یاد کرد خواجه و بر دیدن بهار

گر زهر نوش گردد وگردد شرنگ شهد

بر یاد کرد خواجهٔ سید عجب مدار

دستور زادهٔ ملک شرق بوالحسن

حجاج سرفراز همه دوده و تبار

بنیاد فضل و بنیت فضلست و پشت فضل

وز پشت فضل نزد شه شرق یادگار

او را سزد بزرگی و او را سزد شرف

او را سزد منی و هم او را سزد فخار

کردار و بر او بگذشت از حد صفت

احسان و فضل او بگذشت از حد شمار

زو حقشناستر نبود هیچ حقشناس

زو بردبارتر نبود هیچ بردبار

کردارهای خوبش بی‌هیچ خدمتی

بر من کند سلام به روزی هزار بار

بهتر ز خدمتش نشناسم درین جهان

از اینجهت به خدمت او کردم اقتصار

بس کس که شد ز خدمت آن خواجه همچو من

هر روز برکشیده و مسعود و بختیار

چون عاشقان به دوست، بنازند زو همی

صدر و سریر و جام می‌و کار هر چهار

با دولتیست باقی و با نعمتی تمام

با همتی که وهم نیارد برو گذار

آنکس که مشت خویش ندیده‌ست پردرم

گر خدمتش کند ز گهر پر کند کنار

زایر ز بس نوال کزو یابد و صلت

گوید مگر چو من نرسید اندر این دیار

پندارد آن نواخت هم او یافته‌ست و بس

آنکو گمان برد به خرد باشد او نزار

این مهترست بار خدایی که مال خویش

بر مردمان برد همی از مردمی به کار

هر کس که قصد کرد بدو بی‌نیاز گشت

آری بزرگواری داند بزرگوار

تا گل چو یاسمن نشود، بید چون بهی

تا سرو نارون نشود، نارون چنار

تا شنبلید و لاله نیابی ز شاخ بید

تا نرگس و بنفشه نیابی ز شاخ نار

شادیش باد و دولت و پیروزی و ظفر

همواره بر هوای دل خویش کامگار

بدگوی او نژند و دل افگار و مستمند

بدخواه او اسیر و نگونسار و خاکسار

هر روز شادی نو بیناد و رامشی

زین باغ جنت آیین، زین کاخ کرخوار

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۲ - در صفت داغگاه امیر ابوالمظفر فخرالدوله احمدبن‌محمدوالی‌چغانیان

چون پرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار

پرنیان هفترنگ اندر سر آرد کوهسار

خاک را چون ناف آهو مشک زاید بیقیاس

بید را چون پر طوطی برگ روید بیشمار

دوش وقت نیمشب بوی بهار آورد باد

حبذا باد شمال و خرما بوی بهار

باد گویی مشک سوده دارد اندر آستین

باغ گویی لعبتان ساده دارد در کنار

ارغوان لعل بدخشی دارد اندر مرسله

نسترن لؤلؤی لالا دارد اندر گوشوار

تا برآمد جامهای سرخ مل بر شاخ گل

پنجه‌های دست مردم سر فرو کرد از چنار

باغ بوقلمون لباس و راغ بوقلمون نمای

آب مروارید رنگ و ابر مروارید بار

راست پنداری که خلعتهای رنگین یافتند

باغهای پرنگار از داغگاه شهریار

داغگاه شهریار اکنون چنان خرم بود

کاندرو از نیکویی حیران بماند روزگار

سبزه اندر سبزه بینی، چون سپهر اندر سپهر

خیمه اندر خیمه بینی، چون حصار اندر حصار

سبزه‌ها با بانگ رود مطربان چربدست

خیمه‌ها با بانگ نوش ساقیان میگسار

هر کجا خیمه‌ست خفته عاشقی با دوست مست

هر کجا سبزه‌ست شادان یاری از دیدار یار

عاشقان بوس و کنار و نیکوان ناز و عتاب

مطربان رود و سرود و میکشان خواب و خمار

روی هامون سبز چون گردون ناپیدا کران

روی صحرا ساده چون دریا ناپیدا کنار

اندر آن دریا سماری وان سماری جانور

وندر آن گردون ستاره وان ستاره بی مدار

هر کجا کهسار باشد آن سماری کوه بر

هر کجا خورشید باشد آن ستاره سایه‌دار

معجزه باشد ستاره ساکن و خورشید پوش

نادره باشد سماری که بر و صحرا گذار

بر در پرده‌سرای خسرو پیروزبخت

از پی داغ آتشی افروخته خورشیدوار

برکشیده آتشی چون مطرف دیبای زرد

گرم چون طبع جوان و زرد چون زر عیار

داغها چون شاخهای بسد یاقوت رنگ

هر یکی چون نار دانه گشته اندر زیر نار

ریدکان خواب نادیده مصاف اندر مصاف

مرکبان داغ ناکرده قطار اندر قطار

خسرو فرخ سیر بر بارهٔ دریا گذر

با کمند شصت خم در دشت چون اسفندیار

اژدها کردار پیچان در کف رادش کمند

چون عصای موسی اندر دست موسی گشته مار

همچو زلف نیکوان مورد گیسو تابخورد

همچو عهد دوستان سالخورده استوار

کوه کوبان را یگان اندر کشیده زیر داغ

بادپایان را دوگان اندر کمند افکنده خوار

گردن هر مرکبی چون گردن قمری بطوق

از کمند شهریار شهرگیر شهردار

هر کره کاندر کمند شصت بازی درفکند

گشت داغش بر سرین و شانه و رویش نگار

هرچه زینسو داغ کرد از سوی دیگر هدیه داد

شاعران را با لگام و زایران را با فسار

فخر دولت بوالمظفر شاه با پیوستگان

شادمان و شادخوار و کامران و کامگار

روز یک نیمه، کمند و مرکبان تیز تک

نیم دیگر مطربان و بادهٔ نوشین گوار

زیرها چون بیدلان مبتلی نالنده سخت

رودها چون عاشقان تنگدل گرینده زار

خسرو اندر خیمه و بر گرد او گرد آمده

یوز را صید غزال و باز را مرغ شکار

اینچنین بزم از همه شاهان کرا اندر خورست

نامهٔ شاهان بخوان و کتب پیشینان بیار

ای جهان آرای شاهی کز تو خواهد روز رزم

پیل آشفته امان و شیر شرزه زینهار

کار زاری کاندر او شمشیر تو جنبنده گشت

سربسر کاریز خون گشت آن مصاف کار زار

مرغزاری کاندرو یک ره گذر باشد ترا

چشمهٔ حیوان شود هر چشمه‌ای زان مرغزار

کوکنار از بس فزع داوری بیخوابی شود

گر برافتد سایهٔ شمشیر تو بر کوکنار

گر نسیم جود تو بر روی دریا بروزد

آفتاب از روی دریا زر برانگیزد بخار

ور سموم خشم تو برابر و باران درفتد

از تف آن ابر آتش گردد و باران شرار

ور خیال تیغ تو اندر بیابان بگذرد

از بیابان تا به حشر الماس برخیزد غبار

چون تو از بهر تماشا بر زمینی بگذری

هر بنایی زان زمین گردد بنای افتخار

تیغ و جام و باز و تخت از تو بزرگی یافتند

روز رزم و روز بزم و روز صید و روز بار

روز میدان گر ترا نقاش چین بیند به رزم

خیره گردد، شیر بنگارد همی جای سوار

گرد کردن زر و سیم اندر خزینه نزد تو

ناپسندیده‌تر از خون قنینه است و قمار

دوستان و دشمنان را از تو روز رزم و بزم

شانزده چیزست بهره، وقت کام و وقت کار

نام و ننگ و فخر و عار و عز و ذل و نوش و زهر

شادی و غم، سعد و نحس و تاج و بند و تخت و دار

افسر زرین فرستد آفتاب از بهر تو

همچنان کز آسمان آمد علی را ذوالفقار

کردگار از ملک گیتی بی نیازست ای ملک

ملک تو بود اندرین گیتی مراد کردگار

گر نه از بهر عدوی تو ببایستی همی

فخر تو از روی گیتی برگرفتی نام عار

ور بخواهی برکنی از بن سزا باشد عدو

اختیار از تست چونان کن که خواهی اختیار

شاعران را تو زجدان یادگاری، زین قبل

هر که بیتی شعر گوید نزد تو یابد قرار

تا طرازندهٔ مدیح تو دقیقی درگذشت

ز آفرین تو دل آکنده چنان کز دانه نار

تا به وقت این زمانه مر ورا مدت نماند

زین سبب چون بنگری امروز تا روز شمار

هر نباتی کز سر گور دقیقی بردمد

گر بپرسی ز آفرین تو سخن گوید هزار

تا نگردد باد خاک و ماه مهر و روز شب

تا نگردد سنگ موم و سیم زر و لاله خار

تا کواکب را همی فارغ نبیند کس ز سیر

تا طبایع را همی افزون نیابند از چهار

بر همه شادی تو بادی شادخوار و شادمان

بر همه کامی تو بادی کامران و کامگار

بزم تو از ساقیان سرو قد چون بوستان

قصر تو از لعبتان قندلب چون قندهار

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۳ - در مدح خواجه عمید اسعد کدخدای امیر ابوالمظفر والی چغانیان

برگرفت از روی دریا ابر فروردین سفر

ز آسمان بر بوستان بارید مروارید تر

گه به روی بوستان اندر کشد پیروزه لوح

گه به روی آسمان اندر کشد سیمین سپر

هر زمانی بوستان را خلعتی پوشد جدا

هر زمانی آسمان را پرده‌ای سازد دگر

در بیابان بیش از آن حله‌ست کاندر سیستان

در گلستان بیش از آن دیباست کاندر شوشتر

هر کجا باغیست بر شد بانگ مرغان از درخت

هر کجا کوهیست بر شد بانگ کبکان از کمر

سوسن سیمین، وقایه برگرفت از پیش روی

نرگس مشکین، عصابه برگرفت از گرد سر

بر توان چیدن ز دست سوسن آزاد سیم

بر توان چیدن ز روی شنبلید زرد زر

ارغوان از چشم بد ترسد از آن رو هر زمان

سرخ بیجاده چو تعویذ اندر آویزد زبر

هر زمان از نقش گوناگون همه روی زمین

چون نگارین خانهٔ دستور گردد سربسر

خواجه بو منصور، دستور عمید اسعد از اوست

سعد اجرام سپهر و فخر اسلاف گهر

دولتش گیتی پناه و نعمتش زایر نواز

هیبتش دریاگذار و همتش گردون سپر

خانمان دوستان از جود او پر ناز و نوش

شهر و بوم دشمنان از سهم او زیر و زبر

هیچ علم از عقل او مویی نماند باز پس

هیچ فضل از خلق او گامی نگردد زاستر

مهر و کین و جنگ و صلح و کلک و تیغ او دهند

دوستان و دشمنان را نفع و ضر و خیر و شر

پیل مست ار بر در کاخش کند روزی گذار

شیر نر گر بر سر راهش کند وقتی گذر

آتش خشمش دو دندان برکند از پیل مست

آفت سهمش دو ساعد بشکند از شیر نر

در تن پیل دلاور زهره گردد خون صرف

گردد چشم شیر شرزه مژه گردد نیشتر

گر چه باشد آبگینه با تبر ناپایدار

چون برو نامش بخوانی بشکند رویین تبر

ممتحن را دیدن او باشد از غمها فرج

منهزم را نام او بر دشمنان باشد ظفر

روشنایی یابد از دیدار او دو چشم کور

اشنوایی یابد از آواز او دو گوش کر

سایهٔ او بر همای افتاد روزی در شکار

زان سبب بر سایهٔ پر همای افتاد فر

مهر او روزی به طلق از روی رافت دیده دوخت

زان سپس هرگز نشد بر طلق آتش کارگر

در چغانی رود اگر روزی فرو شوید دو دست

ماهیان را چون صدف در تن پدید آید درر

ای پدر را نامور فرزند کاندر دور دهر

تا قیامت زنده شد از نام تو نام پدر

تا بتابد نیمروزان از تف خورشید سنگ

تا برآید بامدادان آفتاب از باختر

کامران باش و روان را از طرب با بهره دار

شادمان باش و جهان را بر مراد خویش خور

همچنین نوروز خرم صد هزاران بگذران

همچنین ماه مبارک صد هزاران بر شمر

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۴ - در مدح عضدالدوله امیر یوسف برادر سلطان محمود

یاد باد آن شب کان شمسهٔ خوبان طراز

به طرب داشت مرا تا به گه بانگ نماز

من و او هر دو به حجره درو می مونس ما

باز کرده در شادی و در حجره فراز

گه به صحبت بر من با بر او بستی عهد

گه به بوسه لب من با لب او گفتی راز

من چو مظلومان از سلسلهٔ نوشروان

اندر آویخته زان سلسلهٔ زلف دراز

خیره گشتی مه ، کان ماه به می بردی لب

روز گشتی شب، کان زلف به رخ کردی باز

او هوای دل من جسته و من صحبت او

من نوازندهٔ او گشته و او رودنواز

بینی آن رودنوازیدن با چندین کبر

بینی آن شعر سرائیدن با چندین ناز

در دل از شادی سازی دگر آراستمی

چون رو نو زدی آن ماه و دگر کردی ساز

گر مرا بخت مساعد بود از دولت میر

همچنان شب که گذشته‌ست شبی سازم باز

جفت غم بودم، انباز طرب کرد مرا

یوسف ناصر دین آن ملک بی‌انباز

آنکه از شاهان پیداست به فضل و به هنر

چون فرازی ز نشیبی و حقیقت ز مجاز

هر مکانی که شرف راست ازو یابی بر

هر مدیحی که سخا راست بدو گردد باز

ای سخنهای تو اندر کتب علم نکت

ای هنرهای تو بر جامهٔ فرهنگ طراز

سایل از بخشش تو گشت شریک صراف

زایر از خلعت تو گشت ردیف بزاز

هر کجا وقت سخا از امرا یاد کنند

به اتفاق همه از نام تو گیرند آغاز

راست گویی ز خدا آمد نزدیک تو وحی

کز خزانه تو همه خواسته بیرون انداز

آز را دیدهٔ بینا دل من بود مدام

کور کردی به عطاهای گران دیدهٔ آز

سال تا سال همی‌تاختمی گرد جهان

دل به اندیشهٔ روزی و تن از غم به گداز

چون مرا بخت سوی خدمت تو راه نمود

گفت جود تو: رسیدی به نوا، بیش متاز

حلم را رحم تو گشته‌ست به هر خشم سبب

زیبد ای خسرو اگر سر بفرازی به فراز

ز هنرهای ستوده که تو داری ز ملوک

علم را رای تو گشته‌ست به هر کار انباز

ناوک اندازی و زوبین فکن و سخت کمان

تیزتازی و کمندافکنی و چوگانباز

پسر آن ملکی کان ملک او را پسرست

کو به تیغ از ملکان هست ولایت پرداز

گر تو رفتی سوی ارمن بدل بیژن گیو

از بساط شه ایران به سوی جنگ گراز

تاکنون از فزع ناوک خونخوارهٔ تو

نشدی هیچ گرازی ز نشیبی به فراز

ای به کوپال گران کوفته پیلان را پشت

چون کرنجی که فرو کوفته باشد به جواز

بس نمانده‌ست که فرمان دهد آن شاه که هست

پادشاه از بر قنوج و برن تا اهواز

گه علمداران پیش تو علم باز کنند

کوس‌کوبان تو از کوس برآرند آواز

راهداران و زعیمان ز نسا تا به رجال

بر ره از راهبران تو بخواهند جواز

از پی خدمت و صید تو فرستند به تو

از چگل برده و از بیشهٔ ترکستان باز

سوی غزنین ز پی مدح تو تا زنده شوند

مدح گویان زمین یمن و ملک حجاز

تا همی از گهر آموزد آهو بره تک

همچنان کز گهر آموزد شاهین پرواز

تا نپرد چو کبوتر به سوی قزوین ری

تا نیاید سوی غزنین به زیارت شیراز

پادشا باش و به ملک اندر بنشین و بگرد

شادمان باش و به شادی بخرام و بگراز

همچنین عید به شادی صد دیگر بگذار

با بتان چگل و غالیه زلفان طراز

تو به صدر اندر بنشسته به آیین ملوک

همچنان مدح نیوشنده و من مدح طراز

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۵ - در مدح شمس الکفاة خواجه احمد بن حسن میمندی

سرو ساقی و ماه رودنواز

پرده بر بسته در ره شهناز

ز خمهٔ رودزن نه پست و نه تیز

زلف ساقی نه کوته و نه دراز

مجلس خوب خسروانیوار

از سخن چین تهی و از غماز

بوستانی ز لاله و سوسن

همچو روی تذرو و سینهٔ باز

دوستانی مساعد و یکدل

که توان گفت پیش ایشان راز

ماهرویی نشانده اندر پیش

خوش زبان و موافق و دمساز

جعد او بر پرند کشتیگیر

زلف او بر حریر چوگانباز

بادهٔ چون گلاب روشن و تلخ

مانده در خم ز گاه آدم باز

از چنین باده و چنین مجلس

هیچ زاهد مرا ندارد باز

ساقیا! ساتگینی اندر ده

مطربا! رود نرم و خوش بنواز

غزلی خوان چو حله‌ای که بود

نام صاحب بر او به جای طراز

صاحب سید احمد آنک ملوک

نام او را همی‌برند نماز

در جهان هیچ شاه و خسرو نیست

که نه او را به فضل اوست نیاز

کس نبیند فرو شده به نشیب

هر که را خواجه برکشد به فراز

مهر و کینش مثل دو دربانند

در دولت کنند باز و فراز

بر بداندیش او فراز کنند

باز دارند بر موافق باز

به در دولت اندرون نشود

هر که ز ایشان نیافته‌ست جواز

گر خلافش به کوه درفکنی

کوه گیرد چو تب گرفته گداز

ماه را گر خلاف او طلبد

مطلب جز به چاه نخشب باز

خدمت او گزین که خدمت او

خویشتن را کند فزون انداز

به در او دو هفته خدمت کن

وز در او به آسمان دریاز

آسمان برترست ز ابر بلند

آسمان یافتی بر ابر مناز

آز اگر بر تو غالبست مترس

سوی آن خدمت مبارک تاز

آب آن خدمت شریف کشد

آتش آرزو و آتش آز

هیچ شه را چنین وزیر نبود

مملکتدار و کار ملک طراز

در همه چیزها که بینی هست

خلق را عجز و خواجه را اعجاز

بر شه شرق فرخست به فال

فال او را سعادتست انباز

تا ولایت بدو سپرد ملک

گشت گیتی چو کلبهٔ بزاز

متواتر شده‌ست نامهٔ فتح

گشته ره پر مرتب و جماز

فتح مکران و در پیش کرمان

ری و قزوین و ساوه و اهواز

ور نکو بنگری به راه در است

نامهٔ فتح بصره و شیراز

از پس فتح بصره، فتح یمن

وز پس هر دو ، فتح شام و حجاز

شاد باش ای وزیر فرخ پی

دل به شادی و خرمی پرداز

دوستان را بیافتی به مراد

سر دشمن بکوفتی به جواز

شکر شاهیت از طراز گذشت

می خور از دست لعبتان طراز

نوبهارست و مطرب از بر گل

برکشیده بر آسمان آواز

خوش بود بر نوای بلبل و گل

دل سپردن به رامش و به گماز

خوش خور و خوش زی ای بهار کرم

در مراد و هوای دل بگراز

تو بر این بالش و فکنده خدای

از تو اندر همه جهان آواز

فرخی بندهٔ تو بر در تو

از بساط تو برکشیده دهاز

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۶ - در مدح سلطان مسعود بن سلطان محمود غزنوی

آشتی کردم با دوست پس از جنگ دراز

هم بدان شرط که با من نکند دیگر ناز

زانچه کرده‌ست پشیمان شد و عذر همه خواست

عذر پذرفتم و دل در کف او دادم باز

گر نبودم به مراد دل او دی و پریر

به مراد دل او باشم از امروز فراز

دوش ناگاه رسیدم به در حجرهٔ او

چون مرا دید بخندید و مرا برد نماز

گفتم ای جان جهان خدمت تو بوسه بسست

چه شوی رنجه به خم دادن بالای دراز

تو زمین بوسه مده خدمت بیگانه مکن

مر ترا نیست بدین خدمت بیگانه نیاز

شادمان گشت و دو رخ چون دو گل نو بفروخت

زیر لب گفت که احسنت و زه، ای بنده نواز!

به دل نیک بداده‌ست خداوند به تو

اینهمه نعمت سلطان جهان وینهمه ساز

خسرو گیتی مسعود که مسعود شود

هر که یک روز شود بر در او باز فراز

شهریاری که گرفته‌ست به تدبیر و به تیغ

از سراپای جهان هر چه نشیبست و فراز

چشم بد دور کناد ایزد ازو کامروز اوست

از پس ایزد در ملک جهان بی انباز

تا پرستند ملک را همه شاهان جهان

چه به روم و چه به چین و چه به شام و چه حجاز

هر بزرگی که سر از طاعت او باز کشید

سرنگون گردد و افتد به چه سیصد باز

شهریاری که خلافش طلبد زود افتد

از سمنزار به خارستان وز کاخ به کاز

نتوان جست خلافش به سلاح و به سپاه

زانکه نندیشد شیر یله از یشک گراز

ور بدین هر دو سبب خیره سری غره شود

همچنان گردد چون مور که گیرد پرواز

دولتش بر دل بدخواهان صاحب خبرست

بشنود هر چه بگویند و برون آرد راز

گر کسی بر دل جز طاعتش اندیشه کند

موی گردد به مثل بر تن آن کس غماز

وز پی آنکه بدانند مر او را به نشان

سرنگون گردد بر جامهٔ او نقش طراز

هر سپاهی که به پیکار ملک روی نهاد

بازگردد ز کمان تیر سوی تیرانداز

سپه دشمن او را رمه‌ای دان که در او

نه چراننده شبانست نه رهجوی نهاز

ملکان مرغ شکارند و ملک باز سپید

تا جهان بود و بود، مرغ بود طعمهٔ باز

همه میران را دعویست، ملک را معنی

همه شاهان را عجزست ملک را اعجاز

هر چه عارست به بدخواه ملک باز شود

هر چه فخرست و بزرگی به ملک گردد باز

خشم او آتش تیزست و بداندیشان موم

موم هر جای که آتش بود آید به گداز

اندر آن بیشه که یک بار گذر کرد ملک

نکند شیر مقام و ندهد ببر آواز

جادوان شاد زیاد این ملک کامروا

لشکرش بی‌عدد و مملکتش بی‌انداز

ای خداوند ملوک عرب و آن عجم

ای پدید از ملکان همچو حقیقت ز مجاز

سده آمد که ترا مژده دهد از نوروز

مژده بپذیر و بده خلعت و کارش بطراز

امر کن تا به در کاخ تو از عود کنند

آتشی چون گل و بگمار به بستان بگماز

عشقبازی کن و سیکی خور و برخند بر آن

که ترا گوید سیکی مخور و عشق مباز

خلد باد از تو و از دولت تو ملک جهان

ای رضای تو از ایزد به سوی خلد جواز

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۷ - در مدح محمد بن محمود بن ناصرالدین

چه فسون ساختند و باز چه رنگ

آسمان کبود و آب چو زنگ

که دگرگون شدند و دیگرسان

به نهاد و به خوی و گونه و رنگ

آن شد از ابر همچو سینهٔ غرم

وین شد از برگ همچو پشت پلنگ

زیر ابر اندر آسمان خورشید

خیره همچون در آب تیره نهنگ

زیر برگ اندر آب پنداری

همچو در زیر روی زرد زرنگ

آب گویی که آینهٔ رومیست

برسرش برگ چون بر آینه زنگ

وز دژم روی ابر پنداری

کآسمان آسمانه ایست خلنگ

آب روشن به جوشن اندر شد

چون سواران خسرو اندر جنگ

خسرو پر دل ستوده هنر

پادشه زادهٔ بزرگ اورنگ

آنکه نام پیمبری دارد

که بسی جایگاه کرده به چنگ

آنکه دو دست راد او بزدود

ز آینهٔ رادی و بزرگی زنگ

نیست فرهنگی اندر این گیتی

که نیاموخت آن شه، آن فرهنگ

ماه با فر او ندارد فر

کوه با سنگ او ندارد سنگ

سایهٔ تیغش ار به سنگ افتد

گوهر از بیم خون شود در سنگ

تلخی خشمش ار به شهد رسد

باز نتوان شناخت شهد از فنگ

هر کجا بوی خوی او باشد

بر توانی گرفت مشک به تنگ

هر کجا دست راد او باشد

نبود هیچ کس ز خواسته تنگ

هر کجا او بود نیارد گشت

زفتی و نیستی به صد فرسنگ

هر کجا نام او بری نبود

بد و بیغاره و نکوهش و ننگ

هر که پردلتر و دلاورتر

نکند پیش او به جنگ درنگ

ای جهان داوری که نام نکو

سوی تو کرد زان جهان آهنگ

آفرینندهٔ جهان به تو داد

نیروی رستم و هش هوشنگ

نشود بر تو زایچ روی به کار

هیچ دستان و تنبل و نیرنگ

خسروا خوبتر ز صورت تو

صورتی نیست در همه ارتنگ

دشمن تو ز تو چنان ترسد

که ز باز شکار دوست کلنگ

زهرهٔ دشمنان به روز نبرد

بر درانی چو شیر سینهٔ رنگ

تا به روم اندرون نیاید چین

تا به چین اندرون نیاید زنگ

شاد باش و دو چشم دشمن تو

سال و مه از گریستن چو وننگ

دست و گوش تو جاودان پر باد

از می روشن و ترانهٔ چنگ

مهرگانت خجسته باد و دلت

برکشیده بر اسب شادی تنگ

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۸ - در مدح امیر فخرالدوله ابو المظفر احمد بن محمدوالی‌چغانیان

تا خزان تاختن آورد سوی باد شمال

همچو سرمازده با زلزله گشت آب زلال

باد بر باغ همی عرضه کند زر عیار

ابر بر کوه همی توده کند سیم حلال

هر زمان باغ به زر آب فرو شوید روی

هر زمان کوه به سیماب فرو پوشد یال

معدن زاغ شد، آرامگه کبک و تذرو

مسکن شیر شد، آوردگه گور و غزال

شیرخواران رزان را ببریدند گلو

تا رزان تافته گشتند و بگشتند از حال

خونهاشان به تعصب بکشیدند به جهد

ساختند از پی هر قطره حصاری ز سفال

هر حصاری که از آن خونها پرگشت همی

مهر کردند و سپردند به دست مه و سال

چون کسی کینه ز خونریز رزان بازنخواست

خونشان گشت به نزدیک خردمند حلال

گر حلالست حلالیست کز آن نیست گزیر

ور حرامست حرامیست کزو نیست وبال

گر حرامست از آنست که خونیست نه حق

حق آن خون به مغنی برسانیم از مال

ما به شادی همه گوییم که‌ای رود به موی

ما به پدرام همی‌گوییم ای زیر بنال

مطربان طرب انگیز نوازنده نوا

ما نوازندهٔ مدح ملک خوب خصال

فخر دولت که دول بر در او جوید جای

بوالمظفر که ظفر بر در او یابد هال

خسرو شیردل پیلتن دریا دست

شاه گرد افکن لشکر شکن دشمن مال

آنکه با همت او چرخ برین همچو زمین

آنکه با هیبت او شیر عرین همچو شکال

ای نه جمشید و به صدر اندر جمشید سیر

ای نه خورشید و به بزم اندر خورشید فعال

هیچ سایل نکند از تو سؤالی که نه زود

سوی او سیمی تازان نشود پیش سؤال

گر به نالی بر، تیغت بنگارند به موی

سایه اندر فکند بر سر پیل آن یک نال

زیر آن سایه به آب اندر اگر برگذرد

همچنان خیش ز مه ریزه شود ماهی وال

مرغزاری که فسیله گه اسبان تو گشت

شیر کانجا برسد خرد بخاید چنگال

گوسفندی که رخ از داغ تو آراسته کرد

اژدها بالش و بالین کندش از دنبال

تا خبر شد سوی سیمرغ که بازان ترا

از ادیمست به پای اندر بر بسته دوال

رشک آن را که به بازان تو مانند شود

بست بر پای دوالی و بر او گشت وبال

وقت پروازش بر پای دوال اندر ماند

زان مر او را نتوان دید که بسته‌ستش بال

ای امیری که ترا دهر نپرورده قرین

ای سواری که ترا دیده ندیده‌ست همال

من ثناگوی و تو زیبای ثنایی و به فخر

هر زمان سر بفرازم به میان امثال

ای امیری که ترا دهر شرف داد و نداد

جز به تو مملکت و عزت و اقبال و جلال

مدح تو هر که چو من گفت زتو یافت نوا

ای که از جود تو باشند جهانی به نوال

زیبد ار من به مدیح تو ملک فخر کنم

خاطر اندر خور وصف تو رسانم به کمال

کاندر آن روز که من مدح تو آغاز کنم

آفتاب از سر من میل نگیرد به زوال

ملکا اسب تو و زر تو و خلعت تو

بنده را نزد اخلا بفزوده‌ست جلال

آن کمیت گهری را که تو دادی به رهی

جز به شش میخ ورا نعل نبندد نعال

از بر سنگ ورا راند نیارم که همی

سنگ زیر سم او ریزه شود چون صلصال

گویی او بور سمندست و منم بیژن گیو

گویی او رخش بزرگست و منم رستم زال

تا چو جعد صنمان دایره‌گون باشد جیم

تا چو پشت شمنان پشت بخم باشد دال

تا چو آدینه به سر برده شد آید شنبه

تا چو ماه رمضان بگذرد آید شوال

شاد باش ای ملک پاکدل پاک گهر

کام ران ای ملک نیکخوی نیکخصال

مهرگان جشن فریدون ملک فرخ باد

بر تو ای همچو فریدون ملک فرخ فال

دولت و ملک تو پاینده و تا هست جهان

به جهان دولت و ملک تو مبیناد زوال

اختر بخت تو مسعود ونیاید هرگز

اختر بخت بداندیش تو بیرون ز وبال

به جهان بادی پیوسته و از دور فلک

بهرهٔ تو طرب و بهر بداندیش ملال

قصیدهٔ شمارهٔ ۳۹ - در مدح امیر ابو احمد محمد بن سلطان محمود

مجلس بساز ای بهار پدرام

و اندر فکن می به یکمنی جام

همرنگ رخسار خویش گردان

جام بلورینه از می خام

زان می که یاقوت سرخ گردد

در خانه، از عکس او در و بام

زان می که در شب ز عکس خامش

هر دم برآید ستارهٔ بام

یک روز گیتی گذاشت باید

بی می نباید گذاشت ایام

از می چو کوهپاره شود دل

از می چو پولاد گردد اندام

شادی فزاید می اندر ارواح

قوت نماید می اندر اجسام

می را کنون آمده‌ست نوبت

می را کنون آمده‌ست هنگام

کز صید باز آمده‌ست خسرو

با شادکامی، وز صید با کام

خسرو محمد که عالم پیر

از عدل او تازه گشت و پدرام

گویند بهرام همچو شیران

مشغول بودی به صید مادام

بر گوش آهو بدوختی پای

چون پیش تیرش گذاشتی گام

با ممکن است این سخن برابر

لفظیست این در میانهٔ عام

نخجیروالان این ملک را

شاگرد باشد فزون ز بهرام

با گور و آهو که شه گرفته‌ست

باشد شمار نبات سوتام

ده روز با او به صید بودم

هر روز از بامداد تا شام

یک ساعت از بس شکار کردن

در خیمه او را ندیدم آرام

در دشتها او توده برآورد

از گور و نخجیر و از دد و دام

آنجا شکاری بکرد از آغاز

وینجا شکاری دیگر به فرجام

ایزد مر او را یکی پسر داد

با طلعت خوب و با صورت تام

بر تختهٔ عمر او نوشته

چندانکه او را هوا بود عام

«ارجو» که مردی شود مبارز

کز پیل نندیشد و ز ضرغام

با پیل پیلی کند به میدان

با شیر شیری کند به آجام

اندر سخاوت به جای خورشید

وندر شجاعت به جای بهرام

تدبیر او روی مملکت شوی

شمشیر او خون دشمن آشام

در جنگ جستن چو طوس نوذر

در دیو کشتن چو رستم سام

بر دوستداران دولت خویش

گیتی نگه داشته به صمصام

پیش پدر با امیر نامی

جوید به روز مبارزت نام

تیغش کند بر زمانه پیشی

تیرش برد سوی خصم پیغام

ای شهریار ملوک عالم

ای بازوی دین و پشت اسلام

نشگفت باشد که چون تو باشد

فرزند تو نامدار و فهام

تا لاله روید ز تخم لاله

بادام خیزد ز شاخ بادام

تا چون بخندد بهار خرم

از لاله بینی بر کوه اعلام

تو کامران باش و دشمن تو

سرگشته و مستمند و بدکام

گیتی ترا یار گردون ترا یار

گیتی ترا رام روز تو پدرام

از ساحت تو برگشته اندوه

پیوسته ز ایزد به تو بر اکرام

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۰ - در مدح سلطان محمد بن محمود غزنوی

دوش تا اول سپیدهٔ بام

می همی‌خوردمی به رطل و به جام

با سماعی که از حلاوت بود

مرغ را پایدام و دل را دام

با بتانی که می ندانم گفت

که از ایشان هوای من به کدام

همه با جعدهای مشکین بوی

همه با زلفهای غالیه فام

گرهی را نشانده بودم پیش

برنهاده به دست جام مدام

گرهی را به پای تا همه شب

کار می را همی‌دهنده نظام

ز ایستاده به رشک سرو سهی

وز نشسته به درد ماه تمام

حال ازینگونه بود در همه شب

زین کس آگه نبود، تا گه بام

چون چنین بود پس چرا گفتم

قصهٔ خویش پیش شاه انام

شاه گیتی محمد محمود

زینت ملک و مفخر ایام

آنکه دولت بدو گرفت قرار

آنکه گیتی بدو گرفت قوام

دولت او را به ملک داده نوید

و آمده تازه روی و خوش به خرام

همه امیدها به دوست قوی

خاصه امید آنکه جوید نام

میر ما را خوییست، چون خوی که؟

چون خوی مصطفی علیه سلام

در عطا دادن و سخاست مقیم

در کریمی و مردمیست مدام

از بخیلی چنان کند پرهیز

که خردمند پارسا ز حرام

تا بود ممکن و تواند کرد

نکند جز به کار خیر قیام

سالی از خویشتن خجل باشد

گر کسی را به حق دهد دشنام

خشم ز انسان فرو خورد که خورد

مردم گرسنه شراب و طعام

گر مثل خصم را بیازارد

خویشتن را خجل کند به ملام

عاشق مردمی و نیکخوییست

دشمن فعل زشت و خوی لئام

تازه‌رویی و رادمردی و شرم

بازیابی ازو به هر هنگام

گر تکلف کند، که این نکند

باز ازین راه برگذارد گام

هر کجا گرم گشت، با خوی او

رادمردی برون دمد ز مسام

هیچ مرد تمام و پخته نگفت

که ازو هیچ کاری آمد خام

لاجرم هر چه در جهان فراخ

شیرمردست و رادمرد تمام

همه چون من فدای میر منند

همه از بهر او زنند حسام

جاودان شاد باد و در همه وقت

ناصرش ذوالجلال و الاکرام

کاخ او پر بتان آهو چشم

باغ او پر بتان کبک خرام

در همه شغلها که دست برد

نیکش آغاز و نیکتر انجام

عید قربان بر او مبارک باد

هم بر آنسان که بود عید صیام

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۱ - در مدح امیر ابو یعقوب یوسف سپاهسالار

گل بخندید و باغ شد پدرام

ای خوشا این جهان بدین هنگام

چون بنا گوش نیکوان شد باغ

از گل سیب و از گل بادام

همچو لوح زمردین گشته ست

دشت همچون صحیفه‌ای ز رخام

باغ پر خیمه‌های دیبا گشت

زندوافان درون شده به خیام

گل سوری به دست باد بهار

سوی باده همی‌دهد پیغام

که ترا با من ار مناظره ایست

من به باغ آمدم به باغ خرام

تا کی از راه مطربان شنوم

که ترا می همی‌دهد دشنام

گاه گوید که رنگ تو نه درست

گاه گوید که بوی تو نه تمام

خام گفتی سخن، ولیکن تو

نیستی پخته، چون بگویی خام

تو مرا رنگ و بوی وام مده

گر ز تو رنگ و بوی خواهم وام

خوشی و رنگ و بوی هیچ مگیر

نه من ای می حلالم و تو حرام

تو چه گویی، کنون چه گوید می

گوید: ای سرخ گل! فرو آرام

با کسی خویشتن قیاس مکن

که ترا سوی او بود فرجام

خویشتن را مده به باد که باد

ندهد مر ترا ز دور مقام

من بمانم مدام و آنکه نهاد

نام من زین قبل نهاد مدام

دست رامش به من شده ست قوی

کار شادی به من گرفته قوام

من به بیجاده مانم اندر خم

من به یاقوت مانم اندر جام

این شرف بس بود مرا که مرا

بار باشد بر امیر مدام

میر یوسف که با دل و کف او

تنگ و زفتست نام بحر و غمام

از نکویی که عرف و عادت اوست

نرسد در صفات او اوهام

مدح او نوش زاید اندر گوش

طعن او زهر پاشد اندر کام

خدمت او به روح باید کرد

زین سبب روح برتر از اجسام

هر که ده پی رود به خدمت او

بخت رو سوی او رود ده گام

بخت احرار زیر خدمت اوست

همچو زیر رضای او انعام

هر که با او مخالفت ورزد

خستهٔ غم بود غریق غرام

دهر گوید همی که من نکنم

جز به کار موافقانش قیام

وقت آن کو گهر پدید کند

تا به میدان جنگ جوید نام

نفت افروخته شود ز نهیب

مغز بدخواه او میان عظام

آفتاب اندرون شود به حجاب

هر گه او تیغ برکشد ز نیام

پادشه زادگی و خصم کشی

کاین دو را خود مقدمست و امام

کیست اندر همه سپاه ملک

با دل و دست او ز خاص و ز عام

او اگر دست بر نهد به هزبر

بشکند بر هزبر هفت اندام

ای سوار تمام و گرد دلیر

مهتر بی‌نظیر و راد همام

روز میدان ترا به رنج کشد

اسب و بر اسب نیست جای ملام

مرکبی کو چو بیستون نبود

چون تواند کشید کوه سیام

گر بدیدی تن چو کوه ترا

به نبرد اندرون نبیرهٔ سام

در زمان سوی تو فرستادی

رخش با زین خسروی و ستام

گر ترا بامداد گوید شاه

که توانی گشاد کشور شام

شام و شامات و مصر بگشایی

روز را وقت نارسیده به شام

پادشاه جهان برادر تو

آنکه شاهی بدو گرفت نظام

بیهده برکشیده نیست ترا

تا به ماه از جلالت و اکرام

از بزرگی و از نواخت چه ماند

که نکرد آن ملک در این ایام

وقت رفتن دو پیل داد ترا

وقت باز آمدن دویست غلام

آنچه کرده‌ست، ز آنچه خواهد کرد

سختم اندک نماید و سو تام

روز آن را که شام خواهد کرد

آنکه اکنون همی‌برآید بام

آن دهد مر ترا ملک در ملک

که نداد ایچ پادشه به منام

نهمت و کام تو به خدمت اوست

برسی لاجرم به نهمت و کام

تا چنان چون میان شادی و غم

فرق باشد میان نور و ظلام

تا چو اندر میان مذهبها

اختلافست در میان کلام

شادمان باش و کامران و عزیز

پادشا باش و خسرو و قمقام

رسم تو رهنمای رسم ملوک

خوی تو دلگشای خوی کرام

روز نوروز و روزگار بهار

فرخت باد و خرم و پدرام

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۲ - در مدح سلطان ابو سعید مسعود بن محمود غزنوی

جشن سده و سال نو و ماه محرم

فرخنده کناد ایزد بر خسرو عالم

شاهنشه گیتی ملک عالم مسعود

کاین نام بدین معنی او راست مسلم

از دیدن او چشم جهان گردد روشن

وز گفتن نامش دل و جان گردد خرم

از دیدن او سیر نگردد دل نظار

زانست که نظار همی‌نگسلد از هم

کس نیست به گیتی که برو شیفته دل نیست

دلها به خوی نیک ربوده‌ست نه ز استم

گویی که بیکباره دل خلق ربوده ست

از تازی و از دهقان وز ترک و ز دیلم

شاهی که بدین سکهٔ او بر گه شاهی

خود نیست چنو از گه او تا گه آدم

بگذشت به قدر و شرف از جم و فریدون

این بود همه نهمت سلطان معظم

ای خسرو غازی پدر شاه کجایی

تا تخت پسر بینی بر جایگه جم

گرد آمده بر درگه او از پی خدمت

صد شاه چو کیخسرو، صد شیر چو رستم

از عدل و ز انصاف جهان را همه هموار

چون باغ ارم کرده و چون بیت محرم

بی رنج به تدبیر همی‌دارد گیتی

چونانکه جهان را جم می‌داشت به خاتم

نام تو بدو زنده و در خانهٔ تو سور

در خانهٔ بدخواه تو صد شیون و ماتم

فرمان تو و طاعت و رای تو نگه داشت

بیرون نشد از طاعت و رای تو به یک دم

هرکس که ترا خدمت کرده ست بر او

چون جان گرانمایه عزیزست و مکرم

آن را که برآوردهٔ تو بود برآورد

وز جملهٔ یاران دگر کرد مقدم

آنان که جوانند پسر خواند و برادر

پیران و بزرگان سپه را پدر و عم

آن ملک و ولایت که ز تو یافت همه داد

وان ملک و ولایت که بگیرد بدهد هم

با این هنر و مردی و با این دل و بازو

او را به جهان ملک و ولایت نبود کم

همواره روان تو ازو باشد خوشنود

وین مملکت راست نگیرد به کفش خم

بر دولت و اقبال بناز ای شه گیتی

از این کرم ایزد کت کرد مکرم

آن کس که چو مسعود خلف دارد و وارث

زیبد که مر او را به دو گیتی نبود غم

از برکت او دولت تو گشت پدیدار

از پای سماعیل پدید آمد زمزم

در چهرهٔ او روزبهی بود پدیدار

در ابر گرانبار پدیدار بود نم

کس را به جهان چون پسر تو پسری نیست

آهو بچه کی باشد چون بچهٔ ضیغم؟

شیران و بر از شیران چون تیغ بر آهیخت

باشند به چشمش همه با گور رمارم

شیری که شهنشاه بدان شیر نهد روی

از بیم شود موی برو افعی و ارقم

هر دل که شد از هیبت او تافته و ریش

آن دل نه به دارو به هم آید نه به مرهم

هم بکشد و هم زنده کند خشمش و جودش

آن موسی عمران بود، این عیسی مریم

ای بار خدای ملکان همه گیتی

ای از ملکان پیش چو از سال محرم

جشن سده در مجلس آراستهٔ تو

با شادی چون زیر همی‌سازد با بم

جشن سده را رسم نگهداشتی ای شاه

آتش به تخش بردی از خانهٔ چارم

چون آتش سوزنده بیفروزد و آتش

آن یک رخ ساقی و دگر جام دمادم

می خور که ترا زیبد می خوردن و شادی

می خوردن تو مدحت و آن دگران ذم

روی تو و رخسار بداندیش چو گل باد

آن تو ز می ، وان بداندیش تو از دم

دست تو به سیکی و به زلفی که ازو دست

چون مخزنهٔ مشک فروشان شود از شم

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۳ - در مدح خواجه احمد بن حسن میمندی

بنفشه زلف من آن سرو قد سیم اندام

بر من آمد وقت سپیده دم به سلام

درست گفتی کز عارضش برآمده بود

گه فرو شدن تیره‌شب سپیدهٔ بام

ز عود هندی پوشیده بر بلور زره

ز مشک چینی پیچیده بر صنوبر دام

بحلقه کرده همی جعد او حکایت جیم

به پیچ کرده همی زلف او حکایت لام

به لابه گفتمش ای ماهروی غالیه موی

که ماه روشنی از روی تو ستاند وام

ترا هزاران حسنست و صدهزار حسود

چرا ز خانه برون آمدی درین هنگام

چه گفت؟ گفت: خبر یافتم که نزد شما

ز بهر راه بر اسبان همی‌کنند لگام

چه گفت؟ گفت: که ای در جفا نکرده کمی

چه گفت؟ گفت: که ای در وفا نبوده تمام

شخوده روی برون آمدم ز خانه به کوی

به رنگ چون شبه کرده رخ چو نقرهٔ خام

مرا بگوی کز اینجا چگونه خواهی رفت

نه با تو توشهٔ راه و نه چاکر و نه غلام

برادران و رفیقان تو همه بنوا

تو بینوا و به دست زمانه داده زمام

تو داده‌ای به ستم زر و سیم خویش به باد

تو کرده‌ای به ستم روز خویش ناپدرام

چرا به هم نکنی زر و سیم خویش به جهد

چرا نگه نکنی کار خویش را فرجام

به خواستن ز کسان خواسته به دست آری

ز بهر خواسته مدحت بری به خاص و به عام

بدان طمع که ز دادن بلند نام شوی

بدان دهی که ز پس مر ترا دهد دشنام

ز خواستن به همه حال ننگ باید داشت

اگر به دادن بیهوده جست خواهی نام

نگاه کن که خداوند خواجهٔ سید

ترا چه داد پس مدح اندرین ایام

اگر چنانکه بباید نگاه داشتیی

کنون ز بخشش او سیم داشتی تو ستام

به سیم و زر تو غنی بودی و به جاه غنی

کنون برهنه شدی همچو برکشیده حسام

همی روی سوی درگاه میر خوار و خجل

به کار برده به کف کرده‌ای حلال و حرام

نه با تو زینت خانه نه با تو ساز سفر

بساز ساز سفر پس به فال نیک خرام

بسا که تو به ره اندر، ز بهر دانگی سیم

شکست خواهی خوردن ز پشه و ز هوام

جواب دادم و گفتم مرا بر آنچه گذشت

مکن ملامت ازیرا که نیست جای ملام

کسی به حیلت و جهد از سرشت خویش نگشت

مرا سرشت چنین کرد ایزد علام

هنوز باز نگشتم ز بیکران دریا

که برگرفت ز من سایه تندبار غمام

من آن مهی را خدمت کنم همی که به فضل

چو فضل برمک دارد به در هزار غلام

بسا کسا که چو من سوی خدمتش رفتند

به چاشتگاه غمین، شادمان شدند به شام

هزار کوفتهٔ دهر گشت ازو به مراد

هزار تافتهٔ چرخ ازو رسید به کام

هر آنکه خدمت او کرد نیکبختی یافت

مجاور در و درگاه اوست بخت مدام

عطای او نه ز دشمن برید و نه از دوست

چنین بود ره آزادگان و خوی کرام

کسی که راه خلافش سپرد تا بزید

مخالفت کند او را حواس و هفت اندام

عطای او به دوامست زایرانش را

گمان مبر که جز او کس عطا دهد به دوام

به هر تفضل ازو کشوری به نعمت و ناز

به هر عنایت ازو عالمی به جامه و جام

ثنا خریدن نزدیک او چو آب حلال

درم نهادن در پیش او چو باده حرام

مدیح او شعرا را چو سورة الاخلاص

سرای او ادبا را چو کعبة الاسلام

چو بندگان مسخر همی سجود کند

زمین همت او را سپهر آینه فام

به علم و عدل و به آزادگی و نیکخویی

مؤیدست و موفق مقدمست و امام

قلم به دستش گویی بدیع جانوریست

خدای داده مر آن را بصارت و الهام

به دشمنان لعین آنچه او کند به قلم

به تیغ و تیر همانا نکرد رستم و سام

به جنبش قلمی زان او اگر خواهد

هزار تیغ کشیده فرو برد به نیام

زهی ز هر ادبی یافته تمام نصیب

زهی ز هر هنری بهره‌ای گرفته تمام

تو آن مهی که ترا هر چه گویم اندر فضل

تمامتر سخنی سست باشد و سو تام

مرا چه طاقت آنست یا چه مایهٔ آن

که پیش تو سخنی را دهم به نظم نظام

ولیک زینهمه آزادگی و نیکخویی

مرا بگو که بجز خدمت تو چاره کدام

مرا که ایزد جز شعر دستگاه نداد

مگر به شعر کنم سوی خدمت تو خرام

همیشه تا نبود ثور خانهٔ خورشید

چنان کجا نبود شیر خانهٔ بهرام

همیشه تا به روش ماه تیزتر ز زحل

همیشه تا به شرف نور، پیشتر ز ظلام

جهان به کام تو دارد خدای عز و جل

بود مساعد تو ذوالجلال و الاکرام

دل تو باد سوی لهو و چشم سوی نگار

دو گوش سوی سماع و دو دست سوی مدام

هر آنکه دشمن تو باشد و مخالف تو

نیازمند شراب و نیازمند طعام

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۴ - در مدح یمین الدوله سلطان محمود بن ناصرالدین

خداوند ما شاه کشورستان

که نامی بدو گشت زاولستان

سر شهریاران ایران زمین

که ایران بدو گشت تازه جوان

یکی خانه کرده‌ست فر خاردیس

که بفروزد از دیدن او روان

جهانی و چون خانه‌های بهشت

زمینی و همسایهٔ آسمان

ز خوبی چو کردار دانشپژوه

ز خوشی چو گفتار شیرین زبان

همه زر کانی و سیم سپید

ز سر تا به بن، وز میان تا کران

نه صد یک از آن سیم در هیچ کوه

نه ده یک از آن زر در هیچ کان

نبشته درو آفرینهای شاه

ز گفتار این و ز گفتار آن

بسیجیده چون کار هر نیکخو

پسندیده چون مهر هر مهربان

چه گویی سکندر چنین جای کرد

چه گویی چنین داشت نوشیروان

به فرخترین روز بنشست شاه

درین خانهٔ خرم دلستان

بدان تا درین خانهٔ نو کند

دل لشکر خویش را شادمان

سپه را بود میزبان و بود

هزار آفرین بر چنین میزبان

یکی را بهایی به تن در کشد

یکی را نوندی کشد زیر ران

بهایی، بر آن رنگهای شگفت

نوندی، بر آن بر ستامی گران

کسی را که باشد پرستش فزون

کنون کوه زرین کشد زیر ران

به یزدان که کس در پرستیدنش

نکرده ست هرگز به مویی زیان

همه پادشاهان همی زو زنند

به شاهی و آزادگی داستان

ز شاهان چنو کس نپرورد چرخ

شنیدستم این من ز شهنامه خوان

ستوده به نام و ستوده به خوی

ستوده به جان و ستوده به خوان

جهان را به شمشیر هندی گرفت

به شمشیر باید گرفتن جهان

شهان دگر باز مانده بدو

بدادند چون سکزیان سیستان

ندادند و بستد به جنگی که خاک

زخون شد در آن جنگ چون ارغوان

به تیغ او چنان کرد وایشان چنین

چه گویی چنین به بود یا چنان

هم از کودکی بود خسرومنش

خردمند و کوشنده و کاردان

به بدروز همداستانی نکرد

که بازوش با زور بود و توان

بزرگی و نیکی نیابد هگرز

کسی کو به بد بود همداستان

همه پادشاهان که بودند، زر

به خاک اندرون داشتندی نهان

نبودی به روز و به شب ماه و سال

جز اندیشه بر گنجشان قهرمان

خداوند ما را ز کس بیم نیست

مگر ز آفرینندهٔ پاک جان

بدین دل گرفته‌ست گستاخوار

به زر و به سیم اندرون خان و مان

ز بس تودهٔ زر که در کاخ او

بهر کنج گنجی بود شایگان

کسی کو به جنگ آید آنجا ز جنگ

چنان باز گردد که سرگشته خان

هر آن دودمان کان نه زین کشورست

برآید همی دود از آن دودمان

همی تا به هر جای در هر دلی

گرامی و شیرین بود سو زیان

همی تا ز بهر فزونی بود

همیشه تکاپوی بازارگان

به شادی زیاد و جز او کس مباد

جهان را جهاندار تا جاودان

بد اندیش او گشته در روز جنگ

چو در کینهٔ اردشیر اردوان

بماناد تا مانده باشد زمین

بزرگی و شاهی درین خاندان

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۵ - در مدح یمین الدوله ابوالقاسم محمود بن ناصرالدین

بنفشه زلف من آن آفتاب ترکستان

همی بنفشه پدید آرد از دو لاله‌ستان

مرا بنفشه و لاله به کار نیست که او

بنفشه دارد و زیر بنفشه لاله نهان

ز رنگ لالهٔ او وز دم بنفشهٔ او

جهان نگارنمایست و باد مشک افشان

همی‌ندانم کاین را که رنگ داد چنین

همی‌ندانم کان را که بوی داد چنان

مرا روا بود ار سربسر بنفشه دمد

به گرد لالهٔ آن سرو قد موی میان

کنون ز سنگ بنفشه دمد عجب نبود

اگر بنفشه دمد زیر عارض جانان

بهشتوار شود بوستان عارض او

چنان کجا شود اکنون بهشتوار جهان

کنون برافکند از پرنیان درخت ردا

کنون بگسترد از حله باغ شادروان

کنون چو مست غلامان سبز پوشیده

به بوستان شود از باد زاد سرو نوان

کنون سپیده دمان فاخته ز شاخ چنار

چو عاشقان غمین برکشد خروش و فغان

نه باغ را بشناسی ز کلبهٔ عطار

نه راغ را بشناسی ز مجلس سلطان

یمین دولت ابوالقاسم آفتاب ملوک

امین ملت محمود پادشاه زمان

خدایگان خردپرور مروت ارز

بلند همت و زایر نواز و حرمتدان

ازو شود همه امیدهای خلق روا

بدو شود همه دشوارهای دهر آسان

کسی که مدحش اندر دهان او بگذشت

نسوزد ار به کف آتش در افکند به دهان

اگرچه قرآن فاضل بود بیابد مرد

ز مدح خواندن او مزد خواندن قرآن

به وصف کردن او در ببارد و عنبر

ز طبع مدحتگوی و ز لفظ مدحتخوان

بزرگ نام کند نزد خلق دیوان را

سخنوری که کند مدح او سر دیوان

جهانیان چو ازیشان کسی سخن طلبد

سخن طلب را نزدیک او دهند نشان

سخنشناسان بر جود او شدند یقین

کجا یقین بود آنجا به کار نیست گمان

عطای وافر، برهان جود او بنمود

عطا بود به همه حال جود را برهان

همی‌نگردد چندانکه دم زنی فارغ

ز برکشیدن زر عطای او وزان

عنان چرمین گر سایدی ز فیض سخاش

به دستش اندر زرین شدی دوال عنان

به حیله پایگه همتش همی‌طلبد

ازین قبل شده بر چرخ هفتمین کیوان

چرا ز فر همای ای شگفت یاد کند

کسی که دیده بود فر سایهٔ یزدان

همای چون به کسی سایه برفکند، آن کس

جز آن بود که بزرگی و جاه یابد از آن

امیر اگر ز بر کشته سایه برفکند

ز فر سایهٔ او کشته باز یابد جان

همه دلایل فرهنگ را به اوست مب

همه مسائل سربسته را ازوست بیان

به روز معرکه اندر مصاف دشمن او

ز بیم ضربت او پیل بفکند دندان

هر آن سوار که نزدیک او به جنگ آید

اجل فرو شود اندر تنش به جای روان

مبارزان عدو پیش او چنان آیند

چو مورچه که بود برگرفته دانه گران

به سوی باز شد از پیش او چنان تازند

چو سوی ژرفی خاشاکها بر آب روان

سر عدو به تن اندر فرو برد به دبوس

چنانکه پتکزن اندر زمین برد سندان

کمان فرو فتد از دست دشمن اندر جنگ

بدانگهی که ملک برد دست سوی کمان

ز سهم نامش دست دبیر سست شود

چو کرد خواهد بر نامه نام او عنوان

همیشه باشد از مهر او و کینهٔ او

ولی مقارن سود و عدو عدیل زیان

ز کین او دل دشمن چنان شود که شود

ز نور ماه درخشنده جامهٔ کتان

ز قدر او نپذیرد خدای عز و جل

ز هیچ دشمن او روز رستخیز امان

همیشه تا چو گل نسترن بود لؤلؤ

چنان کجا چو گل ارغوان بود مرجان

همیشه تابود آز و امید در دل خلق

چنان چو آتش در سنگ و گوهر اندر کان

خدایگان جهان باد و پادشاه زمین

به عون ایزد کشور گشا و شهرستان

ازو هر آنکه بود بدسکال او، غمگین

بدو هر آنکه بود نیکخواه او، شادان

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۶ - در حسب حال و رنجش خاطر سلطان و طلب عفو

ای ندیمان شهریار جهان

ای بزرگان درگه سلطان

ای پسندیدگان خسرو شرق

همنشینان او به بزم و به خوان

پیش شاه جهان شما گویید

سخن بندگان شاه جهان

من هم از بندگان سلطانم

گر چه امروز کم شدم ز میان

مر مرا حاجت آمده‌ست امروز

به سخن گفتن شما همگان

همگان حال من شنیدستید

بلکه دانسته‌اید و دیده عیان

شاه گیتی مرا گرامی داشت

نام من داشت روز و شب به زبان

باز خواندی مرا ز وقت به وقت

بازجستی مرا زمان به زمان

گاه گفتی بیا و رود بزن

گاه گفتی بیا و شعر بخوان

به غزل یافتم همی احسنت

به ثنا یافتم همی احسان

من ز شادی بر آسمان برین

نام من بر زمین دهان به دهان

این همی‌گفت فرخی را دوش

زر بداده‌ست شاه زرافشان

آن همی‌گفت فرخی را دی

اسب داده‌ست خسرو ایران

نوبهاری شکفته بود مرا

که مر آن را نبود بیم خزان

باغها داشتم پر از گل سرخ

دشتها پر شقایق نعمان

از چپ و راست سوسن و خیری

وز پس و پیش نرگس و ریحان

از سر کوه بادی اندر جست

گل من کرد زیر گل پنهان

به کف من نماند جز غم و درد

زانهمه نیکویی نماند نشان

گفتی آن را به خواب دیدستم

یا کسی گفت پیش من هذیان

حال آدم چو حال من بوده‌ست

این دو حالست همسر و یکسان

آنچه زین حالها به ما دو رسید

مرسادا به هیچ پیر و جوان

من ز دیدار شه جدا ماندم

آدم از خلد و روضهٔ رضوان

چشم بد ناگهان مرا دریافت

کارم از چشم بد رسید به جان

شاه از من به دل گران گشته‌ست

به گناهی که بیگناهم از آن

سخنی باز شد به مجلس شاه

بیشتر بود از آن سخن بهتان

سخن آن بد که باده خورده همی

به فلان جای فرخی و فلان

این سخن با قضا برابر گشت

از قضاها گریختن نتوان

رادمردی کنید و فضل کنید

بر شه حقشناس حرمتدان

من درین روزها جز آن یک روز

می نخوردم به حرمت یزدان

به سرایی درون شدم روزی

با لبی خشک و با دلی بریان

گفتم آنجا یکی خبر پرسم

زانچه درد مرا بود درمان

خبری یافتم چنانکه مرا

راحت روح بود و رامش جان

قصد کردم که باز خانه روم

تا دهم صدقه و کنم قربان

آن خبر ده مرا تضرع کرد

که مرو مر مرا بمان مهمان

تا بدین شادی و نشاط خوریم

قدحی چند باده از پس نان

من به پاداش آن خبر که بداد

بردم او را بدین سخن فرمان

خوردم آنجا دو سه قدح سیکی

بودم آنجا بدان سبب شادان

خویشتن را جز این ندانم جرم

من و سوگند مصحف و قرآن

اگر این جرم در خور ادبست

چوب و شمشیر و گردن اینک و ران

گو بزن مر مرا و دور مکن

گو بکش مر مرا و دور مران

شاه ایران از آن کریمترست

که دل چون منی کند پخسان

جاودان شاد باد و خرم باد

تن و جانش قوی و آبادان

کار او همچو نام او محمود

نام نیکوی او سر دیوان

هر که جز روزگار او خواهد

روزگارش مباد نیم زمان

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۷ - در مدح سلطان محمد بن سلطان محمود

گفتم: مرا سه بوسه ده ای شمسهٔ بتان!

گفتا: ز حور بوسه نیابی درین جهان

گفتم: ز بهر بوسه جهانی دگر مخواه

گفتا: بهشت را نتوان یافت رایگان

گفتم: نهان شوی تو چرا از من ای پری

گفتا: پری همیشه بود ز آدمی نهان

گفتم: ترا همی‌نتوان دید ماه ماه

گفتا: که ماه را نتوان دید هر زمان

گفتم: نشان تو ز که پرسم، نشان بده

گفت: آفتاب را بتوان یافت بی‌نشان

گفتم: که کوژ کرد مرا قدت ای رفیق

گفتا: رفیق تیر که باشد بجز کمان

گفتم: غم تو چشم مرا پر ستاره کرد

گفتا: ستاره کم نتوان کرد ز آسمان

گفتم: ستاره نیست سر شکست ای نگار

گفتا: سرشک بر نتوان چید ز آبدان

گفتم: به آب دیدهٔ من روی تازه کن

گفتا: به آب تازه توان داشت بوستان

گفتم: به روی روشن تو روی برنهم

گفتا: که آب گل ببرد رنگ زعفران

گفتم: مرا فراق تو ای دوست پیر کرد

گفتا: به مدحت شه گیتی شوی جوان

گفتم: کدام شاه؟ نشان ده مرا بدو

گفتا: خجسته پی پسر خسرو زمان

گفتم: ملک محمد محمود کامکار

گفتا: ملک محمد محمود کامران

گفتم: مرا به خدمت او رهنمای کیست

گفتا: ضمیر روشن و طبع و دل و زبان

گفتم: به روز بار توان رفت پیش او

گفتا: چو یک مدیح نو آیین بری توان

گفتم: نخست گو چه نثاری برش برم

گفتا: نثار شاعر مدحست، مدح خوان

گفتم: چه خوانمش که زنامش رسم به مدح

گفتا: امیر و خسرو و شاه و خدایگان

گفتم: ثواب خدمت او چیست خلق را

گفت: این جهان هوای دل و آن جهان جنان

گفتم: همه دلایل سودست خدمتش

گفتا: بلی معاینه سودست بی‌زیان

گفتم: چو خوی نیکوی او هیچ خو بود؟

گفتا: چو روزگاری بهاری بود خزان؟

گفتم: چو رای روشن او باشد آفتاب؟

گفتا: به هیچ حال چو آتش بود دخان؟

گفتم: زمین برابر حلمش گران بود؟

گفتا: شگفت کاه بر که بود گران؟

گفتم: به علم و عدل چنو هیچ شه بود؟

گفتا: خبر برابر بوده‌ست با عیان؟

گفتم: زمانه شاه گزیند بر او دگر؟

گفتا: گزیده هیچ کسی بر یقین گمان؟

گفتم: چه مایه داد بدو مملکت خدای؟

گفتا: ازین کران جهان تا بدان کران؟

گفتم: که قهرمان همه گنجهاش کیست؟

گفتا: سخای او نه بسنده‌ست قهرمان؟

گفتم: به گرد مملکتش پاسدار کیست؟

گفتا: مهابتش نه بسنده‌ست پاسبان؟

گفتم: گه عطا به چه ماند دو دست او؟

گفتا: دو دست او به دو ابر گهر فشان

گفتم:نهند روی بدو زایران ز دور؟

گفتا: ز کاروان نبریده‌ست کاروان

گفتم: کزو به شکر چه مقدار کس بود؟

گفتا: ز شاکرانش تهی نیست یک مکان

گفتم: به خدمتش ملکان متصل شوند؟

گفتا: ستاره نیز کند با قمر قران

گفتم: سنان نیزهٔ او چیست بازگوی

گفتا: ستاره‌ای که بود برجش استخوان

گفتم: چگونه بگذرد از درقه روز جنگ؟

گفتا: کجا چنان سر سوزن ز پرنیان

گفتم: خدنگ او چه ستاند به روز رزم؟

گفت: از مبارزان سپاه عدو روان

گفتم: چو صاعقه‌ست گهردار تیغ او

گفتا: جدا کنندهٔ جسم عدو ز جان

گفتم:امان نیابد از آن تیغ هیچ کس؟

گفتا: موافقان همه یابند ازو امان

گفتم: چو برگ نیلوفر بود پیش ازین

گفتا: کنون ز خون عدو شد چو ارغوان

گفتم: چو بنگری به چه ماند، به دست میر

گفتا: به اژدها که گشاده کند دهان

گفتم: که شادمانه زیاد آن سر ملوک

گفتا: که شاد و آنکه بدو شاد، شادمان

گفتم: زمانه خاضع او باد سال و ماه

گفتا: خدای ناصر او باد جاودان

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۸ - در مدح محمد بن محمود بن ناصرالدین

هم از سعادت و اقبال بود و بخت جوان

که دل نبستم بر گلستان و لاله‌ستان

کسی که لاله پرستد به روزگار بهار

ز شغل خویش بماند به روزگار خزان

گلی که باد بر او برجهد فرو ریزد

چرا دهم دل نیکو پسند خویش بر آن

مرا دلیست من آن دل بدان دهم که مرا

عزیزتر بود از دل هزار بار و ز جان

بتی به دست کنم من ازین بتان بهار

به حسن پیشرو نیکوان ترکستان

به زلف و عارض ساج سیاه و عاج سپید

به روی و بالا ماه تمام و سرو روان

به زلفش اندر تاب و به تابش اندر مشک

به جعدش اندر پیچ و به پیچش اندر بان

به بر پرند و پرندش چو یاسمین سپید

به رخ بهار و بهارش چو روضهٔ رضوان

دهن چو غالیه دانی و سی ستارهٔ خرد

به جای غالیه، اندر میان غالیه‌دان

به من نموده، نشان دل مرا، به دهن

به من نموده، خیال تن مرا، به میان

چو وقت باده بود باده گیر و باده‌گسار

چو وقت بوسه بود بوسه بخش و بوسه ستان

نه وقت عشرت سرد و نه وقت خلوت شوخ

نه وقت خدمت قاصر نه وقت ناز گران

اگر خدای بخواهد بتی چنین بخرم

ز نعمت ملک و دل بدو دهم بزمان

امیر عالم عادل محمد محمود

که حمد و محمدت او را سزد پس از سلطان

به عدل کردن و انصاف دادن ضعفا

خلیفهٔ عمر و یادگار نوشروان

به حرب کردن و پیروز گشتن اندر حرب

برادر علی و یار رستم دستان

کجا ز فضل ملکزادگان سخن گویند

امیر عالم عادل بود سر دیوان

در سرای سعادت سرای خدمت اوست

تو خادمان ملک را بجز سعید مدان

دلم فدای زبان باد و جان فدای سخن

که من بدین دو رسیدم بدین شریف مکان

مرا به خدمت او دستگاه داد سخن

مرا به مدحت او پایگاه داد زبان

سزد که حسان خوانی مرا که خاطر من

مرا به مدح محمد همی‌برد فرمان

شگفت نیست گر از مدح او بزرگ شدم

که از مدیح محمد بزرگ شد حسان

چه ظن بری که تولا به دولت که کنم

که خانمان من از بر اوست آبادان

به طمع جاه به نزدیک او نهادم روی

چنانکه روی به آب روان نهد عطشان

همه گمان من آن بود کانچه طمع منست

عزیز کرد مرا از توافر احسان

به هفته‌ای به من آن داد ناشنیده مدیح

که نابغه به همه عمر یافت از نعمان

همیشه تا چو بر دلبران بود مرمر

همیشه تا چو لب نیکوان بود مرجان

همیشه تا چو دو رخسار عاشقان باشد

به روزگار خزان روی برگهای رزان

به کام خویش زیاد و به آرزو برساد

به شکر باد ز عمر دراز و بخت جوان

جهانیان را بسیار امیدهاست بدو

وفا کناد به فضل آن امیدها یزدان

چو روی خوبان احباب او شکفته به طبع

چو چشم خوبان بدخواه او نژند و نوان

خجسته باد بر او مهرگان و دست مباد

زمانه را و جهان را بر او به هیچ زمان

قصیدهٔ شمارهٔ ۴۹ - در مدح عضد الدوله امیر ابو یعقوب یوسف بن ناصرالدین

ای نیمشب گریخته از رضوان

وندر شکنج زلف شده پنهان

ای سرو نارسیده به تو آفت

ای ماه نارسیده به تو نقصان

ای میوهٔ دل من، لابل دل

ای آرزوی جانم، لابل جان

از من به روز عید بیازردی

گفتی که تافته شدی از مهمان

تو چشم داشتی که چو هر عیدی

من پیش تو نوا زنم و دستان

گویم که ساقیا می پیش آور

مطرب یکی قصیدهٔ عیدی خوان

دیدی مرا به عید که چون بودم

با چشم اشکریز و دل بریان

هر آهی از دل من ده دوزخ

هر قطره‌ای ز چشمم صد طوفان

هر کس به عید خویش کند شادی

چه عبری و چه تازی و چه دهقان

عید من آن نبود که تو دیدی

عید من اینک آمد با سلطان

آن عید کیست، آنکه بدو نازد

ایوان و صدر و معرکه و میدان

میر جلیل سید ابو یعقوب

یوسف برادر ملک ایران

میری که زیر منت او گیتی

شاهی که زیر همت او کیوان

احسان نماید و ننهد منت

منت نهاد هر که نمود احسان

ای نکتهٔ مروت را معنی

ای نامهٔ سخاوت را عنوان

مجروح آز را بر تو مرهم

درد نیاز را بر تو درمان

بسیار، پیش همت تو اندک

دشوار، پیش قدرت تو آسان

سامان خویش گم نکند هرگز

آن کس که یافت از کف تو سامان

از نعمت تو گردد پوشیده

هر کس که از خلاف تو شد عریان

کم دل بود ز مدحت تو خالی

جز آنکه نیست هیچ درو ایمان

ببری، چو بر نهاده بوی مغفر

شیری، چو برفکنده بوی خفتان

ابریست تیغ تو، که به جنگ اندر

باران خون پدید کند هزمان

آنجایگه که ابر بود آهن

بیشک ز خون صرف بود باران

چندان هنر که نزد تو گرد آمد

اندر جهان نبینم صد یک زان

تو زان ملک همی هنر آموزی

کو کرد خانهٔ هنر آبادان

شاگرد آن شهی که بدو زنده‌ست

آیین و رسم روستم دستان

شاگرد آن شهی که به جنگ اندر

گه گرگسار گیرد و گه ثعبان

آن شاه کیست خسرو ابوالقاسم

محمود پادشاه همه کیهان

آن پادشا که زیر نگین دارد

از حد هند تا به حد زنگان

آن پادشاه کز ملکان بستد

دیهیم و تخت و مملکت و ایوان

آن پادشا که دارد شاهی را

رسم قباد و سیرت نوشروان

آن پادشاه دادگر عادل

کو راست بر همه ملکان فرمان

همواره پادشاه جهان بادا

آن حقشناس حقده حرمتدان

گسترده شد به دولت او ده جای

اندر سرای دولت، شادروان

ای خسروی که هست به هر وقتی

دعوی جود را بر تو برهان

از تو حکیمتر نبود مردم

وز تو کریمتر نبود انسان

ای من ز دولت تو شده مردم

وز جاه تو رسیده به نام و نان

بگذاشتی مرا به لب جیلم

با چند پیل لاغر ناجولان

گفتی مرا که پیلان فربی کن

به یشان رسان همی علف ایشان

آری من آن کنم که تو فرمایی

لیکن به حد مقدرت و امکان

پیلی به پنج ماه شود فربی

کان پنج ماه باشد تابستان

من پنج مه جدا نتوانم بود

از درگه مبارک تو زینسان

یک روز خدمت تو مرا خوشتر

از بیست ساله مملکت عمان

پیش سرای پردهٔ تو خواهم

همچون فلان نشسته و چون بهمان

من چون ز درگه تو جدا مانم

چه مر مرا ولایت و چه زندان

تا مورد سبز باشد چون زمرد

تا لاله سرخ باشد چون مرجان

تا نرگس اندر آید با کانون

تا سوسن اندر آید با نیسان

شادان زی و به کام رس و برخور

از عمر خویش و از دو لب جانان

کاین دولت برادر تو باشد

تا روز حشر بسته به تو پیمان

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۰ - در مدح امیر ابو یعقوب یوسف بن ناصرالدین

آن کمر باز کن بتا ز میان

زین غم و وسوسه مرا برهان

من در آن اندهم که رنج رسید

بر میان تو از کشیدن آن

با میانی کزو اثر نه پدید

چون توانی کشید بار گران

هست بر نیست چون توانی بست

کمر تست هست و نیست میان

نه میان داری ای پسر نه دهن

من نبینم همی ازین دو نشان

گر تو گویی روا بود بکنم

از تن و دل ترا میان و دهان

نی حدیث دل از میان بگذار

نبود خود به دل مرا فرمان

دل به مهر امیر دادستم

کس نگوید که داده باز ستان

دل چه باشد کجا امیر بود

من به راه امیر بدهم جان

عضد دولت و مؤید دین

میر یوسف برادر سلطان

آنکه، همچون به شاه شرق، بدوست

از همه خسروان امید جهان

گفتگویست در میان سپاه

زو گه و بیگه، آشکار و نهان

همه همواره یکزبان شده‌اند

کو خداوند دولتیست جوان

کار او بس بزرگ خواهد گشت

وین پدید آیدش زمان به زمان

اختران را عنایتست بدو

همه بر سعد او کنند قران

بخت با ملک میر پیمان بست

بر مگر داد بخت از این پیمان

تا همه کارها به کام کند

بنماید تمام هر چه توان

خشندی شاه جست باید و بس

تا شود کار چون نگارستان

آنچه سلطان کند به نیم نظر

نکند دولت، این درست بدان

ای امیر بزرگوار کریم

ای سر فضل و مایهٔ احسان

آلت خسروی و پیشروی

همه داده‌ست مر ترا یزدان

به زبان و به دل زبردستی

مرد چون بنگری دلست و زبان

گر به مردی مراد یابد کس

تو رسیدی به ملک نوشروان

ور ز تیغست ملک را منشور

جز به منشور ملک را مستان

تیغ تو تیزتر ز تیغ ملوک

تو تواناتر از همه ملکان

ملک شاهان بهای تست ملک

کار ویران کنی تو آبادان

کارها کن چنانکه کرد همی

بیژن گیو و رستم دستان

تو از آن هر دوان دلیرتری

خویشتن را به آرزو برسان

از خداوند خسروان درخواه

تا فرستد ترا به ترکستان

که دل و همت تو بس نکند

به سپاهان و ساری و گرگان

دخل گرگان ترا وفا نکند

با همه دخل بصره و عمان

شادمان زی و کامران و عزیز

وز بد دهر بی‌گزند و زیان

عید قربان خجسته بادت و باد

دشمنان تو پیش تو قربان

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۱ - در مدح امیر ابو یعقوب یوسف بن ناصرالدین

ای روی نکو! روی سوی من کن و بنشین

زنهار ز من دور مدار آن لب شیرین

تو سروی و بر پای نکوتر که بود سرو

نی‌نی که ترا سرو رهی زیبد بنشین

امروز مرا رای چنانست که تا شب

پیوسته ترا بینم تو نیز مرا بین

چشم من و آن روی پر از لاله و پر گل

دست من و آن زلف پر از حلقه و پرچین

زان رخ چنم امروز گل و لالهٔ سیراب

زان ساده زنخدان، سمن تازه و نسرین

تا ظن نبری، چشم و چراغا! که شب آمد

چشم و دل من سیر شود زان رخ سیمین

من بر تو شب و روز نگه خواهم کردن

چندین به چه کارست حدیثان نگارین

امروز به شادی بخورم با تو که فردا

ناچار مرا میر برد باز به غزنین

یوسف پسر ناصر دین آن سر و مهتر

سالار و سر لشکر سلطان سلاطین

ای بار خدایی که نبیند چو تویی تخت

ای شهر گشایی که نبیند چو تویی زین

پر پارهٔ زر گردد جایی که خوری می

پرچشمهٔ خون گردد جایی که کشی کین

چون جام به کف گیری از زر بشود قدر

چون تیغ بر آهنجی از خون برود هین

شیران فکنی شرزه و پیلان فکنی مست

شیران به خدنگ افکنی و پیل به زوبین

پیل از تو چنان ترسد چون گودره از باز

شیر از تو چنان ترسد چون کبک ز شاهین

ای سخت کمانی که خدنگ تو ز پولاد

زانسان گذرد کز دل بدخواه تو نفرین

گر موی بر آماج نهی موی شکافی

وین از گهر آموخته‌ای تو نه ز تلقین

آماج تو از بست بود تا به سپیجاب

پرتاب تو از بلخ بود تا به فلسطین

از گوی تو روزی که به چوگان زدن آیی

ده بر رخ ماه آید و صد بر رخ پروین

چندانکه به شمشیر تو بدخواه فکندی

فرهاد مگر که بفکنده‌ست به میتین

از آرزوی جنگ زره خواهی بستر

وز دوستی جنگ سپر داری بالین

بیننده که در جنگ ترا بیند با خصم

پندارد تو خسروی و خصم تو شیرین

آیین خرد داری جایی که ندارند

مردان جهاندیدهٔ آموخته آیین

گر در خرد و رای چو تو بودی بیژن

در چاه مر او را بنیفکندی گرگین

رادی بر تو پوید چون یار بر یار

بخل از تو نهان گردد چون دیو ز یاسین

از زر تو گویند کجا یاد شود «زی»

وز سیم تو گویند کجا یاد شود «سین»

زر تو و سیم تو همه خلق جهان راست

وین حال بدانند همه گیتی همگین

از خلعت تو مدحسرایان تو ای شاه

در خانه همه روزه همه بندند آذین

کس را دل آن نیست که گوید به تو مانم

بر راست‌ترین لفظ شد این شعر نو آیین

تا چون مه آبان بنباشد مه آذار

تا چون گل سوری بنباشد گل نسرین

تا چون ز در باغ درآید مه نیسان

از دیدن او تازه شود روی بساتین

شاهی کن و شادی کن آنسان که تو خواهی

جز نیک میندیش و جز از رادی مگزین

می خور ز کف آنکه به چینش بپرستند

گر صورت او را بفرستی به سوی چین

زین عید عدو را غم و اندوه و ترا لهو

تو با رخ پر لاله و او با رخ پر چین

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۲ - در مدح شمس الکفات خواجه ابوالقاسم احمد بن حسن میمندی

آمد آن نو بهار توبه شکن

بازگشتی بکرد توبهٔ من

دوش تا یار عرضه کرد همی

بر من آن عارض چو تازه سمن

گفت وقت گلست باده بخواه

زان سمن عارضین سیمین تن

بشکند توبهٔ مرا ترسم

چه توان کرد گو برو بشکن

توبه را دست و پای سست کند

لالهٔ سرخ و بادهٔ روشن

خاصه اکنون که باز خواهد کرد

سوسن و گل به باغ چشم و دهن

باد هر ساعت از شکوفه کند

پر درمهای نیمکاره چمن

باغ بتخانه گشت و گلبن بت

باده‌خواران گلپرست شمن

هر درختی چو نوش لب صمنیست

بر زمین اندرون کشان دامن

نبرد دل مرا همی فرمان

دل چو خر، شد زدست و برد رسن

ای دل سوخته به آتش عشق

مر مرا باز در بلا مفکن

سخنان بهار یاد مگیر

آتش اندر من ضعیف مزن

جهد آن کن که مر مرا نکنی

پیش صاحب به کامهٔ دشمن

صاحب سید آفتاب کفات

خواجه بوالقاسم احمد بن حسن

آنکه تدبیر او سواری کرد

بر جهان چو کره توسن

وهم او بر مثال آهن بود

دشمنش کوه و دولتش کهکن

دشمنان چو کوه را بفکند

بفکند کوه سخت را آهن

دوستان را به تختگاه فکن

دشمنان را به ژرف چاه فکن

چاه کند و گمان ببرد عدو

کاندر آن چاه باشدش مسکن

شب بدخواه را عقوبت زاد

شب، شنودم که باشد آبستن

ایزد این شغلها کفایت کرد

خواجه ناگفته آنچه گفت سخن

دشمنان این ز خویشتن دیدند

خواجه از صنع ایزد ذوالمن

لاجرم دشمنان به زندانند

خواجه شادان به طارم و گلشن

بودنیها همه ببود و نبود

آنچه بردند بدسکالان ظن

بد به بدخواه بازگشت و نکرد

سود چندان هزار حیلت و فن

همچنین باد کار او و مدام

نرم کرده زمانه را گردن

در سرایش همیشه شادی و سور

در سرای مخالفان شیون

نعمت و دولت و سعادت را

مجلس و خاندان خواجه وطن

دو رده سرو پیش او بر پای

بار آن سروها گل و سوسن

گرهی را نهالها ز چگل

گرهی رانهالها ز ختن

زین خجسته بهار یافته داد

همچو زر هر کسی به هر معدن

هر کجا او بود سلامت و امن

هر کجا دشمنش بلا و محن

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۳ - در مدح خواجه احمد بن حسن میمندی وزیر

نگار من آن لعبت سیمتن

مه خلخ و آفتاب ختن

برون آمد از خیمه و از دو زلف

بنفشه پریشیده بر نسترن

تماشاکنان گرد خیمه بگشت

چو سروی چمان بر کنار چمن

ز سر تا به بن زلف او پر گره

ز بن تا به سر جعد او پر شکن

همی‌داد بینندگان را درود

ز دو رخ گل و از دو عارض سمن

کمر خواست بستن همی بر میان

سخن خواست گفتن همی با دهن

نه بستن توانست زرین کمر

نه گفتن توانست شیرین سخن

بلی کس نبندد کمر بی میان

بلی، کس نگوید سخن بی دهن

دهان و میان زان ندارد بتم

که هر دو عطا کرد روزی به من

دل و تن مرا زین دو آمد پدید

و گرنه مرا دل کجا بود و تن

فری روی شیرین آن ماهروی

که دلها تبه کرد بر مرد و زن

فری خوی آن بت که وقت شراب

همه مدحت خواجه خواهد ز من

سپهر هنر خواجهٔ نامور

وزیر جلیل احمد بن الحسن

نوازندهٔ اهل علم و ادب

فزایندهٔ قدر اهل سنن

پژوهندهٔ رای شاه عجم

نصیحتگر شهریار زمن

وزیر جهاندار گیتی فروز

وزیر هنرپرور رایزن

وزارت به اصل و کفایت گرفت

وزیران دیگر به زرق و به فن

وزارت به ایام او باز کرد

دو چشم فرو خوابنیده وسن

به جنگ عدو با ملک روز و شب

زمانی نیاساید از تاختن

گهی رنجه ز آوردن ژنده پیل

گهی مانده ز آوردن کرگدن

جهان را همه ساله اندیشه بود

ازین تا نهد تخت او بر پرن

کسی را که دختر بود چاره نیست

که باشد یکی مرد او را ختن

جهان دختر خواجگی را همی

بدو داد، چون باز کرد از لبن

سخاوت پرستندهٔ دست اوست

بتست این همانا و آن برهمن

گریزنده گشته‌ست بخل از کفش

کفش «قل اعوذ» است و بخل اهرمن

ایا ناصح خسرو و کلک تو

بر احوال و بر گنج او مؤتمن

چو من جلوه کرده‌ست جود ترا

عطای تو اندر هزار انجمن

عطای تو بر زایران شیفته‌ست

سخای تو بر شاعران مفتنن

مثل زر کاهست و دست تو باد

خزانهٔ تو و گنج تو بادخن

بسا مردم مستحق را که تو

برآوردی از ژرف چاه محن

نشان کریمی و آزادگیست

برآوردن مردم ممتحن

به آزادمردی و مردانگی

تو کس دیده‌ای همسر خویشتن؟

که باشد چو تو، هر که را گویمت

ز بر تو پوشد همی پیرهن

ز آزادگان هر که او پیشتر

به شکر تو دارد زبان مرتهن

بزرگان همه زیر بار تواند

چه بارست شکر تو بی ذل و من

کسی نیست کز بندگان تو نیست

به هر گردنی طوق اندر فکن

جهان زیر فرمانت گر شد رواست

بدارش وزو بیخ دشمن بکن

مگر خدمت تست حبل المتین

که نوعیست از طاعت ذوالمنن

اگر حاسد تست سالار ترک

وگر دشمن تست میر یمن

به یک رقعه برزن ختن بر چگل

به یک نامه برزن یمن بر عدن

چه چیزست مهر تو در هر دلی

که شیرینتر از زر بود وز وطن

بخور و لباس عدوی ترا

زمانه چه خواند حنوط و کفن

همی تا چو قمری بنالد ز سرو

نوا برکشد بلبل از نارون

چو پشت برهمن شود شاخ گل

بر او بر گل نو بسان وثن

جهان دار و شادی کن و نوش خور

می از دست آن ترک سیمین ذقن

فزوده‌ست قدر تو، بفزای لهو

گشاده‌ست گنج تو بگشای دن

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۴ - در مدح شمس الکفات احمد بن الحسن میمندی

گفتم: گلست، یا سمنست آن رخ و ذقن؟

گفتا:یکی شکفته گلست و یکی سمن

گفتم: در آن دو زلف شکن بیش یا گره؟

گفتا:یکی همه گره‌ست و یکی شکن

گفتم: چه چیز باشد زلفت در آن رخت؟

گفتا:یکی پرند سیاه و یکی پرن

گفتم: دو زلف تو چه فشانند بر دو رخ؟

گفتا: یکی به تنگ عبیر و یکی به من

گفتم: زمن چه بردند آن نرگس دو چشم؟

گفتا: یکی قرار تو برد و یکی وسن

گفتم: تن من و دل من چیست مر ترا؟

گفتا: یکی میان منست و یکی دهن

گفتم: بلای من همه زین دیده و دلست

گفتا: یکی از این دو بسوز و یکی بکن

گفتم: مرا دو بوسه فروش و بها بخواه؟

گفتا: یکی به جان بخر از من یکی به تن

گفتم: که جان طلب کنی از من به بوسه‌ای

گفتا: یکی همی ز تو باشد یکی ز من

گفتم: دو چیز چیست ز روی تو خوبتر

گفتا: یکی سخاوت صاحب یکی سخن

گفتم: که نام صاحب و نام پدرش چست

گفتا: یکی خجسته پی احمد یکی حسن

گفتم: رضا و خدمت صاحب چه کم کند

گفتا: یکی نیاز ولی و یکی محن

گفتم: دو دست خواجه چه چیزست جودرا

گفتا: یکی خجسته مکان و یکی وطن

گفتم: دو گونه طوق به هر گردن افکند

گفتا: یکی ز شکر فکند و یکی ز من

گفتم: دلش چه دارد و عقلش چه پرورد

گفتا: یکی مودت دین و یکی سنن

گفتم: چه پیشه دارد مهر و هوای او

گفتا: یکی ملال زداید یکی حزن

گفتم: چه چیز یابد ازو ناصح و عدو

گفتا: یکی نوازش و خلعت یکی کفن

گفتم: موافقان را مهر و هواش چیست

گفتا: یکی سلیح تمام و یکی مجن

گفتم: که گر دو تیر گشاید سوی چگل

گفتا: یکی چگل بستاند یکی ختن

گفتم: که گر دو نامه فرستد سوی عمان

گفتا: یکی عمان بستاند یکی عدن

گفتم: چه باد حاسد او وان دگر چه باد

گفتا: یکی به مادر غمگین یکی به زن

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۵ - در مدح خواجه ابو سهل دبیر وزیر امیر یوسف

اندر آمد به باغ باد خزان

گرد برگشت گرد شاخ رزان

رز دژمروی گشت و لرزه گرفت

عادت او چنین بود به خزان

رز چرا ترسد ای شگفت ز باد

چون نترسد همی رز از رزبان

باز رزبان به کارد برد رز

بچهٔ نازنین کند قربان

گرچه سر دست باد را زنهار

نرسد زو مگر به جامه زیان

جامه خوشتر بر تو یا فرزند

نی که فرزند خوشترست از آن

رز مسکین به مهر چندین گاه

بچه پرورد در بر و پستان

رفت رزبان سنگدل که دهد

مادران را ز بچگان هجران

ما غم رز چرا خوریم همی

خیز تا باده‌ها خوریم گران

ساقیا! بار کن ز باده قدح

بادهٔ چون گداخته مرجان

مطربا! تو بساز رود نخست

مدحت خواجهٔ عمید بخوان

خواجه بوسهل دادپرور و دین

کدخدای برادر سلطان

آن بزرگ آمده ز خانهٔ خویش

وز بزرگی بدو دهند نشان

دیده پیوسته در سرای پدر

زایران را و شاعران بر خوان

چشم او پر زمال و نعمت خویش

زو رسیده عطا بدین و بدان

همه تا کوشد، اندر آن کوشد

که دل غمگنی کند شادان

خدمت او همی‌کند همه کس

او کند باز خدمت مهمان

مجمع شاعران بود شب و روز

خانهٔ آن بزرگوار جهان

راست گویی جدا جدا هر روز

همه را هست نزد او دیوان

نامجویست و زود یابد نام

هر که را فضل باشد و احسان

هر که نیکو کند نکو شنود

گر ندانسته‌ای درست بدان

خواجه را بیهده گرفته نشد

راه مردان و مهتران و ردان

همچنان کز ستارگان خورشید

خواجه پیداست از همه اقران

نزد او عرض او عزیزترست

از گرامی تن و عزیز روان

در جوانی بزرگنامی یافت

وین عجایب بود ز مرد جوان

تا هوا را پدید نیست کنار

تا فلک را پدید نیست کران

تا بخار از زمین شود به هوا

تا فرود آید از هوا باران

دولتش یار باد و بخت رفیق

رای او کارکرد زین دو میان

قسمش از مهرگان سعادت و عز

قسم بدخواه او بلا و هوان

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۶ - در مدح خواجه ابوالحسن حجاج علی بن فضل بن احمد

پیچان درختی نام او نارون

چون سرو زرین پر عقیق یمن

نازنده چون بالای آن زاد سرو

تابنده چون رخسار آن سیمتن

شاخش ملون همچو قوس قزح

برگش درخشان همچو نجم پرن

چون زلف خوبان بیخ او پر گره

چون جعد خوبان شاخ او پر شکن

چون آفتاب و جزوی از آفتاب

چون گوهر و با گوهر از یک وطن

چون دلبری اندر عقیقین وشاح

چون لعبتی در بسدین پیرهن

نالنده همچون من ز هجران یار

لرزنده و پیچنده بر خویشتن

گویی گنهکاریست کو را همی

در پیش خواجه گفت باید سخن

دستور زادهٔ شاه ایران زمین

حجاج، تاج خواجگان، بوالحسن

پرورده اندر دامن مملکت

پستان دولت روز و شب در دهن

آزادگی آموخته زو طریق

رادی گرفته زو رسوم و سنن

او برگرفته راه و رسم پدر

چون جستن او طاعت ذوالمنن

و آزادگان را برکشیده ز چاه

چاهی که پایانش نیابد رسن

بس مبتلا کو را رهاند از بلا

بس ممتحن کو را رهاند از محن

ایزد کند رحمت بر آن کس که او

رحمت کند بر مردم ممتحن

اندر کفایت صاحب دیگرست

و اندر سیاست سیف بن ذوالیزن

او ایدر است و رای و تدبیر او

گردان میان قیروان تا ختن

فرمان او و امر او طوقهاست

بر گردن میران لشکر شکن

گر کلک بر کاغذ نهد از نهیب

شمشیر، کاغذ گردد و مرد، زن

هر ساعتی زنهار خواهد همی

از کلک او شمشیر شمشیرزن

از عدل او آرام یابد همی

با شیر شرزه اشتر اندر عطن

چندان بیان دارد به فضل از مهان

کاندر محاسن حور عین ز اهرمن

او آتش تیزست بر تیغ کوه

وان دیگران چون شمع بر باد خن

چونانکه دستش را پرستد سخا

بت را پرستیدن نیارد شمن

با بردباری طبع او متفق

با نیکنامی جود او مقترن

سختم شگفت آید که تا چون شده ست

چندان فضایل جمع در یک بدن

گر مایهٔ فضلست بس کار نیست

فرزند فضلست آن چراغ زمن

نزد خردمندان نباشد غریب

بوی از گل و نور از سهیل یمن

زایر کز آنجا باز گردد برد

دیبا به تخت و رزمه و زر، به من

بس کس که او چون قصد وی کرد باز

با نهمت و با کام دل شد چو من

بر ظن نیکو قصد کردم بدو

آزادگی کرد و وفا کرد ظن

روز نخستم خلعتی داد زرد

از جامه‌ای کن را ندانم ثمن

با جامه زری زرد چون شنبلید

با زر، سیمی پاک چون نسترن

زان زر و سیمم روز و شب پیش خویش

بر پای کرده کودکی چون وثن

مهتر چنین باید موالی نواز

مهتر چنین باید معادی شکن

ای آفتاب صد هزار آفتاب

ای پیشکار صد هزار انجمن

جشن سده‌ست از بهر جشن سده

شادی کن و اندیشه از دل بکن

می خور ز دست لعبتی حور زاد

چون زاد سروی پر گل و یاسمن

ماهی به کش در کش چو سیمین ستون

جامی به کف بر نه چو زرین لگن

تا می پرستی پیشهٔ موبدست

تا بت پرستی پیشهٔ برهمن

قسم تو باد از این جهان خرمی

قسم بداندیش تو گرم و حزن

از تیرهای حادثات جهان

دولت گرفته پیش رویت مجن

باغ امیدت پر گل و لاله باد

چون باغ فضلت پر گل و نسترن

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۷ - در مدح عمیدالملک خواجه ابوبکر علی بن حسن قهستانی عارض سپاه

دی به سلام آمد نزدیک من

ماه من آن لعبت سیمین ذقن

با زنخی چون سمن و با تنی

چون گل سوری به یکی پیرهن

تازان چون کبک دری بر کمر

یازان چون سرو سهی در چمن

در شکن زلف هزاران گره

در گره جعد هزاران شکن

گفتم: چونی و چگونه‌ست کار؟

گفت: به رنج اندرم از خویشتن

چون بود آن کس که ندارد میان

چون بود آن کس که ندارد دهن

از تو دل تو بربودم به زرق

وز تو تن تو بربودم به فن

جای سخن گفتن کردم ز دل

جای کمر بستن کردم ز تن

بر تن تو تا کی بندم کمر

وز دل تو تا کی گویم سخن

بر تو ستم کردم و روز شمار

پرسش خواهد بدن آن را ز من

خواجه کنون گوید کاین عابدست

عابد دینداری خواهد شدن ...

خواجه ابوبکر عمید ملک

عارض لشکر علی بن الحسن

آن ز بلا راحت هر مبتلی

وان ز محن راحت هر ممتحن

خدمت او نعمت و دفع بلاست

طاعت او راحت و رفع محن

خانهٔ او اهل خرد را مقر

مجلس او اهل ادب را وطن

هر که سوی خدمت او راست شد

راه نیابد سوی او اهرمن

خدمت او را چو درختی شناس

دولت و اقبال مر او را فنن

هر که بر او سایه فکند آن درخت

رست ز تیمار و ز گرم و حزن

یا رب چونانکه به من بر فتاد

سایهٔ او بر همه گیتی فکن

ای به همه خوبی و نیکی سزا

ای به هوای تو جهان مرتهن

بخت پرستیدن خواهد ترا

همچو وثن را که پرستد شمن

در خور آن فضل که خواهی ترا

دولت و اقبال دهد ذوالمنن

من سخن خام نگویم همی

آنچه همی‌گویم بر دل بکن

دیر نپاید که به امر ملک

گردی بر ملک جهان مؤتمن

چاکر تو باشد سالار چین

خادم تو باشد میر ختن

بر در خانهٔ تو بود روز و شب

از ادبا و شعرا انجمن

صاحب در خواب همانا ندید

آنچه تو خواهی دید از خویشتن

ای به هنر چون پدر فاطمه

ای به سخا چون پسر ذوالیزن

جود، سپاهست و تو او را ملک

فضل عروسست و تو او را ختن

خواسته نزد تو ندارد خطر

ور چه بود خلق بر او مفتنن

آنچه ز میراث پدر یافتی

خوار ببخشیدی بی کیل و من

و آنچه خود الفغدی بردی به کار

با نیت نیکو و پاکیزه ظن

از پی علم و ادب و درس دین

مدرسه‌ها کردی بر تا پرن

نام طلب کردی و کردی به کف

نام توان یافت به خلق حسن

ای گه انداختن تیر آز

زر تو اندر کف زایر مجن

مدح تو این بار نگفتم دراز

از خنکی خاطر و گرمی بدن

از تب، تاری و تبه کرده‌ام

خاطر روشن چو سهیل یمن

چون من ازین علت بهتر شوم

مدحی گویم ز عمان تا عدن

چونان که گر خواهی در بادیه

سازی ازو ژرف چهی را رسن

در دل کردم که چو بهتر شوم

شعر به رش گویم و معنی به من

تا نبود بار سپیدار سیب

تا نبود نار بر نارون

تا چو شقایق نبود شنبلید

تا چو بنفشه نبود نسترن

شاد زی ای مایهٔ جود و سخا

شاد زی ای مایهٔ دین و سنن

بخشش زوار تو از تو گهر

خلعت بدخواه تو از تو کفن

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۸ - در مدح خواجه ابوبکر حصیری ندیم

من پار دلی داشتم بسامان

امسال دگرگون شد و دگرسان

فرمان دگر کس همی‌برد دل

این را چه حیل باشد و چه درمان

باری دلکی یابمی نهانی

نرخش چه گران باشد و چه ارزان

تا بس کنمی زین دل مخالف

وین غم کنمی بر دگر دل آسان

نوروز جهان چون بهشت کرده‌ست

پر لاله و پر گل که و بیابان

چون چادر مصقول گشته صحرا

چون حلهٔ منقوش گشته بستان

در باغ به نوبت همی‌سراید

تا روز همهٔ شب هزار دستان

مشغول شده هر کسی به شادی

من در غم دل دست شسته از جان

ای دل، بر من باش یک زمانک

تا مدحت خواجه برم به پایان

خورشید همه خواجگان دولت

بوبکر حصیری ندیم سلطان

آن بارخدایی که در بزرگی

جاییست که آنجا رسید نتوان

همزانوی شاه جهان نشسته

در مجلس و بارگاه و بر خوان

در زیر مرادش همه ولایت

در زیر نگینش همه خراسان

سلطان که به فرمان اوست گیتی

او را چو پسر مشفق و بفرمان

هر پند کزو بشنود به مجلس

بنیوشد و مویی بنگذرد زان

داند که مصالح نگاه دارد

وان پند بود ملک را نگهبان

زو دوست‌تر اندر جهان ملک را

بنمای وگرنه سخن بدو مان

زین لشکر چندین به عهد خسرو

زو پیش که آورده بود ایمان

او را سزد امروز فخر کردن

کو بود نگهدار عهد و پیمان

پاداش همی‌یابد از شهنشاه

بر دوستی و خدمت فراوان

هستند ز نیمروز تا شب

در خدمت او مهتران ایران

واو نیز به خدمت همی‌شتابد

مکروه جهان دور بادش از جان

ای بار خدای بلند همت

معروف به رادی و فضل و احسان

خواهنده همیشه ترا دعاگوی

گوینده همه ساله آفرینخوان

این عز ترا خواسته ز ایزد

وان عمر ترا خواسته ز یزدان

جاوید زیادی به شادکامی

شادیت برافزون و غم به نقصان

نوروز تو فرخنده و خجسته

کار تو چو کردار تو به دو جهان

کردار تو نیکوتر از تعبد

زیرا که نکو دینی و مسلمان

مخدوم زیادی و تو مبادی

از خدمت شاه جهان پشیمان

قصیدهٔ شمارهٔ ۵۹ - در مدح فخر الدوله ابو المظفر احمد بن محمد والی چغانیان و توصیف شعر

با کاروان حله برفتم ز سیستان

با حله تنیده ز دل بافته ز جان

با حله‌ای بریشم ترکیب او سخن

با حله‌ای نگارگر نقش او زبان

هر تار او به رنج برآورده از ضمیر

هر پود او به جهد جدا کرده از روان

از هر صنایعی که بخواهی بر او اثر

وز هر بدایعی که بجویی بر او نشان

نه حله‌ای که آب رساند بدو گزند

نه حله‌ای که آتش آرد بر او زیان

نه رنگ او تباه کند تربت زمین

نه نقش او فرو سترد گردش زمان

بنوشته زود و تعبیه کرده میان دل

و اندیشه را به ناز بر او کرده پاسبان

هر ساعتی بشارت دادی مرا خرد

کاین حله مر ترا برساند به نام و نان

این حله نیست بافته از جنس حله‌ها

این را تو از قیاس دگر حله‌ها مدان

این را زبان نهاد و خرد رشت و عقل بافت

نقاش بود دست و ضمیر اندر آن بیان

تا نقش کرد بر سر هر نقش برنوشت

مدح ابوالمظفر شاه چغانیان

میر احمد محمد شاه سپه پناه

آن شهریار کشورگیر جهان ستان

آن هم ملک مروت و هم نامور ملک

وان هم خدایگان سیر و هم خدایگان

گرد سریر اوست همه سیر آفتاب

سوی سرای اوست همه چشم آسمان

از بیم خویش تیره شود بر سپهر تیر

گر روز کینه دست برد سوی تیردان

وای آنکه سر زطاعت او بازپس کشید

گردد سرش به معرکه تاج سرسنان

روزی که سایه آرد بر تیغ او سپر

روزی که مایه گیرد از تیر او کمان

شیر دژم دو دیده فرو افکند ز چشم

پیل دمنده زهره برون آرد از دهان

بس پایها که تیغش بردارد از رکاب

بس دستها که گرزش برگیرد از عنان

بر پیل گرز او به سه پاره کند سرین

بر شیر تیغ او به دو پاره کند میان

ای شاه و شاهزاده و شاهی به تو بزرگ

فرخنده فخر دولت و دولت به تو جوان

جایی که برکشند مصاف از بر مصاف

و آهن سلب شوند یلان از پس یلان

از رویها بروید گلهای شنبلید

بر تیغها بخندد گلهای ارغوان

گردون ز برق تیغ چو آتش لیان لیان

کوه از غریو کوس چو کشتی نوان نوان

چون برکشیده تیغ تو پیدا شود ز دور

از هر تنی شود سوی گردون روان روان

آن کس رها شود ز تو کز بیم تیغ تو

ز انده بر او به سر نشود روز تا کران

آن دشت را که رزمگه تو بود ورا

دریای خون لقب شود و کوه استخوان

آن کس که روز جنگ هزیمت شود ز تو

تا هست جامه گیرد ازو رنگ زعفران

شیری که پیل بشکند، از بیم تیغ تو

اندر ولایت تو چو کپی رودستان

روزی درخش تیغ تو بر آتش اوفتاد

آتش ز بیم تیغ تو در سنگ شد نهان

و اکنون چو آهنی ز بر سنگ بر زنی

آسیمه گردد و شود اندر جهان جهان

گویی درخت باغ عدوی تو بوده‌است

کاندر زمین شکفته شود شاخ خیزران

آبی که در ولایت تو همی‌خیزد ای شگفت

گویی زهیبت تو طلسمی بود بر آن

کاندر فتد به جیحون تازد به باد و دم

غران بود چو تندر تند اندر آن میان

تا تو به صدر ملک نشستی قبادوار

هرگز به راه نخشب و راه قبادیان

بی سیم سائل تو نرفت ایچ قافله

بی زر زایر تو نرفت ایچ کاروان

این ز آرزوی تخت تو سر برزند ز کوه

وان ز آرزوی تاج تو سر برزند ز کان

ای بر همه هوای دل خویش کامکار

ای بر همه مراد دل خویش کامران

سود همه جهانی و از تو به هیچ وقت

هرگز نکرد کس بجز از گنج تو زیان

ای خسروی که مملکت اندر سرای تو

آب حیات خورد و بود زنده جاودان

من بنده را به شعر بسی دستگه نبود

زین پیش ورنه مدح تو می‌گفتمی به جان

و اکنون که دستگاه قوی گشت و دست نیز

بی مدح تو مرا نپذیرفت سیستان

راهی دراز و دور ز پس کردم ای ملک

تا من به کام دل برسیدم بدین مکان

بر آرزوی آنکه کنم خدمتت قبول

امروز آرزوی دل من به من رسان

وقتی نمود بخت به من این در نشاط

کز خرمی جهان نشناسد کس از جنان

فصل بهار تازه و نوروز دلفریب

همبوی مشک باد و زمین پر ز بوی بان

عید خجسته دست وفا داده با بهار

باد شمال ملک جهان برده از خزان

هر ساعتی سرشک گلاب از هوا چکد

هر لحظه‌ای نسیم گل آید ز بوستان

تاج درخت باغ همه لعلگون گهر

فرش زمین راغ همه سبز پرنیان

صلصل چو بیدلان جهان گشته با خروش

بلبل چو عاشقان غمین گشته با فغان

فرخنده باد بر ملک این روزگار عید

وین فصل فر خجسته و نوروز دلستان

تا این هوا بسیط بود وین زمین به جای

طبع هوا سبک بود آن زمین گران

ای طبع تو هوای دگر، با هوا بباش

وی حلم تو زمین دگر، با زمین بمان

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۰ - در ذکر مسافرت ازسیستان به بست و مدح خواجه منصور بن حسن میمندی

چون بسیج راه کردم سوی بست از سیستان

شب همی تحویل کرد از باختر بر آسمان

روز چون قارون همی‌نادید گشت اندر زمین

شب چو اسکندر همی‌لشکر کشید اندر زمان

جامهٔ عباسیان بر روی روز افکند شب

برگرفت از پشت شب زربفت رومی طیلسان

لشکر شب دیدم اندر جنگ روز آویخته

همچو برگ زعفران بر گرد شاخ زعفران

وز نهیب خواب نوشین ناچشیده خون رز

چون سر مستان سر هر جانور گشته گران

خواب چیره گشته اندر هر سری بر سان مغز

خواب غالب گشته اندر هر تنی بر سان جان

روی بند از روی بگشاده عروسان سپهر

پیش هر یک برگرفته پردهٔ راز نهان

آسمان چون سبز دریا و اختران بر روی او

همچو کشتیهای سیمین بر سر دریا روان

یا کواکبهای سیم از بهر آتش روز جنگ

بر زده بر غیبه‌های آبگون برگستوان

گاه چون پاشیده برگ نسترن بر برگ بید

گه چو لؤلؤ ریخته بر روی کحلی پرنیان

من بیابانی به پیش اندر گرفته کاندرو

از نهیب دیو دل خوناب گشتی هر زمان

سهمگین راهی فرازش ریزهٔ سنگ سیاه

پهنور دشتی نشیبش تودهٔ ریگ روان

ریگ او میدان دیو و خوابگاه اژدها

سنگ او بالین ببر و بستر شیر ژیان

گاه رفتن ریگ او چون نشتری در زیر پای

گاه خفتن سنگ او چون نیش کژدم زیر ران

نه ز گیتی غمگساری اندرو جز بانگ غول

نه ز مردم یادگاری اندرو جز استخوان

چون چنین دیدی خرد دایم مرا گفتی همی

کآفرین خواجه منصور حسن بر من بخوان

زان درازی راه با دل گفتمی هر ساعتی

کاین بیابان را مگر پیدا نخواهد بد کران

اندرین اندیشه بودم کز کنار شهر بست

بانگ آب هیرمند آمد به گوشم ناگهان

منظر عالی شه بنمود از بالای دژ

کاخ سلطانی پدیدار آمد از دشت لکان

مرکبان آب دیدم صف زده بر روی آب

پالهنگ هر یکی پیچیده بر کوه گران

جانور کش مرکبانی سرکش و ناجانور

آب هر یک را رکاب و باد هر یک را عنان

بر سر آب از بر زین گسترانیده زمین

و آن زمین از زیر هر ماهی به فریاد و فغان

من بدین راه طلسم آگین همی‌کردم نگاه

از تفکر خیره مانده همچو شخص بی‌روان

باد میمند آمد و ناگه به رویم بر وزید

خال و زلف از بوی او همشکل شد با مشک و بان

چون مرا دید ایستاده بر کنار رودبار

گفت ای بی معنی سنگین دل نامهربان

خواجه آن خوبی که در میمند با تو کرد باز

چون نباشی بر ثنایش این زمان همداستان

گفتم: ای باد! اینک آنجا رفت خواهم پیش او

تو مرا از شاعران ناشاکر فضلش مدان

باد و من هر دو سوی میمند بنهادیم روی

و آفرین و یاد کرد خواجه هر یک بر زبان

آفرین خواجه منصور حسن فخر زمین

آفرین خواجه منصور حسن فخر زمان

سوی او از شاعران و زایران شرق و غرب

قافله در قافله‌ست و کاروان در کاروان

یک نسیمست از هوای مهر او باد شمال

یک دلیلست از عذاب خشم او باد خزان

آنکه با حلمش زمین همچون هوا باشد سبک

وانکه با طبعش هوا همچون زمین باشد گران

باغ و راغ از نو بهار خرمی آراسته‌ست

بزم او را بچگان زایند نو نو هر زمان

لالهٔ خودروی زاید باغ، بچه نو بهار

نرگس خوشبوی زاید راغ، بچه مهرگان

سائل از سیمش همیشه بارور دارد سرین

زایر از زرش همیشه بارکش دارد میان

منزل زوار او بوده‌ست گویی شهر بست

خانهٔ بدخواه او بوده ست گویی سیستان

کان زمین را سیم روید سنگ و گل تا رستخیز

وین زمین را مار زاید جانور تا جاودان

ای به رزم اندر نبوده همچو تو اسفندیار

وی به بزم اندر نبوده همچو تو نوشیروان

گر ز جود تو نسیمی بگذرد بر زنگبار

ور ز خشم تو سمومی بر وزد بر هندسان

هندوان را آتش رخشنده روید شاخ رمح

زنگیان را شوشهٔ زرین برآید خیزران

تا ز روی بیدلان باشد نشان بر شنبلید

تا ز روی دلبران باشد نشان بر ارغوان

شاد باش و دیر باش و دیر مان و دیر زی

کام جوی و کام یاب و کام خواه و کام ران

ترک مه دیدار دار و زلف عنبربوی بوی

جام مالامال گیر و تحفهٔ بستان ستان

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۱ - در دعای سلطان و تقاضای ملازمت سفر

ای برگذشته از ملکان پایگاه تو

قدر تو بر سپهر برآورده گاه تو

ماه منیر صورت ماه درفش تو

روز سپید سایهٔ چتر سیاه تو

جان ملوک را فزع آید ز تیغ تو

جاه ملوک را حسد آید ز جاه تو

مریخ روز معرکه شاها غلام تست

چونانکه زهره روز میزدست داه تو

جز جود بر تو هیچ کسی پادشاه نیست

گنج ترا تهی کند این پادشاه تو

برتر گناه نزد تو بخلست و هیچ کس

زین روی بر تو چیره نبیند گناه تو

تو کارها تبه نکنی ور تبه کنی

از راست کرده‌های جهان به تباه تو

هر دشمنی که بند تو و چاه تو بدید

او را اجل برون برد از بند و چاه تو

بر گرد رزمگاه تو گر باد بگذرد

ناخسته گشته نگذرد از رزمگاه تو

آن کیست کو به جان نبود مهرجوی تو

و آن کیست کو به دل نبود نیکخواه تو

باز عدوی تو بهراسد ز کبک تو

کوه مخالف تو، نسنجد به کاه تو

فربه شده‌ست و روز فزون گنج و ملک تو

زان نیز کاسته تن بدخواه جاه تو

ای پیشگاه بارخدایان روزگار

ای بر بهشت جسته شرف پیشگاه تو

با عزم رفتنی و مرا رای رفتنست

از بهر خدمت تو ملک، با سپاه تو

یابندگان مرا به ره اندر عدیل کن

تا در دو دیده سرمه کنم خاک راه تو

اندر پناه خویش مرا جایگاه ده

کایزد نگاهدار تو باد و پناه تو

هر شاعری به گاه امیری بزرگ شد

نشگفت اگر بزرگ شدم من به گاه تو

فضل تو بر همه شعرا گستریده شد

گسترده باد بر تو رضای اله تو

باشد همیشه عز و سعادت ترا قرین

کردار تو بود به سعادت گواه تو

ماه منیر و مهر فروزنده پرتوی

هست از مه درفش و ز چتر سیاه تو

تا سال و ماه و روز و شبست اندرین جهان

فرخنده باد روز و شب و سال و ماه تو

اندر نبرد پشت و پناه تو کردگار

وندر میزد مونس جان تو ماه تو

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۲ - در مدح خواجه ابوسهل احمد بن حسن حمدوی

سروی شنیده‌ای که بود ماه بار او؟

مه دیده‌ای که مشک بپوشد کنار او؟

من دیدم و شنیدم، این هر دو، آن بتیست

کاین دل هزار بار تبه شد به کار او

پر گوهرست ز آتش عشقش کنار من

پر سلسله ز حلقهٔ زلفش کنار او

باغیست روی نیکوی آن روی نیکوان

کاندر مه تموز بخندد بهار او

بر کام و آرزو دل بیچارهٔ مرا

ناکامگار کرد گل کامگار او

این طرفه‌تر نگر تو که بر روی اوست گل

وندر دل منست همه ساله خار او

چندان نگار دارد رویش که هر زمان

حیران شود نگارگر اندر نگار او

از دل بهر نگار شکاری همی‌کند

تا خوش بود بر آن دل زنهارخوار او

خواجهٔ رئیس فخر بزرگان روزگار

کایزد شریف کرد بدو روزگار او

بوسهل احمد حسن حمدوی که فضل

همچون شرف بزرگ شد اندر کنار او

آزاده برکشیدن و رادی رسوم اوست

و آزادگی نمودن و رادی شعار او

یمن همه بزرگان اندر یمین اوست

یسر همه ضعیفان اندر یسار او

اندر جهان سرای ندانیم کاندر آن

آثار نیست از کف دیناربار او

همچون خزانه‌های ملوکست خانه‌ها

از بر و از کرامت و از یادگار او

خاصه سرای آنکه چو من در جوار اوست

و ایمن چو من همی‌چرد از مرغزار او

درویشی و نیاز نیارد نهاد پای

اندر جوار آنکه بود در جوار او

از بیم آن که گرد به همسایگان رسد

بیرون ز راه رفت نیارد سوار او

همواره دوستدار کم آزاری و کرم

خیره نیند خلق جهان دوستدار او

تا بود بر بزرگخویی بردبار بود

چون نیکخو دلیست دل بردبار او

آنجا که تافته شود او تنگدل مباش

تا بنگری صبوری و سنگ و وقار او

از کارها کریمی و فضل اختیار کرد

هیچ اختیار نیست بر آن اختیار او

میران به ملک و مال کنند افتخار و بس

آن نیست او که هست به مال افتخار او

فخرش به فضل و اصل بزرگ و فروتنیست

وین هر سه چیز نیست برون از شمار او

خالی نباشد از شرف و حشمت بزرگ

ایوان او و درگه او روز بار او

لشکرکشان ز بهر تقرب به روز جشن

شاید اگر که دیده کنندی نثار او

با صد هزار فضل که دارد مبارزیست

چونانکه خون شیر خورد ذوالفقار او

ده ساله یا دوازده ساله فزون نبود

کاندر نبردگاه برآمد غبار او

روزی به رزمگاه شبانگاه را نماند

ناکشته هیچ دشمن او در دیار او

تا روز حشر یاد کنند اندر آن زمین

لشکر شکستن و صفت کارزار او

روز مبارزت به دلیری و دست او

بر صد هزار تن بزند یکسوار او

همواره شادمانه زیاد و به هر مراد

توفیق جفت او و خداوند یار او

چون بوستان تازه و باغ شکفته باد

از روی ریدکان حصاری حصار او

فرخنده باد عیدش و تا جاودان مباد

بی جام می به مجلس او میگسار او

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۳ - در مدح امیر ابو یعقوب عضد الدوله یوسف بن ناصر الدین

زلف مشکین تو زان عارض تابنده چو ماه

به سر چاه زنخدان تو آید گه گاه

از پی آن که یکی بسته به دو رسته شود

گرد می‌گردد و در چاه کند ژرف نگاه

اندر آن چاه شب و روز گرفتار و اسیر

دل من مانده و آن خال، دو ناکرده گناه

زلف تو دوش به چاه آمد و آن خال سیه

اندر آویخت به دو دست در آن زلف سیاه

از بن چه به زمانی به سر چاه رسید

دل من ماند به چاه اندر با حسرت و آه

خال بیچاره از آن چاه بدان زلف برست

بینی آن زلف که خالی برهاند از چاه

دل من نیز بدان زلف چرا دست نزد

مگر از آمدن زلف نبوده‌ست آگاه

اندر آن چاه دلم زنده بدان خالک بود

ور نه تا اکنون بودی شده ده باره تباه

چشم دارم که نگردد تبه آن دل که بر او

حزرها باشد آویخته از مدحت شاه

مدحت شاه زمین یوسف بن ناصر دین

آن خداوند نگین و کمر و تاج و کلاه

آنکه هر جای که از شاکر او یاد کنی

ناطلب کرده یکی، پیش تو آید پنجاه

خواسته ننهد و ناخواسته بسیار دهد

از نهادهٔ پدر و دادهٔ دارنده اله

بر او صورت بسته‌ست همانا که مگر

ملکان خواستهٔ خویش ندارند نگاه

ملکان مالستانند و ملک مالده‌ست

ملکان خواسته افزایند، او خواسته کاه

جود او کرد و عطا دادن پیوستهٔ او

دست درویشی از دامن زایر کوتاه

ای به بستان عطای تو چریده همه کس

زایران کرده به دریای سخای تو شناه

به شرف تاج ملوکی به سخا فخر ملوک

به لقا روی سپاهی به هنر پشت سپاه

هر که بر گاه ترا بیند در دل گوید

هست گاه از در این میر، چو میر از در گاه

روز صید تو بپرسند گر از شیر، مثل

که چه خوانند ترا؟ گوید: اکنون روباه

با توانایی و قوت بهراسید همی

پیل از آن شیر که کشتی به لب رود بیاه

کرگی آوردی از آن بیشهٔ منکر به کمند

که ازو پیل نهان گشت همی زیر گیاه

ای سیاوخش به دیدار، به روم از پی فال

صورت روی تو بافند همی بر دیباه

کیست آن کهتر کز خدمت تو صبر کند

که به کام دل من باد و به کام دلخواه

روز منحوس به دیدار تو فرخنده شود

خنک آنکس که ترا بیند هر روز پگاه

از بلا رست و ز غم رست و ز درویشی رست

هر که اندر کنف درگه تو یافت پناه

من ز درگاه تو ای شاه مهی بودم دور

مر مرا باری یک سال نمود آن یک ماه

از فراوان شرر غم که مرا در دل بود

گفتی اندر دل من ساخته‌اند آتشگاه

شاعری گفت مرا چون تو بر کس نشوی؟

شاعران مردم گیرند همی اندر راه

اندر این دولت منصور ز هرگونه کسست

شعرشان گوی وز ایشان صلت و خلعت خواه

گفتم ایشان چو ستاره اند و ملک یوسف ماه

من ستاره نشناسم، که همی‌بینم ماه

من که معروف شدستم به پرستیدن او

به پرستیدن هر کس نکنم پشت دو تاه

اندر این خدمت جاهیست مرا سخت عریض

من به دیبا و به دینار بنفروشم جاه

تا چو کردار ستوده نبود سیرت زشت

تا چو پاداشن نیکو نبود بادافراه

پادشا باش و رخ از شادی مانندهٔ گل

رخ بدخواه و بداندیش تو مانندهٔ کاه

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۴ - در مدح امیر یوسف بن ناصرالدین

از پی تهنیت روز نو آمد بر شاه

سدهٔ فرخ روز دهم بهمن ماه

به خبر دادن نوروز نگارین سوی میر

سیصد و شصت شبانروز همی‌تاخت به راه

چه خبر داد؟ خبر داد که تا پنجه روز

روی بنماید نوروز و کند عرض سپاه

در کف لالهٔ خود روی نهد سرخ قدح

راغ همچون پر طوطی شود از سبز گیاه

آهو از پشته به دشت آید و ایمن بچرد

چون کسی کو را باشد نظر میر پناه

میر آزاده سیر یوسف بن ناصر دین

پشت اسلام و هم از پشت پدر ایران شاه

آنکه هر مهتر از طاعت او دارد قدر

آنکه هر خسرو از خدمت او جوید جاه

ای که با همت تو چرخ برافراشته پست

ای که با حلم گران تو گران کوه چو کاه

ماه خواهد که بماند به کلاه سیهت

زین قبل گه گه بر چرخ سیه گردد ماه

آسمان خواهد کایوان سرای تو بود

زین سبب طاق مثالست و کمان پشت و دو تاه

هر بزرگی را گویند شد از گاه بزرگ

جز تو ای شه که بزرگ از تو همی‌گردد گاه

گر بزرگان جهان را به سخا یاد کنند

از سخای تو همه خلق شدستند آگاه

ور هنر باید و دل باید و بازوی قوی

بیشتر زانکه ترا داده خداوند مخواه

در زمان حاتم طایی را استاد شود

هر بخیلی که به دست و دل تو کرد نگاه

کهتران را همه پاداش ز خدمت بدهی

در عقوبت، کم از اندازه کنی، وقت گناه

مجرمان را تن پولادی فرسوده شدی

گر تو اندرخور هر جرم دهی بادافراه

عالمی را به نکو داشت نگه دانی داشت

مال خویش از قبل داشت نداری تو نگاه

هر چه تو راست کنی گوشهٔ عمران گردد

که به دینار و به دانش نتوان کرد تباه

تو همه سال همی‌بخشی ز اندازه فزون

آفرین باد بدان دست و دل خواسته کاه

ای مه و سال نگه کردن تو سوی سلیح

ای شب و روز تماشاگه تو لشکرگاه

اندر آن دشت که تو تیغ برآری ز نیام

مردم از خون به عمد گردد و آهو به شناه

تا به هر حال که گردد نبود فخر چو عار

تا به هر حال که باشد نبود کوه چو کاه

به همه کار ترا یار و قرین باد خرد

در همه حال ترا پشت و معین باد اله

حلقهٔ بند تو بر پشت دو تای دشمن

پایهٔ تخت تو بر روی دو چشم بدخواه

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۵ - در مدح خواجه ابو الحسن علی بن فضل بن احمد معروف به حجاج

به جان تو که نیارم تمام کرد نگاه

ز بیم چشم رسیدن بدان دو چشم سیاه

از آنکه نرگس لختی به چشم تو ماند

دلم به نرگس بر شیفته شده‌ست و تباه

به روی و بالا ماهی و سروی و نبود

بدان بلندی سرو و بدین تمامی ماه

به باغ سرو سوی قامت تو کرد نظر

ز چرخ ماه سوی چهرهٔ تو کرد نگاه

ز رشک چهرهٔ تو ماه تیره گشت و خجل

ز شرم قامت تو سرو کوژ گشت و دو تاه

چراغ و شمع سپاهی و بر تو گرد شده‌ست

ز نیکویی و ملاحت هزارگونه سپاه

به مجلس اندر تا ایستاده‌ای دل من

همی‌تپد که مگر مانده گردی ای دلخواه

نه رنج تو بپسندم نه از تو بشکیبم

در این تفکر گم گشته‌ام میان دو راه

ز گمرهی به ره آیم چو باز پردازم

به مدح خواجهٔ سید وزیر زادهٔ شاه

ابوالحسن علی فضل احمد آنکه ز خلق

مقدمست به فضل و مقدمست به جاه

بدو بنازد مجلس بدو بنازد صدر

بدو بنازد تخت و بدو بنازد گاه

به چشم همتش ار سوی آسمان نگری

یکی مغاک نماید سپاه و ژرف چو چاه

به رای و حزم جهان را نگاه تاند داشت

ولی نتاند دینار خویش داشت نگاه

چرا نتاند، تاند من این غلط گفتم

بدین عقوبت واجب شود معاذالله

نه هر که چیزی نکند از آن همی‌نکند

که دست طاقتش از علم آن بود کوتاه

چرا نگویم کو را سخا همی‌گوید

که نام خویش بیفزای و مال خویش بکاه

کسی که نام و بزرگی طلب کند نشگفت

که کوه زر به بر چشم او نماید کاه

به خاصه آنکه به اصل و هنر چو خواجه بود

نگاه کن که نیایی شبیهش از اشباه

همه بزرگان کاندر زمین ایرانند

به آستانهٔ او بر زمین نهاده جباه

به همت و به سخا و به هیبت و به سخن

به مردمی که چنو آفریده نیست اله

به نیم خدمت بخشد هزار پاداشن

به صد گنه نگراید به نیم بادافراه

خدای در سر او همتی نهاده بزرگ

از آسمان و زمین مهتر و فزون صد راه

بسا کسا که گنه کرد و هیچ عذر نداشت

دل کریمش از آن کس نجست عذر گناه

در این دو مه که من اینجا مقیمم از کف او

به کام دل برسیدند زایری پنجاه

یکی منم که چنان آمدم مثل بر او

که کرد بی‌بنه آید هزیمت از بنگاه

کنون چنان شدم از بر او کجا تن من

به ناز پوشد توزی و صدرهٔ دیباه

به صره زر به هم کردم و به بدره درم

همی‌روم که کنم خلق را ازین آگاه

به راه منزل من گر رباط ویران بود

کنون ستارهٔ خورشید باشدم خرگاه

چنین کنند بزرگان، ز نیست هست کنند

بلی، ولیکن نه هر بزرگ و نه هر گاه

همیشه تا نبود خوبکار چون بدکار

چنان کجا نبود نیکخواه چون بدخواه

همیشه تا به شرف باز برتر از گنجشگ

چنان کجا هنر شیر برتر از روباه

جهان متابع او باد و روزگار مطیع

خدای ناصر او باد و بخت نیک پناه

به نیکنامی اندر جهان زیاد و مباد

بجز به نیکی نام نکوش در افواه

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۶ - در لغز آتش سده و مدح سلطان محمود

یکی گوهری چون گل بوستانی

نه زر و به دیدار چون زر کانی

به کوه اندرون ماندهٔ دیرگاهی

به سنگ اندرون زادهٔ باستانی

گهی لعل چون بادهٔ ارغوانی

گهی زرد چون بیرم زعفرانی

لطیفی برآمیخته با کثافت

یقینی برابر شده با گمانی

نه گاه بسودن مر او را نمایش

نه گاه گرایش مر او را گرانی

هم او خلق را مایهٔ زورمندی

هم او زنده را مایهٔ زندگانی

ازو قوت فعل بری و بحری

ازو حرکت طبع انسی و جانی

غم عاشقی ناچشیده ولیکن

خروشنده چون عاشق از ناتوانی

چو زرین درختی همه برگ و بارش

ز گوگرد سرخ و عقیق یمانی

چو از کهربا قبه‌ای برکشیده

زده بر سرش رایت کاویانی

عجب گوهرست این گهر گر بجویی

مر او را نکو وصف کردن ندانی

نشان دو فصل اندر او بازیابی

یکی نوبهاری یکی مهرگانی

ز اجزای او لالهٔ مرغزاری

ز آثار او نرگس بوستانی

به عرض شبه گوهر سرخ یابی

ازو چون کند با تو بازارگانی

کناری گهر بر سر تو فشاند

چو مشتی شبه بر سر او فشانی

ایا گوهری کز نمایش جهان را

گهی ساده سودی و گاهی زیانی

نه سنگی و سنگ از تو ناچیز گردد

مگر خنجر شهریار جهانی

یمین دول میر محمود غازی

امین ملل شاه زاولستانی

شهی خسروی شهریاری امیری

که بدعت ز شمشیر او گشت فانی

ملک فره و ملکتش بیکرانه

جهان خسرو و سیرتش خسروانی

نه چون او ملک خلق دیده به گیتی

نه چون او سخی خلق داده نشانی

همه میل او سوی ایزدپرستی

همه شغل او جستن آنجهانی

سپه برده اندر دل کافرستان

خطر کرده در روزگار جوانی

ز هندوستان اصل کفر و ضلالت

بریده به شمشیر هندوستانی

نهاده که هند بر خوان هندو

چو دشت کتر بر سر خوان خانی

زهی خسروی کز بزرگی و مردی

میان همه خسروان داستانی

ترا زین سپس جز فرشته نخوانم

ازیرا که تو آدمی را نمانی

به بزم اندرون آفتاب منیری

به رزم اندرون اژدهای دمانی

تو را رزمگه بزمگاهست شاها

خروش سواران سرود اغانی

از این روی جز جنگ جستن نخواهی

به جنگ اندرون جز مبارز نرانی

به هر حرب کردن جهانی گشایی

به هر حمله بردن حصاری ستانی

ز باد سواران تو گرد گردد

زمینی که لشکر بدو بگذرانی

بخندد اجل چون تو خنجر برآری

بجنبد جهان چون تو لشکر برانی

ترا پاسبان گرد لشکر نباید

که شمشیر تو خود کند پاسبانی

ندارد خطر پیش تو کوه آهن

که آهنگدازی و آهنکمانی

جهان را ز کفر و ز بدعت بشستی

به پیروزی و دولت آسمانی

نپاید بسی تا به بغداد و بصره

غلامی به صدر امارت نشانی

اگر چه ز نوشیروان درگذشتی

به انصاف دادن چو نوشیروانی

کریمی چو شاخیست، او را تو باری

سخاوت چو جسمیست، او را تو جانی

همی تا کند بلبل اندر بهاران

به باغ اندرون روز و شب باغبانی

به بزم اندرون دلفروز تو بادا

به دو فصل دو مایهٔ شادمانی:

به وقت بهار اسپرغم بهاری

به وقت خزانی عصیر خزانی

تو بادی جهان داور دادگستر

تو بادی جهان خسرو جاودانی

چنین صد هزاران سده بگذرانی

به پیروزی و دولت و کامرانی

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۷ - در تحریض به حرکت هند و تسخیر کشمیر

هنگامی گلست ای به دو رخ چون گل خودروی

همرنگ رخ خویش به باغ اندر گل جوی

همرنگ رخ خویش تو گل یابی لیکن

همچون گل رخسار تو آن گل ندهد بوی

مجلس به لب جوی بر ای شمسهٔ خوبان

کز گل چو بنا گوش تو گشته‌ست لب جوی

از مجلس ما مردم دو روی برون کن

پیش آر مل سرخ و برون کن گل دو روی

باغیست بدین زینت آراسته از گل

یکسو گل دو روی و دگر سو گل یکروی

تا این گل دو روی همی‌روی نماید

زین باغ برون رفتن ما را نبود روی

بونصر تو در پردهٔ عشاق رهی زن

بوعمرو تو اندر صفت گل غزلی گوی

تا روز به شادی بگذاریم که فردا

وقت ره غزو آید و هنگام تکاپوی

ما را ره کشمیر همی‌آرزو آید

ما ز آرزوی خویش نتابیم به یک موی

گاهست که یکباره به کشمیر خرامیم

از دست بتان پهنه کنیم از سر بت گوی

شاهیست به کشمیر، اگر ایزد خواهد

امسال نیارامم تا کین نکشم زوی

غزوست مرا پیشه و همواره چنین باد

تا من بوم از بدعت و از کفر جهان شوی

کوه و درهٔ هند مرا ز آرزوی غزو

خوشتر بود از باغ و بهار و لب مرزوی

خاری که به من در خلد اندر سفر هند

به چون به حضر در کف من دستهٔ شبوی

غاری چو چه مورچگان تنگ در این راه

به چون به حضر ساخته از سرو سهی کوی

مردی که سلاحی بکشد چهرهٔ آن مرد

بر دیدهٔ من خوبتر از صد بت مشکوی

بر دشمن دین تا نزنم بازنگردم

ور قلعهٔ او ز آهن چینی بود و روی

بس شهر که مردانش با من بچخیدند

کامروز نبینند در او جز زن بی‌شوی

تا کافر یابم، نکنم قصد مسلمان

تا گنگ بود، نگذرم از وادی آموی

از دولت ما دوست همی‌نازد، گو ناز

بر ذلت خود خصم همی‌موید، گو موی

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۸ - در مدح ابو احمد محمد بن محمود بن ناصرالدین

به من بازگرد ای چو جان و جوانی

که تلخست بی تو مرا زندگانی

من اندر فراق تو ناچیز کردم

جمال و جوانی، دریغا جوانی

دریغا تو کز پیش رویم جدایی

دریغا تو کز پیش چشمم نهانی

سفر کردی و راه غربت گرفتی

به راه اندر ای بت همی دیر مانی

چه گویی، به تو راه جستن توانم

چه گویم، به من بازگشتن توانی

دل من ز مهر تو گشتن نخواهد

دلی دیده‌ای تو بدین مهربانی؟

گرفتم که من دل ز تو برگرفتم

دل من کند بی تو همداستانی؟

من از رشک قد تو دیدن نیارم

سهی سرو آزادهٔ بوستانی

ز بس کز فراق تو هر شب بگریم

بگرید همی با من انسی و جانی

ترا گویم ای عاشق هجر دیده

که از دیده هر شب همی خون چکانی

چه مویی چه گریی چه نالی چه زاری

که از ناله کردن چو نالی نوانی

چرا بر دل خسته از بهر راحت

ثناهای قطب المعالی نخوانی

ابو احمد آن اصل حمد و محامد

محمد، کش از خسروان نیست ثانی

همه نهمت و کام او خوبکاری

همه رسم و آیین او خسروانی

جهان را همه فتنهٔ خویش کرده

به نیکو خصالی و شیرین زبانی

به آزادگی از همه شهریاران

پدیدست همچون یقین از گمانی

زهی بر خرد یافته کامگاری

زهی بر هر یافته کامرانی

اگر چند از نامورتر تباری

وگر چند کز بهترین خاندانی

بزرگی همی جز به دانش نجویی

ملکزادگان کنون را نمانی

ز فضل و هنر چیست کان تو نداری

ز علم و ادب چیست کان تو ندانی

به علم و ادب پادشاه زمینی

به اصل و گهر پادشاه زمانی

پدر شهریار جهانداری و تو

ز دست پدر شهریار جهانی

عدوی تو خواهد که همچون تو باشد

به آزاده طبعی و مردم ستانی

نگردد چو یاقوت هرگز بدخشی

نه سنگ سیه چون عقیق یمانی

نیاید به اندیشه از نیست هستی

نیاید به کوشیدن از جسم جانی

ترا نامی از مملکت حاصل آمد

نکردی بدان نام بس شادمانی

بکوشی کنون تا همی خویشتن را

جز آن نام نامی دگر گسترانی

مگر عهد کردی که در هر دل ای شه

ز کردار نیکو نهالی نشانی

به دست سخی آزها را امیدی

به لفظ حری نکته‌ها را بیانی

پی نام و نانند خلق زمانه

تو مر خلق را مایهٔ نام و نانی

گه مهربانی چو خرم بهاری

گه خشم و کین همچو باد خزانی

اگر مر ترا از پدر امر باشد

به تدبیر هر روز شهری ستانی

به هیبت هلاک تن دشمنانی

به چهره چراغ دل دوستانی

به صید اندرون معدن ببر جویی

مگر تو خداوند ببر بیانی

ز بهر تقرب قوی لشکرت را

سپهر از ستاره دهد بیستگانی

سخاوت بر تو مکینست شاها

ازیرا که تو مر سخا را مکانی

اگر بخل خواهد که روی تو بیند

به گوش آید او را ز تو «لن ترانی»

همه ساله گوهر فشانی ز دو کف

همانا که تو ابر گوهر فشانی

به محنت همه خلق را دستگیری

به روزی همه خلق را میزبانی

ز حرص برافشاندن مال، جودت

به زایر دهد هر زمان قهرمانی

نشانده ز خلقت نداده‌ست هرگز

نشانخواه را جز به خوبی نشانی

توانگر بود بر مدیح تو مادح

ز علم و نکت وز طراز معانی

الا تا که روشن ستاره‌ست هر شب

بر این آبگون روی چرخ کیانی

هوا را بود روشنی و لطیفی

زمین را بود تیرگی و گرانی

تو بادی جهاندار، تا این جهان را

به بهروزی و خرمی بگذرانی

به عز اندرون ملک تو بی نهایت

به ملک اندرون عز تو جاودانی

ترا عدل نوشیروانست و از تو

غلامانت را تاج نوشیروانی

جز این یک قصیده که از من شنیدی

هزاران قصیده شنو مهرگانی

قصیدهٔ شمارهٔ ۶۹ - در مدح سلطان مسعود بن سلطان محمود

خوشا عاشقی خاصه وقت جوانی

خوشا با پریچهرگان زندگانی

خوشا با رفیقان یکدل نشستن

به هم نوش کردن می ارغوانی

به قوت جوانی بکن عیش زیرا

که هنگام پیری بود ناتوانی

جوانی و از عشق پرهیز کردن

چه باشد، ندانی، بجز جان گرانی

جوانی که پیوسته عاشق نباشد

دریغست ازو روزگار جوانی

در شادمانی بود عشق خوبان

بباید گشادن در شادمانی

در شادمانی گشاده‌ست بر تو

که مدحتگر پادشاه جهانی

جهاندار مسعود محمود غازی

که مسعود باد اخترش جاودانی

سر خسروان افسر تاجداران

که او را سزد تاج و تخت کیانی

زمین را مهیا به مالک رقابی

فلک را مسمی به صاحبقرانی

به مردانگی از همه شهریاران

پدیدار همچون یقین از گمانی

به جنگ اندرون کامرانست لیکن

ندانم کجا راند این کامرانی

نبینی دل جنگ او هیچ کس را

تو بنمای گر هیچ دیدی و دانی

از آن سو مر او راست تا غرب شاهی

وز این سو مر او راست تا شرق خانی

سپاهیست او را که از دخل گیتی

به سختی توان دادشان بیستگانی

اگر نیستی کوه غزنین توانگر

بدین سیم روینده و زر کانی

به اندازهٔ لشکر او نبودی

گر از خاک و از گل زدندی شیانی

خداوند چشم بدان دور دارد

از این شاه و زین دولت آسمانی

چنین شهریار و چنین شاهزاده

که دید و که داده‌ست هرگز نشانی

بدین شرمناکی بدین خوب رسمی

بدین تازه‌رویی بدین خوشزبانی

حدیث ار کند با تو از شرم گردد

دو رخسار او چون گل بوستانی

نه هرگز بدان را به بد داده یاری

نه هرگز به بد کرده همداستانی

جهان را به عدل و به انصاف دادن

بیاراست چون شعر نیک از معانی

به جوی اندرون آب، نوش روان شد

ازین عدل و انصاف نوشیروانی

چنان گشت بازارهای ولایت

که برخاست از پاسبان پاسبانی

سپاه و رعیت نیابند فرصت

به شغل دگر کردن از میزبانی

ز پاکیزگی شهر و از ایمنی ده

روان گشت بازار بازارگانی

زهی شهریاری که گویی ز ایزد

به رزق همه عالم اندر ضمانی

به کردار نیکو و گفتار شیرین

همی آرزوها به دلها رسانی

دل من پر از آرزو بود شاها

وز اندیشه رخسار من زعفرانی

نه زان کاندرین خدمت این رنج بردم

که واجب کند بر من این مهربانی

مرا شاد کردی و آباد کردی

سرای من از فرش و مال و اوانی

بیاراستم خانه از نعمت تو

به کاکویی و رومی و خسروانی

خدایت معین باد و دولت مساعد

تو باقی و بدخواه تو گشته فانی

سرای تو پر سرو و پر ماه و پر گل

ز یغمایی و چینی و خلخانی

همایون و فرخنده بادت نشستن

بدین جشن فرخندهٔ مهرگانی

به تو بگذرد روزگاران به خوشی

دو صد جشن دیگر چنین بگذرانی

قصیدهٔ شمارهٔ ۷۰ - در مدح خواجه ابوالقاسم احمد بن حسن میمندی

دل من همی داد گفتی گوایی

که باشد مرا روزی از تو جدایی

بلی هر چه خواهد رسیدن به مردم

بر آن دل دهد هر زمانی گوایی

من این روز را داشتم چشم وزین غم

نبوده‌ست با روز من روشنایی

جدایی گمان برده بودم ولیکن

نه چندانکه یکسو نهی آشنایی

به جرم چه راندی مرا از در خود

گناهم نبوده‌ست جز بیگنایی

بدین زودی از من چرا سیر گشتی

نگارا بدین زودسیری چرایی

که دانست کز تو مرا دید باید

به چندان وفا اینهمه بیوفایی

سپردم به تو دل، ندانسته بودم

بدین گونه مایل به جور و جفایی

دریغا دریغا که آگه نبودم

که تو بیوفا در جفا تا کجایی

همه دشمنی از تو دیدم ولیکن

نگویم که تو دوستی را نشایی

نگارا من از آزمایش به آیم

مرا باش، تا بیش ازین آزمایی

مرا خوار داری و بیقدر خواهی

نگر تا بدین خو که هستی نپایی

ز قدر من آنگاه آگاه گردی

که با من به درگاه صاحب درآیی

وزیر ملک صاحب سید احمد

که دولت بدو داد فرمانروایی

زمین و هوا خوان بدین معنی او را

که حلمش زمینی‌ست طبعش هوایی

دلش را پرست، ار خرد را پرستی

کفش را ستای، ار سخا را ستایی

ز بهر نوای کسان چیز بخشد

نترسد ز کم چیزی و بینوایی

ز گیتی به دو چیز بس کرد و آن دو

چه چیزست: نیکی و نیکو عطایی

ایا مصطفی سیرت و مرتضی دل

که همنام و همکنیت مصطفایی

دل مهتران سوی دنیا گراید

تو دایم سوی نام نیکو گرایی

ز بسیار نیکی که کردی به نیکی

ز خلق جهان روز و شب در دعایی

ترا دیده‌ام قادر و پارسا بس

شگفتست با قادری پارسایی

به دیدار و صورت چو مایی ولیکن

به کردار و گفتار نز جنس مایی

به کردار نیکو روانها فزایی

به گفتار فرخنده دلها ربایی

دهنده ترا همتی داد عالی

که همواره زان همت اندر بلایی

بلاییست این همت و درشگفتم

که چون این بلا را تحمل نمایی

به روزی ترا دیده‌ام صد مظالم

از آن هر یکی شغل یک پادشایی

جوابی دهی، شور شهری نشانی

حدیثی کنی، کار خلقی گشایی

به روی و ریا کارکردن ندانی

ازیرا که نه مرد روی و ریایی

ز تو داد نا یافته کس ندانم

ز سلطانی و شهری و روستایی

هزار آفرین باد بر تو ز ایزد

که تو درخور آفرین و ثنایی

بسا رنج و سختی که بر دل نهادی

از این تازه‌رویی، وزین خوش لقایی

درین رسم و آیین و مذهب که داری

نگوید ترا کس که تو بر خطایی

چه نیکو خصالی چه نیکو فعالی

چه پاکیزه طبعی چه پاکیزه رایی

ترا بد که خواهد، ترا بد که گوید

که هرگز مباد از بد او را رهایی

اگر ابلهی ژاژ خاید مر او را

پشیمان کند خسرو از ژاژخایی

خلاف تو بر دشمنان نیست فرخ

ازیرا که تو برکشیدهٔ خدایی

همی تا بود در سرای بزرگان

چو سیمین بتان لعبتان سرایی

کند چشمشان از شبه مهره بازی

کند زلفشان بر سمن مشکسایی

به تو تازه باد اینجهان کاین جهان را

چو مر چشم را روشنایی ببایی

بجز مر ترا هیچ کس را مبادا

ز بعد ملک بر جهان کدخدایی

چنانچون تو یکتا دلی مهر او را

دلش بر تو هرگز مبادا دوتایی

بپاید وی اندر جهان شاد و خرم

تو در سایهٔ رافت او بپایی

به صد مهرگان دگر شاد کن دل

که تو شادی و فرخی را سزایی

به هر جشن نو فرخی مادح تو

کند بر تو و شاه مدحتسرایی

قطعات

قطعه شمارهٔ ۱

خواستم از لعل او دو بوسه و گفتم

تربیتی کن به آب لطف خسی را

گفت یکی بس بود و گر دو ستانی

فتنه شود، آزموده‌ایم بسی را

عمر دوباره‌ست بوسهٔ من و هرگز

عمر دوباره نداده‌اند کسی را

قطعه شمارهٔ ۲

بوسه‌ای از دوست ببردم به نرد

نرد برافشاند و دو رخ سرخ کرد

سرخی رخسارهٔ آن ماهروی

بر دو رخ من دو گل افکند زرد

گاه بخایید همی پشت دست

گاه برآورد همی آه سرد

گفتم: جان پدر این خشم چیست

از پی یک بوسه که بردم به نرد

گفت: من از نرد ننالم همی

نرد به یک سو نه و اندر نورد

گفتم: گر خشم تو از نرد نیست

بوسه بده گرد بهانه مگرد

گفت: که فردا دهمت من سه بوس

فرخی! امید به از پیشخورد

قطعه شمارهٔ ۳

ای دوستی نموده و پیوسته دشمنی

در شرط ما نبود که با من تو این کنی

دل پیش من نهادی و بفریفتی مرا

آگه نبوده‌ام که همی دانه افکنی

پنداشتم همی که دل از دوستی دهی

بر تو گمان که برد که تو دشمن منی

دل دادن تو از پی آن بود تا مرا

اندر فریبی و دلم از جای برکنی

کشتی مرا به دوستی و کس نکشته بود

زین زارتر کسی را هرگز به دشمنی

بستی به مهر با دل من چند بار عهد

از تو نمی‌سزد که کنون عهد بشکنی

با تو رهیت را چو به دل ایمنی نبود

زین پس به جان چگونه بود بر تو ایمنی

خرمن ز مرغ گرسنه خالی کجا بود

ما مرغکان گرسنه‌ایم و تو خرمنی

قطعه شمارهٔ ۴

ای جهانی ز تو به آزادی

بر من از تو چراست بیدادی

دل من دادی و نبود مرا

از دل بیوفای تو شادی

دل دهان دل به دوستی دادند

تو مرا دل به دشمنی دادی

قصد کردی به دل ربودن من

بر هلاک دلم بر استادی

تا دلم نستدی نیاسودی

چون توان کرد از تو آزادی

دل ببردی و جان شد از پس دل

ای تن اندر چه محنت افتادی

بر دل دوستان فرامشتی

بر دل دشمنان همه یادی

قطعه شمارهٔ ۵

ای ترک حق نعمت عاشق شناختی

رفتی و ساختی ز جفا هر چه ساختی

کردار من به پای سپردی و کوفتی

گرد هوای خویش گرفتی و تاختی

با تو به دل چنانکه توان ساخت ساختم

بر من ز حیله هر چه توان باخت باختی

نتوانی ای نگارین گفتن مرا که تو

از بندگان خویش مرا کم نواختی

گویا حدیث ما و تو گفت، ای بت، آنکه گفت:

«ای حقشناس! رو که نکو حق شناختی»

قطعه شمارهٔ ۶

ندهم دل به دست تو ندهم

گر به تو دل دهم ز تو نرهم

کوی تو جایگاه فتنه شده‌ست

بر سر کوی تو قدم ننهم

دوستان از فراق تو شکهند

من همی از وصال تو شکهم

گر من لابه ساز چرب سخن

چه بسی لابه‌ها به دل ندهم

سخت بسیار حیله باید کرد

تا ز دست تو سنگدل بجهم

بعدی