بین الارشاد و بی سر نامه_عطار

بین الارشاد و بی سر نامه_عطار

بین الارشاد

بسم الله الرحمن الرحیم

پناه من بحیّی کو نمیرد

بآهی عذر صد عصیان پذیرد

قدیم لم یزل معبود بیچون

پدید آرندهٔ این هفت گردون

برافرازندهٔ چرخ مدور

برافروزندهٔ خورشید انور

قدیم و قادر و گویا و بینا

سمیع و عالم و بی مثل و همتا

کریم و راحم و غفار و ستار

کبیر و حاکم و قهار و جبار

منزه ز احتیاج جفت و فرزند

مبرا از شریک و شبه و مانند

نه برجا و نه خالی گشته از جا

ازو قایم وجود جمله اشیا

هموشد کردگار عرش و کرسی

هم او دان خالق جنی و انسی

خرد را دانش آموزی هم او داد

تمامت خلق را روزی هم او داد

ز مخلوقاتش از مه تا بماهی

دهد بر پاکی دانش گواهی

اگر فاجر اگر از اهل برّند

همه بر وحدت ذاتش مقرّند

چو خواهی سرّ توحید عیانی

جز او کس را مبین ار میتوانی

بجز او نیست چیز دیگر ای دوست

ازو میدان اگر مغزست اگر پوست

بجز او ظاهر و باطن دگر کیست

چه باشد دل دماغت کو جگر چیست

اگر صورت اگر معنی است ای یار

از او باشد وجود هر دو در کار

چو وصفی بشنوی ز اوصاف ذاتش

دران یک وصف جامع دان صفاتش

چو ذاتش را حقیقت کس نداند

یقین وصفش بوصف کس نماند

زهر ذره اگر تو باز خواهی

ز بیچونی او یابی گواهی

چو لطفش عاصیان را پاس دارد

همه عصیانشان طاعت گذارد

چو عفوش بر مطیعان خورده گیرد

همه کردارشان ناکرده گیرد

بستاری چو پوشاند گنه را

نماید نیک هر حال تبه را

چو عفوش دست گیرد مجرمان را

بپای مزد می‌بخشد جنان را

سحاب لطف از یک قطره بارد

دو عالم را پر از رحمت بدارد

چو قهرش ذرهٔ پیدا کند دود

شود صد ملک ازو زیر و زبر زود

نسیم لطفش ار بر دوزخ آید

درو صد چشمه حیوان گشاید

سموم قهرش ار بر جنت آید

سرای درد و رنج و محنت آید

بهشت از فیض جودش رشحهٔ دان

جحیم از تف قهرش شعلهٔ خوان

بکرد از لطف و قهر خود معیّن

دو فرقت اندرین عالم مبین

تمامت را بقدرت کرد پیدا

ز پشت آدم و از بطن حوا

گروهی را بلطف خود نوازد

بقهر خویش قومی را گدازد

نه آنها جسته در فطرت پناهی

نه اینها در ازل کرده گناهی

ز جمله بر کشیده اولیا را

وز ایشان بر گزیده انبیا را

قلوب انبیا را جمله یکسر

بنور لطف خود کرده منور

بدان نورند یکسر گشته بینا

شده پنهان بر ایشان آشکارا

بدو بینند هر حرفی که خوانند

ازو دانند هر علمی که دانند

ازو یابند هر چیزی که جویند

بدو گویند هر لطفی که گویند

بدو گشته غنی از خود فقیرند

بدو زنده شوند از خود بمیرند

چشاند هر یکی را از محبت

شراب قربت از کاس مودت

نهد بر فرق هر یک تاج خلت

از آن تاجند گشته شاه ملت

کند گویا زبانهاشان بحکمت

شود آسوده جانهاشان بحکمت

هر آن نعمت که با ایشان عطا کرد

همه ازبهر جاه مصطفی کرد

در نعت حضرت سید المرسلین(ص)

درود از حضرتش بر جان آن کس

که نامد در جهان مانند او کس

ملایک تا بشر جمله طفیلش

نبوده با کسی پیوند و میلش

مهین و برترین آفرینش

سر و چشم خرد را تاج و بینش

خرد دانا بنور روی او شد

معطر از نسیم کوی او شد

زمین و آسمان و عرش و کرسی

بهشت ودوزخ و جنی انسی

ز بهر اوست بشنو از دل پاک

بدین روشن دلیلی هست لولاک

مرفه انبیا در زیر جاهش

مشرف اولیا از خاک راهش

بجودش انبیا گشتند محتاج

ز گفتش اولیا بر سر نهند تاج

فتوح انبیا و اولیا زوست

چگویم گر بدانی جمله خود اوست

درین عالم هر آنکو برتری یافت

ز خاک درگه او سروری یافت

ازان از آفرینش برتر آمد

که بر جمع دل او سرور آمد

شنیدی در شب اسری کجا شد

همه تابع بدند او مقتدا شد

گهی کرد او بیک انگشت چون سیم

بشمشیر اشارت مه بدو نیم

دلیل معجزش گه سوسماری

گهی بد عنکبوتش پرده داری

بمعنی بد مقدم بر همه کس

اگرچه صورت او آمد از پس

هنوز آدم میان آب و گل بود

در آن حضرت بجان حاضر بدل بود

بصورت آدم او را گر پدر بود

بمعنی او پدر آدم پسر بود

عملها را بحضرت رابطه اوست

اگر مقبول گردد واسطه اوست

برای حمد حق او در خور آمد

تمامت رهروان را بر سر آمد

محمد نام او دان در شریعت

که تا نامش بدانی در حقیقت

خدا را در الوهیت احد خوان

نبی را در عبودیت یکی دان

چو حق اندر خدائی فرد وداناست

نبی در بندگی بیمثل و همتاست

تو تقریر معانی کن درین کار

بجان و دل معانی گوش میدار

معانی را مهم وقت خود دان

که معنی از تو می‌جویند مردان

ازان حالت بخود چون بازگشتم

بمعنی با خرد همراز گشتم

بجان گفتم شدم منقاد رایش

سرم بادا فدای خاک پایش

منم ذره وجود او چو خورشید

دل و جانم از آن حضرت پر امید

وجود ذره‌ام گر شد هویدا

هم ازخورشید ذاتش گشت پیدا

چو یکسر عالم معنی گرفتم

بدورانی برو ناید شگفتم

وگرنه هیچکس را درپذیرد

وجود ذرهٔ عالم بگیرد

سخن زانجاست ای مرد یگانه

بهانه دان مرا اندر میانه

بجان و دل شنو از من تو مطلق

نگوید کس سخن زین بهتر الحق

سخن بی طرز او ناساز آید

اگر گوئی بکاری باز ناید

اگر بر طرز او گوئی سخن را

دو صد طعنه زند درّ عدن را

اجازه چونکه شد از حضرت پاک

همی گویم سخن گستاخ و چالاک

چو زانحضرت اجازت شد چه باکم

نکو آید سخن از طبع پاکم

چو از غیبست پس بی عیب باشد

کسی داند که مرد غیب باشد

چنان گویم که هر عارف که خواند

نثار جان و دل بر وی فشاند

چو عالی قیمت آمد مرد معنی

نچیند هرگز الا درد معنی

سخن گوراست اندر معنی خویش

که جویای معانی گشت درویش

سخن را چون معانی راست باشد

ز گوینده چرا واخواست باشد

بلی اهل سخن باید که خواند

که تا مقصود گوینده بداند

کسی کاهل سخن نبود بخندد

ز تو هر کس سخن را کی پسندد

چو او نااهل باشد وقت او خوش

ز انکارش نباید شد مشوش

اگر با هندوئی گوئی بتازی

بخندد بر تو و گیرد ببازی

نباید شد بانکار وی از جای

که او سرباز می‌نشناسد از پای

کسی کو زین سخن بیگانه باشد

بر او سر بسر افسانه باشد

مرنج از وی که هست او مرد عادت

نیاید مستعد این سعادت

سعادت در ازل مقسوم کردند

مگر او را ازو محروم کردند

شقاوت بر شقی شیرین چنانست

که گوید صد رهش خوشتر زبانست

عبارت جوی خواند خندد این شعر

یقین دانم که او نپسندد این شعر

بود اهل تکلف را عبارت

که باشد دائماً اندر عمارت

خراب آباد شد طبع وی از پیش

عبارت ناید از وی هیچ مندیش

ز درویشان عبارت کس نجوید

خرابی را عمارت کس نجوید

عبارت در سخن وانگاه درویش

مگر آنکس که باشد رهزن خویش

مقفی گر نباشد بیتکی چند

چو عذرش گفته شد آنرا تو مپسند

نباشم جاهل وزن و قوافی

درین شیوه مرا طبعی است کافی

ولی چون اختیارم یار نبود

مرا با لفظ و صورت کار نبود

معانی بین که چون درّ ثمین است

محقق را همه مقصود اینست

من از انکار اغیاران سرمست

بخواهم رفتن ای جان و دل از دست

اگر منکر و گر باشد مریدم

ز قول و فعل هر دو مستفیدم

ز ظن حاسد و از طعن جاهل

نشد ایمن یقین دان هیچ عاقل

وصیت کردم ای یار یگانه

که از نااهل پوشی این ترانه

تو جوهر رابنزد جوهری بر

که باشد او بجان جویای جوهر

اگر اهلت بدست افتد همی خوان

که باشد نزد او شیرین تر از جان

وگر نااهل باشد پوش از او راز

مده گنجشک راتو طعمهٔ باز

بدان از جان و دل ای طالب راه

که تا گردی ز سرّ کار آگاه

آغاز سخن

تمامت طول و عرض آفرینش

ز بهر تست اگر داری تو بینش

بهشت و دوزخ و رضوان و مالک

فروع واصلش از منها و ذلک

برای تست جمله آفریده

ترا از بهر حضرت برگزیده

اگرچه بس شریفت آفریدند

پی شغل بزرگت پروریدند

ببازی در میاور کار خود را

شناسا شو تو از خود نیک و بد را

بجان ودل شنو ا زمن سخن را

بجو از اصل اصل خویشتن را

نگر تادر چه شغل و در چه کاری

مکن با جان خود زنهار خواری

ببین تا خود چه چیزی وز کجائی

بجو از خویش اصل آشنائی

بچشم باطن خود خویش را بین

به ریش وسبلتی ای مرد مسکین

نه چشمی نه سری نه دست ونه پا

بمعنی زین همه هستی مبرا

بصورت آنی از چه غیر اینی

تو معنی بین اگر مرد یقینی

توئی تو گر تو خود را بازیابی

مقام فخر و عز و ناز یابی

نه چشم و صورتی ای مرد ره رو

تو صورت بین مشو زنهار بشنو

توئی اعجوبهٔ صنع الهی

توئی مقصود صنع پادشاهی

توئی و تونهٔ جانا تو بشنو

نداند این سخن جز مرد رهرو

طلسم بند وزندانست صورت

از آن زندان برون شو بی ضرورت

تو جسم و صورت خود را قفس دان

چو بشکستی شدی فی الحال پران

اگر هستی کبوتر ور خودی باز

قفس بشکن بجای خویش شو باز

چو این آلات را از بهر صورت

بتو دادند ترا شد این ضرورت

که تا تخم سعادت را نشانی

که چون آنجا رسی بی پر نمانی

نباید در شقاوت خرج کردن

از آن دوزخ نباید درج کردن

کمال خویش اینجا کسب کن هان

تو خود را از طلسم جسم برهان

مزین کن بحکمت جان خود را

که تا عارف شوی هر نیک و بد را

وجود خود بحکمت کن تو گلشن

که تا احوال گردد بر تو روشن

بچشم باطن خود گوش میدار

که تا کج بین نگردی آخر کار

حقیقت راه خود را باز بینی

مبادا باطل از حق برگزینی

تو راه شرع را ره دان حقیقت

که تا باشی تو از اهل طریقت

خلاف شرع جمله باطل آمد

وزان بی‌حاصلیها حاصل آمد

اگر خواهی که یابی نزد حق بار

سرکوی شریعت را نگهدار

سر موئی مگر دان از شریعت

که تا یابی تو ذوقی از حقیقت

ز خواب و خوردو خفت و گفت زنهار

بتدریج اندک اندک کم کن ای یار

که تا صافی شوی خود را بدانی

کزان دانش فزائی زندگانی

بچشم خود جمال خویش بنگر

که هستی تو در این ویرانه درخور

غریبی اندرین ویرانه گلخن

فراموشت شد آن آباد گلشن

بخود بازآی و عزم آن سفر کن

بمحسوسات بر یکسر گذر کن

وطنگاه نخستین تو آنست

که ازچشم سرت دایم نهانست

اگر تو دوست داری آن وطنگاه

شوی از خاصگان حضرت شاه

چو تو با معدن اصلی روی زود

خدا گردد در این حال از تو خوشنود

مشو زنهار گرد آلود این خاک

که تا راهت بود بالای افلاک

ز لذات بهیمی روی برتاب

که تا خوشرو شوی چون تیر پرتاب

ملک را خدمت دیوان مفرمای

ملک را کار در دیوان مفرمای

که تا مستوجب هر بدنگردی

سزای جای دیو و دد نگردی

رفیقان بد و نیکند با تو

همه چون دانه و ریگند با تو

چو کبر و بخل و حرص و شهوت و آز

همان مکر و حسد پس کبر و پس ناز

ز نیکان چون تواضع پس قناعت

پس آنگاهی سخا و جود و طاعت

چو علم و حکمت و پرهیزکاری

پس آنگه پیشه کن در بردباری

مبدل کن تو آنها را باینها

که تا سودت شود جمله زیانها

چو شد تبدیل اخلافت میسر

شوی صافی و روحانی و انور

بفکرت چشم معنی را کنی باز

شود معلومت آنگه سر هر راز

هر آن چیزی که در کون و مکانست

نشان هر یک اندر تو عیانست

درونت جوهری بر جمله افزون

بود اصلش ورای هفت گردون

تو تادانای آن جوهر نگردی

ز توظاهر نگردد هیچ مردی

شناسش چون یکی را حاصل آمد

حقیقت دان که آنکس واصل آمد

بود مقصود ره دانستن اوی

چو دانستی بری از این مکان روی

همه سختی اعمال و عبادت

شدن مرتاض و کردن ترک عادت

منازل قطع کردن ره بریدن

شب وروز اندر آن وادی دویدن

مراد آنست کان جوهر بدانی

خوری زان دانش آب زندگانی

چو علمت با خبر انباز گردد

عمل با هر دو آن دمساز گردد

مدد بخشد خدایت از هدایت

شوی صاحب قدم اندر هدایت

ز هستیهای خود درویش گردی

شناسای وجود خویش گردی

چو زان دانش کنی حاصل ضیا را

بقدر خویش بشناسی خدا را

اگرچه هست آن جوهر گزیده

حقیقت دان که هست آن آفریده

زبان عاجز شود از شرح ذاتش

ولی بعضی توان گفت از صفاتش

ورا بخشید معبود یگانه

ز لطف خود صفات بیگانه

بود یک رویش اندر حضرت پاک

شود زان روی دیگر او طربناک

ز روی دیگر او کار تو سازد

بنور خویش جسمت را نوازد

نه خارج از بدن باشد نه داخل

نداند این سخن جز مرد کامل

شناسائی گهر کار عزیز است

نداند هر کسی کان خود چه چیز است

بتازی آن گهر را روح خوانند

ازو مردم بجز نامی ندانند

ورای روح سرّی هست دائم

که روح از سرّ آن نور است قائم

نظام سرّ و روح از سرّ سر دان

کزان نورند دائم هر دو گردان

تو سرّ سر بخوانش یا خفی دان

ز هر کس این حکایت مختفی دان

تمامت انبیا زنده بدانند

که آن سر خفی را می‌بدانند

مزین اولیا زان نور باشند

از آن پیوسته زان مسرور باشند

نداده هیچکس را دیگر آن نور

تمامت گشته‌اند زان نور مهجور

بنور قلب و عقل و روح عامی

شود پیدا چو دارد نیکنامی

بدان هر کس که شد زنده نمیرد

فنا دیگر گریبانش نگیرد

سخن چون منغلق خواهید ای یار

نباید گفت منکر گردد اغیار

بلی سرّ خفی را جز که ابرار

نداند دیگری از جمع احرار

نیابد هیچکس زان جمله بنیاد

سرای آن گهر جز آدمی زاد

سزای روح قدسی آدم آمد

که فخر ملّک و تاج عالم آمد

بصورت قبلهٔ روحانیان شد

بمعنی پیشوای انس و جان شد

مزیّن چون بدان گوهر شد آدم

امانت داشتن گشتش مسلم

بدان گوهر کشیدن شاید آن یار

که بود آدم بدان جوهر سزاوار

چون دارد نسبتی با حضرت پاک

بدان نسبت کشید آن یار چالاک

چوآدم گشت از آن جوهر مُزّین

امانت داشتن را شد مبیّن

یقین گشتش که در باب فتّوت

امانت داشتن هست از مروت

چو آدم شد بدان خلعت مکّرم

از آن گنج مروّت گشت خرّم

بجان میداشت آدم پاس آن گنج

که تا از دشمنش ناید بدو رنج

امین آن امانت آدم آمد

که ثابت در دیانت آدم آمد

امانت داشتن کاری عظیمست

دل سنگین کوه از وی دو نیم است

زمین و آسمان را نیست یارا

پذیرفتن نهان و آشکارا

بجان و دل کند آدم قبولش

گهی خواند ظلوم و گه جهولش

گهی عاصی و گه عادیش خوانند

بصورت دورش از جنت برانند

چو بیند کو شکسته شد ز عصیان

بخواهد عذر او کش عذر نسیان

عتابی ظاهرا بر وی براند

براه باطنش با خویش خواند

خراب آباد گردد او بصورت

باشگ چشم شوید آن کدورت

شود گنج امانت را سزاوار

که تا پوشیده میدارد ز اغیار

خرابی جای گنج پادشاه است

چه دانی تا خرابی خود چه جاه است

عتاب دوستان خورشید جانست

بسا صلحی که اندر وی نهانست

بنای دوستی خود بر عتابست

عتاب اندر محبت فتح بابست

محبت چون که بر آدم اثر کرد

بکلی خویش را از خود بدر کرد

قبول منصب علم اسامی

همان حور و قصور شاد کامی

خوشیهای بهشت هشتگانه

همان عیش و حیات جاودانه

نعیم هشت خلد از کارسازی

بیک گندم بداد از پاکبازی

تمامت طوق و تاج و تخت جنت

نهاد اندر ره عشق و محبت

یقین بودش که با آن برگ و آن ساز

نشاید عشقبازی کردن آغاز

فداکردی همه اندر ره عشق

که تا بارش بود بر درگه عشق

مجرد شد از آن جمله علایق

برو مکشوف شد جمله حقایق

نظر افتادش اندر گوهر فقر

گمان برد او که باشد رهبر فقر

زبان حال خواجه گفتش ای باب

بدست من شود مفتوح این باب

بمعنی زان سبق بردم ز اخوان

که من برداشتم این گوهر از کان

چوخاص ماست این گوهر توئی باب

بیاری زن قدم این نکته دریاب

تمامت انبیا جویای آنند

در این ره جمله از ما باز مانند

چو آمد اختصاص ماش مانع

ببویش هر یکی گشتند قانع

دل خود را برون آور از آن بند

ببوی فقر قانع باش و خرسند

نیارد کرد کس آن را تمنا

که اقطابند و خاص حضرت ما

بود در امتم هر جا غریبی

ازین گوهر بود او را نصیبی

بهین امتان از بهر اینند

که اندر حفظ این گوهر امینند

بسمع دل چو بشنید این ندا را

گزید از بهر خود راه مدارا

بدانست آدم از راه نبوت

که خاص او نیامد این فتوت

طریق عشقبازی کرد آغاز

گهی با راز می‌بد گاه با ناز

امانت را بجان میداشت پاسی

ز حوطی قرب می‌نوشید کاسی

در توحید فرماید

امانت کلمهٔ توحید میدان

که از وی زنده می‌ماند ترا جان

حیات انس و جن دایم بجانست

وجود جمله‌شان قایم بجانست

حیات جان بود از نور کلمه

مبادا هیچکس مهجور کلمه

کتاب چارگانه با صحایف

همان تفسیر و تحقیق و لطایف

همان اخبار و آن آثار مشهور

که هست اندر کتب آن جمله مسطور

تمامت شرح توحید است جانا

که تا بینا شود زان مرد دانا

بقای اهل کفرو اهل ایمان

ز نور کلمه توحید میدان

بدنیا در بدان نورند قایم

به عقبی در بقا یابند دایم

بنفیش اهل کفر اندر جحیمند

باثباتش محبان در نعیمند

شراب نفی خوردند اهل خذلان

باثباتند دایم اهل ایمان

بود هم مرهم ریش اندران گنج

بودهم نوش و هم نیش اندران گنج

درو هم دارو و درد است مدفون

درو هم لطف و هم قهر است مخزون

بود مدفونش اندر نفی و اثبات

شقاوتهای جمله با سعادات

امین می‌باش در حفظ امانت

مکن یک لحظه اند روی خیانت

که تا از جملهٔ احرار باشی

ابد دل زمرهٔ ابرار باشی

تو حق صحبت گنج امانت

توانی از خود ای صاحب دیانت

بخوان آن را ز قرآن وز اخبار

براه شرع در میباش هشیار

سر مویی مشو دور از شریعت

که تا حقش گذاری در حقیقت

چو صاحب شرع ز تو خوشنود گردد

زیانهای تو یکسر سود گردد

بچشم اندر ز تو جویند امانت

درو گر کرده باشی یک خیانت

بقدر آن خیانت دور گردی

ز اصل دوستی مهجور گردی

نشاید خواندت آنگه ز انسان

شوی ز انعام از قرآن توبرخوان

بجان رنجور و از حضرت شوی دور

مقامت نار باشد خالی از نور

هر آنکس کو نگهدارد امانت

بجای آوردن حق در دیانت

توان خواندن مر او را آدمیزاد

بود آدم از آن فرزند دلشاد

نسب ز آدم بود او را بمعنی

بصورت می‌کند خود جمله دعوی

چو شد آدم صفت باشد ز اخبار

بود از جمله احرار و ابرار

پسر باشد یقین اندر حقیقت

بود نسبت همین اندر طریقت

همیشه نسبت معنی نگهدار

بمحشر تا نباشی تو گنهکار

نسب گر منقطع گردد ز معنی

بصورت او نماند جز که دعوی

ز دعوی کار مردم برنیاید

که کار هر یک از معنی گشاید

شناس جوهر و حفظ امانت

بجا آوردن حق دیانت

قبائی بود بر بالای احمد

که شد پوشیده سر تا پای احمد

امانت را بحق دارنده او بود

چوشد آزاد از خود بنده اوبود

کمال آن شناس و حفظ آن کار

نبد جز در خور سالار مختار

ز هر یک او نصیب بیکران یافت

شد از اهل سعادت هر که آن یافت

چو بخشیدت نصیبی زان سعادت

پی دل گیر در کوی ارادت

در شرح دل فرماید

بجدّ و سعی خود آن را طلب کن

اگر یابی دل آنگاهی طرب کن

همی جو دل اگر دل باز یابی

که خود را محرم هر راز یابی

چو روی دل ببینی شادگردی

بیکره از خودی آزاد گردی

برآید جملهٔ کار تو از دل

مراد تو شود زو جمله حاصل

تو جان از دل بجز نامی ندانی

که در قالب همیشه قلب خوانی

مدان جانا تو دل آن گوشت پاره

که کافر را بود چون سنگ خاره

بود هر خوک و سگ را آنچنان دل

از آن دل هیچ نتوان کرد حاصل

بود دل نور الطاف الهی

نماید از سپیدی تا سیاهی

بود منزلگهش آن گوشت بی‌شک

نگیرد نور او از پوست تا رگ

همان نور لطیف روشن پاک

بدین منزل فرود آمد بدین خاک

جمالش چونکه بنماید ز بالا

درین منزل شود نورش هویدا

بود چون قالبی آن قلب روحش

بود زان روح هر دم صد فتوحش

منور گردد اعضاها از آن نور

وجود تو شود زان نور مسرور

نماید نورش اول پاره پاره

پس آنگه جمع گردد چون ستاره

پس آنگه همچو مهتابی نماید

درو هر لحظه نوری می‌فزاید

به بینی آنگهی چون آفتابش

شود روشن وجود از نور تابش

بگیرد نور او نزدیک و هم دور

شود کار تو زان نور علی نور

فرو گیرد تمامی سینهٔ تو

شود شادی غم دیرینهٔ تو

بود آئینه وجه الهی

درو بینی هر آن چیزی که خواهی

نزول لطف حق را منزل اوست

اگر تو طالبی دل را دل اوست

چو وسعت یابد از نور الهی

بود منظور لطف پادشاهی

گهی ارضی بود گاهی سمائی

گهی صدقی بود گاهی صفایی

از آن خوانند قلب او راکه هر دم

بگردد صد ره اندر گرد عالم

ز وجهی قلب انوار آمد آن نور

بدین اسم او شد اندر جمع مشهور

هم او شد ملک خاص حضرت شاه

نباشد دیو را هرگز در او راه

بود آئینه کل ممالک

نماید اندرو رضوان و مالک

ز روح او روح می‌یابد پیاپی

پس آنگه عقل راحت یابد از وی

هر آنکس را که بخشیدند آن دل

مراد او شود یکسر بحاصل

اگر داری خبر از دل تو مردی

وگرنه از معانی جمله فردی

وجودی راکه ازخود آگهی نیست

سزای حضرت شاهنشهی نیست

بدل یابی خبر از سرّ هر کار

بدل گردی قرین جمله احرار

تو صاحب دل شو ای مرد معانی

که تا اسرار هر کاری بدانی

بگوش دل شنیدن جمله اسرار

بچشم عقل دیدن سر هر کار

اگر آن چشم و آن گوشت نباشد

بجز شیطان در آغوشت نباشد

اگر از اهل دل آگه نباشی

یقین میدان که جز گمره نباشی

تو غافل دان هر آنکس را که پیوست

بود از حب مال و جاه سرمست

بجمع مال دنیا هر که کو شد

چینن کس چشم عقل خویش پوشد

تو عاقل آن کسی را دان که عقبی

گزیند بر نعیم و ملک دنیا

بدنیا دار اگر معلول باشد

بکار آخرت مشغول باشد

تو آنکس را که او آساید از کبر

همیشه خویش را بزداید از کبر

بجان و دل شود جویای دنیا

زبانش دائماً گویای دنیا

چنین کس را نشاید خواند عاقل

بود دیوانه و مجنون و غافل

ازان عالی تر آمد جوهر عقل

که باشد هر سری اندر خور عقل

نخستین گوهر پاک گزیده

که هست ایزد تعالی آفریده

دربیان و شرح عقل فرماید

خرد شد کاشف سرّ الهی

بنور او شود روشن سیاهی

خرد شد پیشوای اهل ایمان

هم او شد رهنمای جمله نیکان

خرد شد قهرمان خانهٔ تن

اگرچه هست او بیگانهٔ تن

ازو گر نور نبود در دماغت

ز نادانی خلل گیرد چراغت

ندانی خالق خود را نه خود را

شناسا می‌نگردی نیک و بد را

دلیل و رهبر آمد مرد ره را

بنور او توانی دیده ره را

نگردد هیچ چیزش مانع نور

بود روشن برو نزدیک و هم دور

گهی شعله زند بالای افلاک

گهی گردد بگرد تودهٔ خاک

نهایتها بنور خود ببیند

سعادتهای هر یک برگزیند

بپای خود بپوید گرد عالم

گشاید مشکلاتش را بیک دم

کند معلوم اسرار معانی

شود روشن برو راز نهانی

بود محکوم احکام شریعت

شود منعم بانعام شریعت

بنور علم عقل آگاه باشی

اگر نه تا ابد گمراه باشی

تو با روحانیان همره بعقلی

مرایشان را تو اندر خور بعقلی

بدان جوهر هرانکو نیست قایم

بود اندر صف جمع بهایم

تو محکوم شریعت بهر آنی

که داری در دماغ از در کانی

جدا گر مانی از وی روزگاری

شریعت را نباشد با تو کاری

زهی گوهر که او محکوم شرع است

اساس بندگی زان اصل و فرع است

سزای معرفت از بهر آنی

که آن جوهر تو داری در نهانی

همان جوهر اگر یادت نبودی

بدرگاه خدا یادت نبودی

عجب نوریست نور عقل و ای جان

شود پیدا ز نورش جمله پنهان

همه چیزی بنور خود بداند

مگر در راه عشق او خیره ماند

خوشا مرغی که اصل کیمیا شد

بصورت درد و در معنی دوا شد

نشاید زندگی بی عشق کردن

نه هرگز بندگی بی عشق کردن

در شرح عشق فرماید

عجب مرغیست مرغ عشق جانا

زبان او نداند هیچ دانا

همیشه او هوای جان نوردد

بجز اندر فضای دل نگردد

بهر جان و دلی گرکوشه گیرد

دو اسبه عقل از آنجا گوشه گیرد

کند عقل تو هر دم صد عمارت

بیک لحظه کند او جمله غارت

نجوید ز تو هرگز آب و گل را

ولی قوت از تو خواهد جان ودل را

فرو هرگز نیاید از عمارت

نگنجد شرح وصفش در عبارت

نگردد هرگز او گرد علایق

بجز نامی ندانند زو خلایق

بود او طالب مرد مجرد

پسندش نیست جز فرد مجرد

به نسبت بود از جائی که بوید

چو نسبت نیست ترک او بگوید

نصیب خویش را از خویش جوید

همیشه راز خود با خود بگوید

بگوش او توان رازش شنیدن

بدوش او توان بارش کشیدن

گهی درمان و گاهی درد باشد

گهی چون خار و گاهی درد باشد

گهی شادی و گاهی غم بود عشق

گهی ریش و گهی مرهم بود عشق

بخود هم دانه و دامست و هم صید

بخود صیاد و هم مساح و هم قید

ندیده هر کس او را نه شنیده

تمامت صورت او کس ندیده

ببویش جمله خود مدهوش گشتند

همه بی طاقت و بیهوش گشتند

بشر گردد ملک از بهر آن بوی

بعشق عشق باشد در تک و پوی

همه با طالب خود می‌ستیزد

بتیغ شوق خون او بریزد

بود مفتون راه عشق زنده

حقیقت شاید او را خواند بنده

چو باز در عشق در پرواز آید

همه صیدی به پیشش باز آید

بجز خونین دلی و جان درویش

نه بیند هیچ صیدی لایق خویش

تو تا اوصاف نفس خود ندانی

بماند بر تو پوشیده معانی

در این ره رهزنت نفس است ای جان

قوی تر دشمنت نفس است ای جان

در شرح نفس فرماید

نباید بود ازو غافل زمانی

اگر غافل شوی یابی زیانی

بصورت گرچه او بیگانهٔ تست

بمعنی در میان خانهٔ تست

چو خصم اندر میان خانه باشد

ازو غافل مگر دیوانه باشد

هزاران مکر و تلبیس آورد پیش

که گرداند ترا از صورت خویش

مخالف باش و با او جنگ میکن

بجنگش هر نفس آهنگ میکن

مگر با تو براه تو درآید

مسلمان گردد و کارت برآید

اگر از خواب غفلت گردد آگاه

بسا یاری کزو یابی درین راه

اگر از طبع تو میلش بگردد

بسا منزل که با تو در نوردد

بضرب چوب تقوایش ادب کن

پس آنگاهی ازو یاری طلب کن

بسا زحمت کز اول رو نماید

بآخر چون درآید خوش برآید

ولی تا گردد او مرتاض در راه

بسی زحمت نماید گاه و بیگاه

نشاید از خود او رادور کردن

صفتهای ورا نتوان شمردن

ولیکن اصل آن اوصاف بسیار

بصر باشد برادر گوش میدار

چو باشد دشمنت اماره باشد

ز دستش هر کسی بیچاره باشد

خلاف او همی کن در همه کار

ولیکن بر طریق شرع زنهار

تو تقوی با شریعت یار میکن

برین تقوی تو با او کار میکن

مخالف چون شدی میلش بگردد

بساط دشمنی اندر نوردد

بگیرد بر تو هر دم صد غرامت

کند گاهیت جنگ و گه ملالت

بود لوامه نامش اندرین وقت

بری خواهد شدن از کبر و از مقت

لجام تقویش در کش توای دوست

که در اصل اوست تند و سرکش ای دوست

بدست دل عنانش سخت میدار

مبادا روی برگرداند از کار

درین منزل بماند مدت دیر

بکلی گردد او از طبع خود سیر

ز تقوی و شریعت کار گیرد

وزین هر دو بتن او بار گیرد

مسلمان گردد او بر دست جانت

رساند او بکام دوستانت

پس آنگه مطمئن و رام گردد

بکام قلب تو خوشکام گردد

تو او را مطمئن میخوان درین حال

که گر دیدست بر وی یکسر احوال

بود هم یار و هم پشتت درین راه

شوی از خاصگان حضرت شاه

مقامات آورد در زیر معراج

نهد پای اضافت بر سر تاج

ندای خاص حضرت را بشاید

چو بشنید این ندا یک دم نپاید

بسی قول خلافست اندرین باب

سخن را من نگهدارم ز اطناب

چو مختار خداوند من این است

بدین گفته هزاران آفرین است

من آن گویم که او را اختیار است

ترا با قول دیگر کس چکار است

سخن شد مبتلا از اول کار

مبادا تا که خورده گیرد اغیار

نباشد کار درویشان بترتیب

کند هر گونهٔ در گفت ترکیب

ازین شیوه دمی اندر گذشتم

ورق را زین نمط اندر نوشتم

دهم از نوع دیگر ساز این کار

بگوش دل تو بشنو راز این کار

سخن بر نوع دیگر ساز کردم

ز من بشنو که چون آغاز کردم

نباید بود ازو غافل زمانی

بدان ای دل اگر هستی تو عاقل

که یک دم می‌نشاید بود غافل

بروز و شب عبادت کرد باید

دل و جانت قرین درد باید

از آن بخشیدت ای جان زندگی را

که تا بندی کمرمر بندگی را

براه بندگی چون اندر آیی

بقدر وسع خود جهدی نمایی

کلید معرفت آمد عبادت

بشرط آنکه گوئی ترک عادت

عبادت را اساس راه دین دان

عبادت بود مقصودش یقین دان

چو مرد از اصل فطرت مستعد است

همه کار وی اندر دین مجد است

چوگشتی مستعد این سعادت

مکن تقصیر در عین عبادت

عبادت چون کنی از علم باید

که تا کاری ترا ز آنجا گشاید

اگر بی علم باشد کار و بارت

یقین بر هیچ پاید روزگارت

حقیقت دان اگر هستی تو غافل

ولی هرگز نگردد مرد جاهل

نه او کامل بود اندر عبادت

پرستشها کند لیکن به عادت

چو رو آری برین ره علم آموز

که بی علمت شود تیره شب و روز

بکارت هرچه آمد ظاهر شرع

بیاموز از فقیهی اصل تا شرع

وضو وغسل و ارکان طهارت

تمامت فهم کن اندر عبادت

همان حکم نماز و روزهٔ خویش

بخوان و فهم کن آنگه بیندیش

همان حکم زکوة و حج یکسر

اگر مالت بود بر خوان ز دفتر

همان حکم حلال و هر حرامی

همی خوان تا که یابی نیکنامی

ز شخص عالم این یکسر بیاموز

که تا روزت شود پیوسته فیروز

ز غیر حق تبری کن تو جانا

که تا بینا شوی در راه و دانا

که پیش سالکان توبه همین است

چنین توبه اساس راه دین است

بدان ارکان نیت پنج چیز است

وزان هر پنج دین تو عزیز است

سه باشد عام و دو خاص ای برادر

بترک هر یکی سوزی بر آذر

شهادت با نماز و روزه عام است

که کار خلق از آنها با نظام است

زکوة و حج خاص مالدار است

چو بگذاری از آن بهتر چه کار است

در بیان ایمان و اسلام

از ایمانست اصل جمله ای یار

تو را همچو جان در دل نگهدار

بسان بیخ باشد اصل ایمان

بود اسلام شاخش میوه احسان

چو بیخ اندر دلت ایمان قوی کرد

توانی در دو عالم رهروی کرد

از آن بیخ قوی شاخی کشد سر

که اسلامش بود نام ای برادر

ز جوی شرع آبش ده تو زنهار

که تا می‌روید و می‌آورد بار

فرو گیرد تمامت سینه‌ات را

دهد شادی غم دیرینه‌ات را

درخت بارور گردد با یام

که از بارش ترا شیرین شود کام

مزین کن باقرارش زبان را

مسجل کن بدان اقرار جان را

چو خواهی میوه‌ات بی بر نگردد

جدا باید ز یکدیگر نگردد

اگر اسلامت از ایمان شود دور

نماند هیچ ایمان ترا نور

چو ایمان تو بی اسلام باشد

حقیقت دان که کارت خام باشد

در اسلامت چو ایمان نیست یاور

سیه رو باشی اندر پیش داور

نه هرگز شاخ بی برگی کشد سر

نه هرگز بیخ بی شاخی دهد بر

مقارن باشدت اسلام و ایمان

که تا پیدا شود از هر دو انسان

چو حاصل گشت احسان دو گانه

توان گفتن ترا مرد یگانه

در بیان و شرف علم فرماید

شرف از علم حاصل کن تو جانا

عزیز آمد همیشه مرد دانا

نباشد هیچ عزت به ز دانش

نباید بُد دمی غافل ز دانش

همیشه مرد گردد حاصل از علم

مبادا هیچکس بی‌حاصل از علم

شرف شد مرد را حاصل ز دانش

نباید بد دمی غافل ز دانش

شرف خواهی تو علم آموز دایم

درین اندیشه خود را سوز دایم

که تا جانت شود روشن ز دانش

وجود تو شود گلشن ز دانش

بعلمست آدمی انسان مطلق

چو علمش نیست شد حیوان مطلق

ولی علم تو باید با عمل یار

که تا شاخ امیدت آورد بار

چو علمت با علم انباز گردد

همه کار تو برگ و ساز گردد

چو علمت بی عمل باشد سفیهی

چو باعلمت عمل باشد فقیهی

ترا چون در عمل تقصیر باشد

ز نفست دیو را توقیر باشد

عمل با علم چون شد یار و هم پشت

نماند دیو را جز باد در مشت

چو علمت هست جانا در عمل کوش

که تا پندت بود چون حلقه در گوش

چو علمت همت پیش آور تو کردار

که تا هر کس ترا بیند کند کار

چوعالم بیعمل شد گاه وبیگاه

شود هر کس ز او گستاخ و گمراه

چو علم آموختی رو در عمل آر

که تا یابی بنزد حضرتش بار

چو علمت با عمل همکار نبود

بنزد راسخونت بار نبود

هدایت را بعلم اندر عمل دان

ازو یابی تو نزدیکی بیزدان

چو با علمت عمل هم یار نبود

هدایت را بنزدت کار نبود

مقصر در عمل مهجور باشد

مدام از حضرت حق دور باشد

بعلم اندر تو توفیر عمل کن

در آن توفیر تقصیر عمل کن

چوعلمت باعمل همراز گردد

عمل با علم تو انباز گردد

تو با علم و عمل باش ای برادر

که تاکار تو گردد جمله در خور

بسا گنجا که یابی در معانی

پر از در خوشاب و لعل کانی

بدانی سر شرع مصطفی را

از آن دانش کنی حاصل صفا را

عمل بی‌علم خود سودی ندارد

چو بیماری که بهبودی ندارد

چو بی علمت بود اعمال میدان

بود راضی و خوشحال از تو شیطان

چو اعمال تو بی‌علمست یکسر

بکاری باز ناید روز محشر

عمل را علم چون جانست دایم

وجود شخص از جانست قایم

چو بی جان را بدن ناید بکاری

طمع دروی کند هر مور و ماری

عمل را علم باید زانکه جاهل

بود از شرط و رکن فرض غافل

فرایض از سنن چون بازنشناخت

بیاید پیشکش با دیو پرداخت

عمل بی علم باشد جهل مطلق

بجهل ای جان نشاید یافتن حق

عمل با علم و با اخلاص باید

که در محشر ازو کاری براید

منه تفضیل جهل خویش بر علم

سعادت جمله مدفونست در علم

اگرچه بی عمل شد مرد عالم

نباشد از ثوابی فرد عالم

مثال علم اگرچه با عمل نیست

بگویم زانکه در گفتن خلل نیست

بود چون آنکسی که راه داند

ولی تا صد ره از آن باز ماند

طبیعت پای جهل او نبندد

عمل ناکردن از خود می‌پسندد

نهاون میکند ره را نپوید

ولیکن وصف ره با جمله گوید

اگرچه پای جهلش بسته گردد

بعلمش جاهل از خود رسته گردد

ازو هر کس نشان راه جوید

زبان دارد نشانها باز گوید

چو او یکسر کسان را ره نماید

بود روزی که خود را برگشاید

ثواب آن نشانها را که گوید

گشاده گردد و ره را بپوید

هر آنکس کو دلیل نیک داند

هم او خود را بمنزل در رساند

بود چون کور مادر زاد جاهل

که باشد از ره و بیراه غافل

نهد رو در بیابان راه داند

خلایق را از آن بیراه خواند

مشو گستاخ چون او گردد آگاه

بود بیشک فتاده در بن چاه

چو متبوع افتد اندر چاه بی شک

درافتد تابعانش جمله یک یک

عجب چاهیست این چاه طبیعت

مشو زنهار گمراه طبیعت

در آن چه گر فتادی در نیائی

که اندر وی نیابی روشنائی

عمل کن تا که اخلاص آورد یار

که بی اخلاص برناید ترا کار

چو مقرون گشت اخلاصت باعمال

قبول حضرت آید جمله افعال

عمل با علم و با اخلاص چون شد

ز نورش زهرهٔ شیطان بخون شد

خطر دارد بسی در راه مخلص

بفضل حق شود آگاه مخلص

که اخلاصی که در وی شد هویدا

ز استعمال شرعش گشت پیدا

چو از حضرت بیامد آن هدایت

که از شارع شناسد این حکایت

همین دانش بود او را چو پیری

خطر برخیزد و گردد خطیری

بجو پیری اگر تو مرد راهی

که باشد پیر همچون روشنائی

در بیان مرد دین و شرح پیر فرماید

چو دولت همنشین مرد باشد

همیشه او قرین درد باشد

چو درد دین نماید وی ترا راه

شوی از خواب غفلت زود آگاه

پدید آید ترا در سینه شوقی

که یابد نفس تو زان شوق ذوقی

پس آنگه شوق و ذوقت سوز گردد

شبت زان سوز همچون روز گردد

شوی طالب که تا خود کیستی تو

درین دنیا ز بهر چیستی تو

شب و روزت بود این درد دایم

وجود تو بود زین درد قایم

مشایخ درد دین دانند این درد

کنند از جمله آلایش ترا فرد

عجب دردیست این درد مبارک

بود در خورد هر مرد مبارک

مبادا هیچکس زین درد خالی

که ماند از سعادت فرد و خالی

دوای جملهٔ انسی و جنی

همین درد است می‌باید که دانی

خوشا دردا که آخر او دوا شد

تمامت رنجها را او شفا شد

همان دل کو ز دین بی درد باشد

یقین دان کو ز معنی فرد باشد

درونت گر دمی از وی جدا شد

بصد گونه بلاها مبتلا شد

اگرچه نفست از وی در عذابست

ولیکن جان و دل را فتح بابست

چو درد دین ترا در دل اثر کرد

ز خویشت خواجگی باید بدر کرد

بباید یک نظر کردن در آفاق

تفکر کردن اندر عهد و میثاق

پس آنگه زان نظر باید بریدن

تمامت پرده هستی دریدن

بفکرت باید اندر خود نظر کرد

پس آنگه بیخود اندر خود سفر کرد

چو آن چیزی که تو جویای آنی

برون از تو نباشد تا تودانی

در آفاقش نیابی گرچه جوئی

ولی در خود بیابی گر بجوئی

ولی تنها ندانی کار کردن

بباید این سفر ناچار کردن

بخود گر برنشینی گم کنی راه

بدان این تا نیفتی در بن چاه

بسا طالب که بر خود برنشستند

تمامت راه را بر خود ببستند

نشاید بیدلیلی رفتن این راه

که درهومنزلش باشد دو صد چاه

در آن هر یک بود غولی خطرناک

شده در رهزدن گستاخ و چالاک

بآواز خوشت خواند فراچاه

نهد بر دست و پایت بند از آن چاه

در آنچاه طبیعت ار بمانی

شود یکباره تلخت زندگانی

بباید رهبر چابک طلب کرد

که او داند ترا در ره ادب کرد

برایش خویشتن تسلیم میکن

رسوم و راه از آن تعلیم میکن

شریعت ورز باشد مرد هشیار

شده مکشوف بروی جمله اسرار

قدم اندر شریعت داشته او

نه هرگز سنتی بگذاشته او

نکرده یک نفس با او مدارا

همه آفاق بر وی آشکارا

شده او مطمئن اندر همه حال

بکرده ترک نفس و جاه با مال

نه هرگز ره زده بر وی هوائی

نه صادر گشته زاعمالش ریائی

گذشته از مقامات و ز تلوین

شده قایم بحالات و بتمکین

منازل قطع کرده ره بریده

تمامت پردهٔ هستی دریده

اجازت یافته در کارها او

بجان ودل کشیده بارها او

علوم ظاهر و باطن برش جمع

گدازان گشته اندر راه چون شمع

که تا با او دراین ره در بدایت

بنور شمع او یابی هدایت

صلاح کار او یکسر بجوید

ز نفست زنگ خود بینی بشوید

ترا در ره بهمّت پاس دارد

منازل یک بیک بر تو شمارد

بگوید آفت هر منزلی چیست

همان همره ترا در هر قدم کیست

نشان قرب و بعدو وصل هجران

از آن یکسر بیاموزی او ای جان

چو دولت پایمرد کار باشد

همان بخت تو هر دم یار باشد

بدست آور چنین صاحب دلی را

که بگشائی ازو هر مشکلی را

همان چیزی که فرماید تو زنهار

بجان و دل کن استقبال آن کار

ز دست ظاهر او خرقه در پوش

بباطن رو بجان و دل همی کوش

در بیان نمایش و روش و کشش

کسی کو صاحب این درد باشد

درونش از دو عالم فرد باشد

هر آنکو طالب این کار نبود

مقامش اندرین ره یار نبود

نمایش باشد از اول قدمگاه

پس آنگه گردشش باشد بناگاه

چو گردید او روش پیدا کند زود

چنان کاندر طریقت شرع فرمود

پس آنگاهی کشش در پیش آید

ز پیش مال و جاه خود برآید

چو صدیقان ره درویش گردد

عدو مال و جاه خویش گردد

شریعت را شعار خویش سازد

دوای درد و کار خویش سازد

بیک سنت مخالف چون نگردد

ز دست نفس خود در خون نگردد

روش از راه شرع آید فرا دید

کشش زان اصل و فرع آید فرادید

حقیقت راه حق میدان که شرعست

اساس بندگی زان اصل و فرع است

چو او در راه حق هشیار باشد

کشش خود دایماً در کار باشد

شریعت را چو شد منقاد و بنده

شود معلوم آن هر دو رونده

که یک جذبه ورا چندین کشش کرد

که در صد قرن نتوان آن روش کرد

چو او را در شریعت پرورش بود

یقین دان اوّل و آخر کشش بود

درونش از دو عالم فرد باشد

لباس زاهدان و رنگ پوشان

که باشد سینه‌شان از شوق جوشان

دوتائی باید اول در نمایش

که تا پیدا شود در ره گشایش

چو گردش در نهادش گشت پیدا

بود هر لحظهٔ حیران و شیدا

مرقع بایدش پوشید فی الحال

بگوید ترک نفس و جاه با مال

روش چون بر طریق شرع باشد

دل و جانش درین معنی گذارد

مرقع بایدش پوشید ناچار

که صاحب شرع خواهد دادنش بار

کشش چون درکشد او را بهیبت

حضوری باید او از جمله غیبت

شود بر همرهان خود مقدم

چو آن پوشیدنش گردد مسلم

چو بر دوزی بسوزی توی بر توی

تو خواهی دلق و می‌خواهی کفن گوی

خشن جانا لباس آخرین است

اصول پوشش ایشان همین است

بود این اصلها را فرع بسیار

بلی گویم چو بی ترتیب شد کار

از این مشت خران دین فروشان

ز غصه دایماً هستم خروشان

ازین مشت شغال باغ ویران

شدستم اندرین عالم هراسان

شب و روزم از این حالت پریشان

همی ترسم بگیرم حال ایشان

بغفلت از ره شهوت بکوشند

هر آن چیزی که می‌خواهند پوشند

حروف نام و پوششهای یک یک

اشاراتست ناپوشیده بی‌شک

اگر شرحش بگویم بس دراز است

بزیر هر یکی صد سر و درازاست

چو پیر راهرو بیند که درویش

ترقی کرد اندر عالم خویش

بدان منزل چو حاصل شد اساسش

به نسبت پوشد اینجا یک لباسش

بترتیب است منزل‌های این راه

بدل باید شدن از منزل آگاه

یکایک را مرتب در نوشتن

بهمت از همه اندر گذشتن

بدادن داد هر یک از دل و جان

که تا این راه گردد بر تو آسان

چو بی ترتیب مانی برتوشین است

که ترتیب اندرین ره فرض عین است

هر آنکس کو شراب فقر نوشد

یقین میدان که بیشک خرقه پوشد

دو قسم آمد درین ره خرقه جانا

ز من بشنو که تا گردی تو دانا

در بیان خرقه ارادت فرماید

نخستین قسم را گویند ارادت

که بستانند از اهل سعادت

چنین خرقه ز دست شیخ پوشند

بجان در راه تعظیمش بکوشند

ز دست هیچکس پوشید نتوان

چنین خرقه یقین در راه اخوان

بترک اسم دارد قسم ثانی

چو درویشی همی باید که دانی

ز دست هر که نیکو حال باشد

عدوی نفس و جاه و مال باشد

توان پوشیدن و شاید نگهداشت

فتوح روزگار خویش انگاشت

در بیان ریاضت فرماید

یکی دلقی و دو نان و سجاده

چو دانا گوشهٔ عزلت فتاده

بترک جمله بایداکردی یار

ارادت را نشاید جز که اینکار

بدان ای طالب راه سعادت

که آمد اصل کارت با سه عادت

نخستین آنکه اندک خوار گردی

اگر پرخور شوی پر خوار گردی

دوم کم گوی تا گردی سلامت

که پرگوئی بسی دارد ملامت

سیم کم خسب تا کاهل نگردی

که از کاهل نیاید هیچ مردی

تو دایم این سه عادت را نگهدار

سعادت بر تو بگشاید همه کار

که تا یابی در این ره اجتهادی

همی کن دائماً با خود جهادی

بجد و جهد و سعی و طاقت خویش

خورش از خود بگیر ای مرد درویش

خورش چون از وجودت پاک باشد

خورنده رهرو و چالاک باشد

خورش در راه تو اصل تمام است

ز خوردن کار هرکس بانظام است

خورش را اصل راه کار دین دان

خللها ازخورش آمد یقین دان

هران تن کو بشبهت پرورش کرد

هر آن آفت کزو آید خورش کرد

که تا یابی تو ذوقی از طریقت

شود مکشوف بر جانت حقیقت

ز تقوی جامهٔ ایمان خود دوز

که تا عریان نمانی اندرین روز

چو با شرع تو تقوی یار نبود

بنزد خاصگانت بار نبود

اگر خواهی که باشی رهرو تیز

ز پیش مال و جاه خویش برخیز

چو اندر بند مال و قید جاهی

نیابی هیچ مقصودی که خواهی

سر موئی مشو خارج از آداب

که تا بیدار گردد بختت ازخواب

در بیان رعایت ادب فرماید

اساس راه دین را بر ادب دان

مقرّب از ادب گشتند مردان

ادب شد اصل کار و وصل هجران

هم او شد مایهٔ هر درد و درمان

نشاید بی ادب این ره بسر برد

نشاید هیچکس را داشتن خورد

بچشم حرمت و تعظیم در پیر

نگه کن در همه کین هست توقیر

بروزی هر که باشد مهتر از تو

چنان میدان که هست او بهتر از تو

بجان میکوش در تعظیم هر پیر

که تا در دل نیابی زحمت از پیر

ادب با خالق و خلقان نگهدار

که تاکشت امیدت بر دهد بار

نگهدار ادب شو در همه حال

که تا مقبول باشد از تو اعمال

چو اعمال تو با آداب باشد

ترا صد گونه فتح الباب باشد

همیشه بی ادب مهجور باشد

مدام از حضرت حق دور باشد

عمل چون با ادب هم یار نبود

عمل رانزد حضرت بار نمود

بترک یک ادب محجوب گردی

یقین با صد هنر معیوب گردی

چو باشی با ادب یابی معانی

چو باشی بی ادب زو باز مانی

ادب آمد درین ره اصل هر کار

همی گویم ادب زنهار زنهار

در بیان نصیحت و نگاهداشت صحبت

ز عهد خویش داد خویش بستان

اگر غافل شوی باشی چو مستان

نفسهای تو معدود است یکسر

کند بر هر یکی حکمی بمحشر

موزع کن بخود اوقات و ساعت

بروز و شب بانواع عبادت

بشرط آنکه چون کوشیده باشی

بجد و جهد خود پوشیده باشی

مکن بعد از فریضه هیچ کاری

مگر باری که برداری ز یاری

چو خدمت هست ترک نافله گوی

بخدمت برده‌اند از هر کسی گوی

بخدمت کوش تا یابی تو حرمت

بخدمت مرد گردد اهل صحبت

بهین جمله خدمتهاست خدمت

سر جمله سعادتهاست خدمت

یقین میدان شهی یابی ز خدمت

نجات از گمرهی یابی زخدمت

سلوک راه و معراج معانی

شود پیدا ز خدمت تا که دانی

منه منت به پیش راه درویش

مقامی نیست نک این باب اندیش

چنان خدمت کن ای یار یگانه

که منّت بر تو باشد جاودانه

چو خدمت کردی و منت نهادی

یقین آن رنج را بر باد دادی

چو برگ منتی دیدی تو برخیز

از آن صحبت بپای جهد بگریز

کزان صحبت نیابی هیچ کاری

بجز ضایع گذشتن روزگاری

بدان در راه صحبت بس خطرهاست

نفسها را بصحبت بس اثرهاست

بد افتد مر ترا از بد قرینت

اگر یک دم بود او هم نشینت

در آن یک دم خرابیها نماید

که شرح آن بگفتن در نیاید

اگر هم صحبت نیکست در راه

فزاید مر ترا در صحبتش جاه

چو قدر صحبت او را بدانی

چشی زان صحبت آب زندگانی

گر آن صحبت دمی معدود باشد

از آن هم صحبتش مسعود باشد

مثال کیمیا دان صحبت چند

که بر افعال و اعمال تو افکند

تمامت را برنگ خود برآرد

بتوبه روز بدبختی سرآرد

بجان و جاه و مال ای مرد درویش

که تا تو داده باشی داد صحبت

تقرب کن تو با همصحبت خویش

بود بر جا همان بنیاد صحبت

منه تفضیل خود را بر یکی مور

کز آن معنی شود چشم دلت کور

اگر فضلی شناسی خویشتن را

بود بر تو فضیلت اهر من را

بخود گر زانکه داری نیک ظن را

همان قدری شناسی خویشتن را

ز تو بیقدر تر اندر دو عالم

نباشد هیچکس ز اولاد آدم

ز رحمت باشی الحق بیکرانه

چو کردی خویش بینی در میانه

نظر بر فضل او میدار دائم

بلطف حق درین ره باش قائم

که کردارت بکاری باز ناید

تمامی کارت از فضلش گشاید

همی کن کار و بفکن از نظر دور

که تا باشی از آن پیوسته مسرور

بدست و کسب خود میکن تو کاری

که راحت می‌رسد از تو بیاری

سئوال و خواستن رادر فرو بند

که بگشاید از این معنی دو صد بند

مگر گردی تو حاجتمند مطلق

سئوالی کرد شاید از در حق

که باشی اندر و دور از ذخیره

شود مرد از ذخیره سخت خیره

مخور جز بر ضرورت لقمه وقف

صفا هرگز نیارد لقمه وقف

بود مردار مال وقف پیشم

بود این مرتبه آئین و کیشم

مدار از کس دریغی لقمهٔ خویش

اگر باشد شه و ورهست درویش

که وقت احتیاج آب و نانی

بود یکسان شهی و پاسبانی

ولیکن صحبت از هر کس نگهدار

ز بد صحبت فرو بندد ترا کار

بدستت گرفتد وقتی دو تا نان

بنه نانی از آن برخوان اخوان

چو مردی هر دو را ایثار کن زود

اگر در دست داری خرج کن زود

در آن وجهی که صاحب شرع فرمود

خدا گردد از این ایثار خوشنود

تو برگ مرگ از قرآن همی ساز

که تا کارت بود پیوسته با ساز

حدیث و نص را نیکو نگهدار

بشرط آنکه آری هر دو در کار

اگر بیکار مانی این و آن را

یقین دان خصم کردی هر دو آن را

شفیعت خصم گردد در قیامت

ندارد سود آنگاهی ندامت

در تحقیق صحبت فرماید

بپای عشق باید رفتن این راه

بنور علم شاید رفتن این راه

بمقصد چون رسی هر دو رمیدند

ترا بی هر دو اندر خود کشیدند

چو علم کسبیت کردند غارت

ترا بخشند علمی از اشارت

عبارت زان لدنی کرد دانا

اگر مکشوف گردد جمله اشیاء

حیات جملهٔ اهل معانی

از آن علمست می‌باید که دانی

شوی زنده بدو از خویش مرده

نگیرد بر تو زان سر هیچ خورده

نباشد مرد را نزدیک تو بار

همیشه زنده مانی اندران کار

ترا رخصت بود اندر خرابی

بسا گنج معانی را که یابی

تو عالی همتی شو بشنو ای یار

بود عالی همم پیوسته ز ابرار

چوداری همتی ره بیشتر رو

قدم از خود کن و بی‌خویش درشو

که تا ملک خرابی را به بینی

جگرهای کبابی را به بینی

چو گردی کافر ای یار موافق

شوی آنگاه در اسلام صادق

خراباتی شوی میخوارگردی

ز علم و عقل خود بیزار گردی

چه دانی تا خرابی خود چه جایست

که علم و عقل بر آنجا بپایست

اگر ملک خرابی باز یابی

مقام فخر و عز و ناز یابی

نشان جمله معلوم ای برادر

چو صاحب دل شوی دانی تو یکسر

ببخشد عالمی گر زانکه خواهی

ولی خواهش کند اینجا تباهی

شناسای معانی بس نهان است

که آن معنی ورای جان جانست

اگر رمزش ازین معنی بدانی

ترا بهتر ز گنج شایگانی

بخواهم گفت رمزی زین خرابی

که تا ذوقی ازین معنی بیابی

مرادم زین خرابی بیخودی دان

نه عصیان کردن و کار بدی دان

همان کافر شدن در بینش خویش

اگرمردی درین معنی بیندیش

شراب نیستی رانوش کردن

وجود خود زخود بیهوش کردن

کند اعمال و ناکرده شمارد

نظر بر گفت و کرد خود ندارد

شراب نیستی را چون کند نوش

شود از شوق حق حیران و مدهوش

وجود اودل و دنیا ندارد

سر همت به عقبی در نیارد

ز بیخوشی نداند پیش و پس را

بجز موئی ندارد هیچ کس را

چو بیخود شد دگر کس را نه بیند

مقام نیستی را بر گزیند

بساط هستی خود در نوردد

که تا زنده بود گردش نگردد

بدنیا در ندارد کار و باری

نه از اعمال دارد اختیاری

مجرد گردد از جمله علایق

نیامیزد زمانی با خلایق

گر او را خود دو صد فرزند باشد

بدل زان جمله بی پیوند باشد

بود ثابت قدم در شرع دائم

بامر و نهی در پیوسته قائم

خرابات اهل دین این کار گویند

که ترک نفس و کار و بار گویند

بهر جائی خرابی را که گویم

بگرد این معانی دان که پویم

اگر زینسان خراب و بینوائی

نظر با تو کند در تنگنائی

همان آن یک نظر از روی بینش

ترا بهتر ز جمله آفرینش

همیشه آن نظر را باش طالب

که تا گردد محبت بر تو غالب

بحالت گر یکی ز ایشان نظر کرد

تمامت هستی از ذاتت بدر کرد

رساند تا بعلیین کلاهت

جهان را آرد اندر زیر جاهت

مشو تو منکر احوال ایشان

که تا یابی نصیب از حال ایشان

اگر منکر شوی حالت تباهست

از آن روی دلت یکسر سیاه است

بود انکار ایشان عین خذلان

مبادا هیچکس در شین خذلان

نباشد یاد ایشان هرگز از خود

نخواهد هیچکس را ذرهٔ بد

مرید و منکر و احرار و اغیار

همه از روی شفقت جمله را یار

بجز حضرت کس ایشان را نداند

خرد از وصف ایشان خیره ماند

تو این نکته بعقل اندر نیابی

که عقل تو کند آنجا خرابی

تو مشنو نکتهٔ پیران یونان

نه قول این خدا دوران دو نان

که بنهد ماورای عقل طوری

کند بر حال خو زین گفته جوری

ولایت برتر از طور عقول است

ازین معنی که عقلت بوالفضول است

ولایت عالم عشق است میدان

که عقل آنجا بود مدهوش و حیران

چه نسبت عقل را با عشق جانا

نداند این سخن جز مرد دانا

بود پوشیده راز عشق بر عقل

نیاید راست ساز عشق بر عقل

بدرویشی فرو آید سر عقل

که ذل و مسکنت شد درخور عقل

مذلت جوید و بیچارگی فقر

ز خان و مال خود آوارگی فقر

نه در اصل سخن باشد خطائی

نیاید رفتن ازجائی بجائی

اگر بحثی رود اندر معانی

حقیقت شرع باشد تا که دانی

اگر در شیوهٔ فقر و فقیری

سخن گویم بسی بر من نگیری

هر آن چیزی که باشد خارج از شرع

بکاری باز ناید اصل تافرع

بلی باید که معنی بین بود مرد

درون او بود مستغرق درد

کسی کو اهل این اسرار باشد

درونش را بمعنی کار باشد

چو چشم معنیش کج بین شد ای یار

معانی جمله کج پندارد اغیار

چو من تازی سخن باشم تو رازی

میان ما نباشد کارسازی

ازین معنی نهم بر هم دهن را

ز نوعی دیگر آغازم سخن را

در تحقیق مقامات اهل سلوک

مراد رهروان در فعل و طاعات

مقاماتست و اوقاتست و حالات

مقامات اختصاص خاص باشد

که صاحب وقت خاص الخاص باشد

چو صاحب حال گشت و مرتبت یافت

ورای فقر ذوق و مسکنت یافت

چو مسکین گشت و شد یکباره آزاد

بیارد از زمان و از مکان یاد

تصوف رو بحال او نهد رود

شود حضرت ازو راضی و خوشنود

شود صاحب سخن اندر معانی

بود قوتش چو آب زندگانی

ز خورد و گفت و خفت و کردو کارش

شود یکباره بیرون اختیارش

عدوی خسروان زو دفع گردد

تمامت فتنه‌ها زو رفع گردد

برند ارواح قوت خود ز جودش

بود آسایش خلق از وجودش

همه احوال او از اصل تا فرع

بود مستحسن اندر ظاهر شرع

بود نادر چنین مرد یگانه

بدو ناجی شوند اهل زمانه

نداند هیچکس از حیرت او را

که پوشد حق قبای غیرت او را

تمامت رهروان هفتادگانه

ببوسند خاکپایش عاشقانه

نباید پیش او چون و چرا گفت

که هر چیزی که او گوید خدا گفت

مقاماتش همه درجات گوید

همه اوقات از حالات گوید

خلافی نیست ای جان در مناجات

میان رهروان اندر مقامات

مفصل نام هر یک گر بخوانی

یکایک را بحال خود بدانی

ولی در وقت و در حالت خبرهاست

که هر یک را درین معنی نظرهاست

بسی گفتند در اوقات و حالات

ز سر خویشتن هر یک مقالات

بر من آن بود کان شاه گوید

من آن گویم که آن دلخواه گوید

بر او صاحب وقت آن زمان است

که بر وقت خودش حکمی روانست

چو همت بر زمان خود گمارد

همان ساعت برنگ خود گذارد

نباشد هرگز او را انتظاری

ز بهر وقتی وز بهر کاری

هر آن کو انتظار وقت دارد

که تا وقتش برنگ خود برارد

چو وقت اندر درون او اثر کرد

چو برقی زود از تیری گذر کرد

بیابد او ز وقت خویش ذوقی

زیادت گرددش زان ذوق شوقی

دگر ره منتظر باشد همان را

که تا کی باز یابد آن زمان را

درین گفتن بسی سرها عیانست

همی گویم ته این معنی نهانست

همی دان هست صاحب حال آنکس

که بیند حالها از پیش و از پس

تمامت حال ز اول تا آخر

بود بر وی همه مکشوف و ظاهر

در آن حالت که او بودست در حال

وقوفی باشدش بر جمله احوال

برون زین او نه صاحب حال باشد

بود کز جملهٔ ابدال باشد

چو شرط اختصار آمد ز اول

نمی‌گویم سخن‌های مطول

هر آن چیزی که او اصلست گفتم

فروع هر یک اندر وی نهفتم

اگر اهلی تو و جویای آنی

شود مکشوف بر تو این معانی

اگر ذوقی ازین معنی نداری

حدیثم را همه بازی شماری

شناس این معانی هست مشکل

کسی داند که باشد صاحب دل

سخن بنگر که ما را میکشد زور

که تا پیدا شود این راز مستور

چو اهل این معانی را ندیدم

عنان این سخن با خود کشیدم

بجان و دل شنو هر دم ندا را

سه فرقت دان تو اصحاب هدی را

در بیان اقسام اهل ایمان

نخستین عام وانگه خاص باشد

مهین جمله خاص الخاص باشد

بلوغ عام چون او گشت رهرو

باول حالت خاص است بشنو

بلوغ خاص خاص اندر فتوت

بود با اول طور نبوت

مکن خود را تو اندر دین پریشان

کزین بر تو نباشد سیر ایشان

اگر گیرد نبی دست گدائی

که تا با خود برد او را بجائی

نماندش قوتی در آخر کار

بباید بست بر فتراک ناچار

چو او بگذشت اورا بگذراند

کسی باید که این معنی بداند

قدم چون منقطع گردد ولی را

درین رتبت بود رتبت نبی را

بود سیر نبی چون سیر درویش

برفت او بلکه او را برد با خویش

یقین داند هر آنکو هست عاقل

شرف اینجا نبی را گشت حاصل

مرا و شاهست و اینها لشگر او

بباید بودشان بیشک بر او

بلوغ خاص و خاص الخاش از دین

بتلوین باشد و وقتی بتمکین

چو در تلوین بود آن دولتی مرد

بافعالش نشاید اقتدا کرد

که دارد حالتش هر لحظه رنگی

نسازد یک نفس جائی درنگی

گهی دعوی کند چون من کسی نیست

به از من اندرین عالم بسی نیست

گهی سبحان و گه گاهی اناالحق

از او بی او شود زاینده مطلق

در این حالت مکن تو اقتدایش

ولیکن سرمه کن از خاکپایش

نباید دستش از دامن جدا کرد

در این سر وقت نتوان اقتدا کرد

چو تمکین در نهادش گشت پیدا

نباشد واله و حیران و شیدا

بغیر از ظاهر قول شریعت

نگوید نکتهٔ اندر حقیقت

بقول و فعل او کن کارها را

که بردارد ز جانت بارها را

بجان و دل شنو زو هر نفس بند

که بردارد ز تو هر لحظه صد بند

بسی فرق است در تلوین و تمکین

میان خاص و خاص الخاص مسکین

اگر مشروح گویم بس دراز است

که راهش در نیازو راز نازاست

نیابد سر هر کس هم بدو راه

ازین معنی سخن کردیم کوتاه

چو کردی اقتدا اندر ره دین

بشیخی کو بود قایم بتمکین

متابع بایدت بود از دل و جان

بقدر جهد و جهد و سعی و امکان

یقین باید بدن هم مذهب پیر

هر آن مذهب که او دارد همان گیر

ملایم باش پیش او تو دائم

بخدمت روز و شب میباش قائم

بکلی اختیار خویش بگذار

تمامت کرد و کار خویش بگذار

فدای خاکپایش را تو جان کن

هر آن چیزی که او فرماید آن کن

مکن کاری که او را او نگوید

که جز گرد صلاح تو نپوید

ز ظاهر تا بباطن هیچ انکار

مکن برگفت و کرد پیر زنهار

تو بیماری طبیبت مرد ره رو

بجان و دل ز من این راز بشنو

ز گفت و کرد او یابی تو بهبود

علاجی که کند دارد ترا سود

نباید دستش از دامن جدا کرد

بعهد او بجان باید وفا کرد

بنادر گر ترا دادند این خیر

که گشتی همقدم با شیخ درسیر

چو بینا باشد آن شیخ یگانه

ترا در حال گرداند روانه

بود دانا و فرق از تست تا او

کند درد ترا درمان و دارو

اگر شیخ تو زین عالم برون شد

ترا ناگفته احوالت که چون شد

بباید پیش دیگر شیخ رفتن

همه حالات او با خود بگفتن

که تا او مر ترا با خود نوازد

تمامت کارهای تو بسازد

ازین صورت اگر خواهی جدائی

بیابی از خودی خود رهائی

در بیان نیستی و «موتواقبل ان تموتوا»

چو در بند خودی افتاد بنده

شود گوش مرادش نشنونده

مقید گردد اندر راه خسته

شود باب فتوحش جمله بسته

بود در خاطرش که گشت واصل

ولی زین ره ندارد هیچ حاصل

اگر در خاطر آرد کو کسی هست

تمامت راهها را او فرو بست

مبادا هیچکس بر خویش مغرور

به پندار غرور از ره فتد دور

بسا عاما که گوید خاص گشتم

چو خاص الخاص و خاص الخاص گشتم

نه از ایزد خبر دارد نه از خویش

ز دین باشد بروز حشر درویش

ز دعوی هیچ ناید اندرین باب

که باشد مدعی پیوسته کذّاب

تمامت معنی اندر نیستی جوی

کزین میدان بمسکینی بری گوی

توقف برنتابد راه درویش

نباید بود هر جائی دمی بیش

بدان مقدار کانجا را بدانی

حقیقت گردد اندر وی معانی

چو دانستی از آنجا زود بگذر

که تا باغت نگردد جمله بی بر

در این ره هر که او جائی بماند

بدان کو خاک بر سر می‌فشاند

هر آن کو یک دم اندر خود بماند

یقین کز وی عبودیت نیاید

بغیر حق هر آنچه آید فراپیش

تلی دان ای برادر در ره خویش

بهر چیزی که از حق باز مانی

حقیقت دان که تو در بند آنی

طبیعت را ز خود دوری ده ای یار

همان خود را ز عادتها نگهدار

چو کردی ترک طبع و ترک عادت

نماند در تو خود خواه و ارادت

خلاف حق اگر خواهی تو ضدّی

چو خواهی بر مراد او تو ندّی

یقین دانند مردان رونده

که از ضد نیست سود هیچ بنده

گهی کز بندخواه خویش برخاست

قبای بندگی آمد برو راست

تو هرجائی که یابی احتیاجی

یقین باید که می‌خواهد خراجی

چه داند که بحضرت هست محتاج

نهد از بندگی بر فرق او تاج

چه جای اختیار و احتیاج است

چه جای ملک و تخت و طوق و تاج است

نگر تا گرد این معنی نپویم

قضیه منعکس گردد بگویم

بگویم ناید اندر دین فسادی

مریدی را ز اول شد مرادی

محبی بود پس محبوب گردید

بدان که طالب و مطلوب گردید

محبت اندرو چندان اثر کرد

که آن محبوب را بیخویش تر کرد

چنان مستغرق محبوب خود شد

که از یادش تمامت نیک و بد شد

ندارد آگهی ز اقوال و افعال

بود چون مردهٔ در دست غسال

در آن حالت بود که باشد او خوش

مراعاتش کند محبوب دلکش

بهر چه از حضرت آید دیر یا زود

بود از جان و دل راضی و خوشنود

نیاز وناز باشد گاه و بیگاه

عبارت را نباشد اندرو راه

پس آنگه با خبر گردد ز هر کار

شود مکشوف بر وی جمله اسرار

ممّکن گردد اندر حالت خویش

که صاحب حال گردد مرد درویش

هم از حضرت خبر دارد هم از خود

شناسد بد ز نیک و نیک از بد

بود این مرد مجموع المعانی

حقیقت خورده آب زندگانی

بدو کن اقتدا در جمله کاری

که تا ضایع نگردد روزگارت

شناسد هر که او بی‌خویش نبود

کمال بندگی زین بیش نبود

در تحقیق و بیان ارواح خاص الخاص

در آن شب خواجهٔ ما شد بمعراج

نهاد او بر سرش از بندگی تاج

درون پرده دید ارواح جمعی

شده ازنور تابان همچو شمعی

جمال معنیش منظور ایشان

شده از نیستی در خاک راهش

همه گشته ز جمعیت چو یک جان

بفقر و مسکنت درگشته اخوان

همه از روی معنی گشته یک رنگ

همه فارغ شده از نام و از ننگ

همه حیران وقت لی مع الله

درون پردهٔ اسرارشان راه

همه در عشق صاحب درد گشته

محبت را بجان در خورد گشته

همه محبوب درگاه الهی

همه مقصود صنع پادشاهی

همه اندر کشیده میل ما زاغ

محبت برکشیده جمله را داغ

همه در نیستی فقر مسکین

شده آزاد از تلوین و تمکین

بداده جمله را پوشیده ز آغاز

بخلوتخانه اسرار خود باز

شده فانی ز خود باقی بمحبوب

همه هم طالب و هم گشته مطلوب

ز غیرت یافته هر یک نصیبی

بقرب اندر شده هر یک قریبی

ز دل تابع شده او را هم ازجان

نه معجز خواسته هرگز نه برهان

ندا آمد ز درگاه الهی

که ای مقصود صنع پادشاهی

همین جمعند خاص صحبت تو

عطاها یافته از حرمت تو

همه از نور خود موجود گشته

از آن نورند خود مسعود گشته

بصورت جمله مسکینندو درویش

بمعنی جمله بی پیوند و بی خویش

خوش آمد خواجه را زان جمع پرنور

شده اندر محبت مست و مخمور

بفقر و مسکنت چون دیدشان جمع

همه گشته بمعنی چون یکی شمع

چو دید آن عهد و آن میثاق ایشان

بصورت نیز شد مشتاق ایشان

در آن مجمع نمود از ذوق شوقی

که شد در جان هر یک همچو طوقی

بکرد از لطف خود سردار اکرم

با خوانیت ایشان رامکرم

تشرف یافتند ایشان بدین نام

از آن نسبت برآمد جمله را کام

شراب فقر بی ایشان نخورد او

بایشان و همه کس بخش کرد او

بمسکینی چو ایشان را لقب دید

همه افعالشان عین ادب دید

بحاجت صحبت ایشان زحق خواست

که تا گردد تمامت کارشان راست

بصورت چونکه باز آمد ز معراج

بجودش هر دو عالم گشته محتاج

ز ذوق صحبت ارواح ایشان

نمیشد نزد نزدیکان و خویشان

ندا آمد که ای شهباز حضرت

بگوش سرشنیده راز حضرت

وجود تو ز بهر خاص و عام است

ز جودت کار جمله با نظام است

بصورت اهل صورت را نگهدار

که ما تا خود ترا آریم در کار

بمعنی یار غار اهل دل باش

بهمت پاسدار اهل دل باش

چو خواهی صحبت ارواح ایشان

که گردی مستفیض ز اشباح ایشان

همان صحبت حوالت با نماز است

در آن حالت که ما را با تو راز است

چو معراج نماز آغاز کردی

در آن ساعت هزاران ناز کردی

ز جان چون راز حضرت می‌شنیدی

همه ارواح ایشان جمع دیدی

شدی چشم دلش روشن بدان جمع

که بودندی ز نورش گشته چون شمع

بدی معلومش از نور نبوت

که هستند جملگی اهل فتوت

ز جاهش جمله صاحب جاه گشته

تمامت خاص آن درگاه گشته

پناه امت بیچاره باشند

تمامت را بجان غمخواره باشند

شود از جاه ایشان فتنه‌ها دفع

بیابد امتان از جودشان جمع

چو معراج نماز او ضرورت

بدی عالیتر از معراج صورت

ز حد و حصر بیرون بد معارج

ندانی تو که تا چون بد معارج

تو جز معراج ظاهر را ندانی

بباطن چون رسی بیچاره مانی

شبانروزی بدش هفتاد معراج

بهر معراج قومی گشته محتاج

بهر معراج قومی را زحق خواست

تمامت کار امت زو شده راست

تو قدر امت احمد ندانی

که پوشیدند از تو این معانی

چه دانی قدر این امت که چونست

که آن از حد وهم تو برون است

بجهد خویش میکن روز و شب شکر

ترا برهاند ای جان از تعب شکر

تو آن شکرانه کردن کی توانی

مگر در عجز خود را باز دانی

بدین شکرانه جان را در میان نه

بدین نعمت بود جان در میان نه

که تو زین امتی پاک و گزیده

همی از بهر رحمت آفریده

در توحید و در بیان آنکه باب توبه نبندد که موجب ختم ولایت نباشد

خداوند جهان دانای اکبر

برافزایندهٔ این شمع خاور

بقدرت چون پدید آورد عالم

ز بهر مسکن اولاد آدم

بعلم و حکمت خود کرد داور

بقای این جهان چندان مقدر

که ماند انبیا و اولیایش

نیاید بعد از آن دیگر بقایش

یقین میدان که تا باشند ایشان

نخواهد شد کس از محشر پریشان

ز بهر آدمیزادست گیتی

بایشان دان که آباد است گیتی

دو فرقت آدمی را باشد ای جان

بمعنی و بصورت گشته انسان

گروه اولی زان انبیایند

که خاص بارگاه کبریایند

دوم فرقه از ایشان اولیاء دان

بود داخل در ایشان اهل ایمان

جز اینها جمله چون انعام باشند

ز معنی غافل و بیکام باشند

نه از خود گفته شد این نکته ای جان

ز من گر نشنوی بشنو ز قرآن

بصورت آدمی بسیار باشند

که در محشر سزای نار باشند

بمعنی آدمی می‌بایدت بود

که تا برناورد دوزخ ز تو دود

بود امت نبی را همچو فرزند

بمعنی باشد او را یار و پیوند

کسی باید که او این حال داند

که خواجه امتان را آل خواند

بمعنی هر که از آدم دهد بو

بود فرزند او دلخواه و دلجو

شد از معنی بصورت راه بسیار

بحشر اندر ز معنیها کند کار

ز من بشنو تو از روی ارادت

یقین میدان که تا یابی سعادت

که تا مفتوح باشد باب توبه

ولایت را نباشد قطع نوبه

بهر وقتی و هر دور و زمانی

بود صاحب دلی در هر مکانی

که باشد آن زمان از وی مشرف

همان جا و مکان ازوی مشرف

وجود او بلاها می‌کند دفع

بجمله مردمان از وی رسد نفع

نباشد ختمشان تا روز محشر

که گردد این جهان یکسر مکدر

بصورت تا یکی گردد ز ایشان

نگردد گیتی از محشر پریشان

چو ایشان رخت بربندند یکسر

شود پیدا علامت‌های محشر

چو بردارند تمامت اولیا را

قیامت کشف گردد آشکارا

کسی کو غیر ازین بیند خیال است

وگر گویند ایشان را وبال است

بدین قول اتفاق اهل دین است

یقین میدان که این گفته چنین است

در بیان قوتهای معنی

کند تقریر اهل این معانی

بجز این قوّت و این زندگانی

دگرگون قوّت و دیگر حیاتی

که دارد هر وجودی زان ثباتی

حیات قوتی از روی معنی

مدد باشد ورا از روی معنی

گر آن قوت دمی پژمرده گردد

حیات آن وجود افسرده گردد

درین عالم که خواهد گشت فانی

سه قوت آمد اصل زندگانی

بدان قوت قوام هر گروهی

بود پاینده زان قوت شکوهی

یکی نفسانی ای جان تا که دانی

دوم روحانی اصل زندگانی

سیم ربانی آن کو شد حیقت

بدان زنده شوند اهل طریقت

حیات بیشتر اهل زمانه

بدنیا باشد ای یار یگانه

بجان و دل شوند جویندهٔ او

تو پنداری که هستند بندهٔ او

هر آن یک را که شد دنیا ز دستش

تو گوئی پا و سر درهم شکستش

بود از معنی و صورت چو مرده

تمامت خون او گردد فسرده

بود این قوّت نفسانی ای جان

که میدارد ترا پیوسته حیران

حیات و قوت بعضی از اصحاب

بود ازذکر و طاعت نیک دریاب

اگر یک ورد از ایشان فوت گردد

همان صورت برایشان موت گردد

ز خوف دوزخ و ترس جهنم

جگر پرتاب دارد دیده پرنم

همیشه با غم و اندوه باشد

یکایک خالی از اندوه باشد

نعیم خویش را جوینده دایم

درین اندیشه می‌باشند نایم

شود ظاهر ازیشان در مقامات

سخنها در فراسات و کرامات

اگرچه از دل و جان بنده باشند

ببوی عیش عقل زنده باشند

بود روحانی این قوت در ایشان

نباشند هرگز از چیزی پریشان

حیات و قوت اهل طریقت

که آگاهند یک سر از حقیقت

بود دایم همیشه از محبت

نه دوزخ یادشان آید نه جنت

ز امید بهشت و خوف آتش

شوند یکباره از اندیشه‌ها خوش

بترک جمله نسبتها بگویند

کرامات وفراست را بجویند

نخواهند از کسی ملکی و مالی

ندارند انتظار کشف حالی

زیارت آنکه ایشان گوش دارند

مراد خویش در آغوش دارند

ببوی وصل جانان زنده باشند

محبت را بجان جوینده باشند

بود ربانی این قوت یکی دان

تو آن قوت حیاتی را متین خوان

بدان قوّت هر آنکو زندگی یافت

فنا یکباره از وی روی برتافت

ببازی برنیاید این چنین کار

ریاضتها کشیدن باید ای یار

بسی تکلیفها بر وی نهادن

عنان خود بدست پیر دادن

در بیان مواظبت بریاضت و چهار اربعین و کیفیت آن

مربّی باید ای جان اندر این راه

که او باشد ز سر کار آگاه

تن اندر راه دین باید در آورد

چهارت اربعین باید سر آورد

ترا در اربعینت پیر باید

که هر خواب ترا تعبیر باید

طبیب معنی آمد پیر این کار

بدین دعوی مکن انکار زنهار

طبیب حاذقت باید براندیش

تو معلولی هزاران علتی پیش

اگر بی پیر باشد اربعینت

بود شیطان در او یار و معینت

تو ربانی ز شیطانی ندانی

درین معنی فرو مانی بمانی

هوائی را خدائی خوانی آنگاه

فرو بندند بر تو یکسر آن راه

اگر باهستی و همدست کردی

بزیر پای شیطان پست گردی

بمانی در خیالات هوائی

بعمر اندر نیابی زو روائی

علاجت بعد ازاین دیگر نشاید

که غول مستیت از ره رباید

مجو از پیر خود زنهار دوری

تو میکن دایماً با او صبوری

بمعنی حاضر درگاه او باش

مدام اندر پناه جاه او باش

بصورت گر شوی از پیر خود دور

بمعنی زو مشو یک لحظه مهجور

بمعنی چون شوی همراه و حاضر

بود پیوسته پیرت در تو ناظر

چو غایب صورتی حاضر صفت باش

که تا بیرون شوی از صف اوباش

بمعنی چونکه غایب گشتی ای یار

برون رفتی یقین از جمع احرار

بصورت حاضر وغایب بمعنی

همه زرق است و تلبیس است و دعوی

بزرق و حیلت ودعوی و تلبیس

نگردد از تو راضی جز که ابلیس

بمعنی حاضر وغایب بصورت

اگر وقتی تو کردی از ضرورت

ندارد غیبت صورت زیانی

چو معنی نیست غایب یک زمانی

نمی‌گویم که صورت معتبر نیست

که کار صورت ای جان مختصر نیست

ولی چون تابع معنی است ای یار

بکسب معنی خود می‌کند کار

نباشد این چنین کار همه کس

خبرداران معنی را بود بس

در دستور اربعین اول فرماید

چو کردی اربعین اول آغاز

ز هر کس تا توانی پوش آن راز

در آن مدت که آن خواهی برآورد

بکم خوردن ترا باید سرآورد

بباید احتیاط طعمه کردن

پس آنگه لقمه‌ها بر خود شمردن

کنی هر شب بتدریج اندکی کم

که تا از نفس ناید بر دلت غم

شب اول دو صد درهم خورش کن

بدان خوردن تنت را پرورش کن

بدین ترتیب هر شب میفکن پنج

که تا قوتت شود پنجاه بیرنج

همان پنجه مقرر تا بآخر

که تا ضعفی نگردد در تو ظاهر

اگر میلت بشیرین باشد و چرب

مشو با نفس خود پیوسته در حرب

بهر هفته بخور شیرین و چربی

درین معنی مکن با نفس حربی

ولی باید که یک گوشه گزینی

نداند کس که تو گوشه گزینی

اگر جفت حلالت هم نداند

ترا بهتر که آن پوشیده ماند

بپوشی از خلایق حال خود را

که کس واقف نگردد نیک و بد را

اگر معروف خواهی شد برین کار

برون جمع باید شد بناچار

یکی گوشه گزین از بهر خلوت

که تا یابد دلت آرام و سلوت

چنان جائی که باشد تنگ و تاریک

در او اندیشه‌ها میکن تو باریک

ولی پوشیده باید آن ز هر کس

چنانکه آن جای را تو دانی و بس

اگر پیرت نشاند باک نبود

دم او بر تو جز تریاک نبود

بهرجائی که او گوید تو بنشین

صلاح کار خود یکسر در آن بین

مکن ترک جماعت وان جمعه

بری شو از ریا و ذوق سمعه

برون میرو ولی از خلق مگریز

بصورت با کسی اندر میامیز

همیشه با وضو و ذکر میباش

بجان آنگه بدل با فکر میباش

بنصف آخر شب پاس میدار

تطوع میگذار و اشک میبار

شب هر جمعهٔ میدار زنده

بجان بشنو تو ای مرد رونده

اگر نوری به‌بینی یا خیالی

نظر با آن مکن در هیچ حالی

اگر پیرت بود از پیر می‌پرس

بهر مشکل ازو تعبیر می‌پرس

بصورت گر بود پیرت ز تو دور

مدار احوال خود از پیر مستور

اگر ممکن بود اعلام کردن

به پیر خویشتن پیغام کردن

مدار احوال خود پوشیده از پیر

که پیرت خود بسازد جمله تدبیر

چو پیر آنجا نباشد ذکر میکن

درین معنی همیشه فکر میکن

همان احوال را پوشیده میدار

که خود مکشوف گردد بر تو اسرار

به عشر اولین تسبیح کن ذکر

بگو عشر دوم تمجید با فکر

در تهلیل باید بعد از آن سفت

که تهلیلست ازتو بهترین گفت

بدین شیوه که شد گفته نگهدار

ز خواب و خورد و وز گفت وز کردار

اگر دولت بود یار و قرینت

بآخر آید اول اربعینت

در بیان اربعین ثانی

پس آنگه ساز و ترتیب سفر کن

بکلی خویش را از خود بدر کن

تو اصل کار خود را نیستی دان

که از هستی نیابی ذوق ایمان

بساز از جان تو ساز اربعینت

که تا ایزد بود یار و معینت

برآور اربعین ثانی ای یار

تهی از خود شو و فارغ از اغیار

بفکر اندر شده مستغرق وقت

بری گشته ز شکر و کبر و ازمقت

بذکر اندر زبان با دل موافق

بدار ای جان که تا باشی توصادق

مکن ذکری بجز تهلیل جانا

که تهلیست بهتر ذکر دانا

دل خود را بجد و جهد میجوی

که تا گاهیت بنماید ترا روی

اگر روی دل خود بازیابی

تمامت برگ خود را ساز یابی

مگردان قوت خود کمتر ز پنجاه

مباش ایمن ز نقش خویش در راه

بقدر طاقت خود خواب کن دور

ز بیخوابی مشو یکباره رنجور

شب هر جمعهٔ بیدار میباش

بجان و دل تو اندر کار میباش

چنان میکوب این در را بحرمت

که بگشایند و بخشایند جرمت

بدین سان اربعینی چون برآری

بدان در ره ز معنی برقراری

در اربعین ثالث فرماید

سیم را چونکه خواهی کرد آغاز

تو خود را از تمناها بپرداز

ببر یکباره از ترس جهنم

هم از امید خلوت خوب و خرم

تو قوتت کن ز ذوق ذکر حاصل

مشو یک دم ز ذکر و فکر غافل

بغیر از کلمه توحید ذکری

مکن در هیچ تسبیحی تو فکری

زبان ظاهر خود را تو دائم

بدان گفتن همیشه دار قائم

که تا گویا شود در دل زبانی

که از گفتن نیاساید زمانی

چو ذکر دل ترا آید فرا دید

همه احوال تو یکسر بگردید

ز خواب و خورد خود بیزار گردی

گهی مست و گهی هوشیارگردی

دلی را کاندرو این درد باشد

چه جای خفت و خواب و خورد باشد

کشش از مطرب مذکور یابی

وجود خود از آن مسرور یابی

بدین دولت چو گردی تو سزاوار

شود مکشوف بر تو بعضی اسرار

اگر هستی توعالی همت ای یار

مشو قانع درین ره جز بدیدار

بدین ره هر که عالی همت آمد

سزای قرب ووصل حضرت آمد

چو عالی همت آمد مرد درویش

کند ترک وجود و هستی خویش

هلاک تو بهمت بدر گردد

بهمت دان که صاحب قدر گردد

یقین میدان که هستی مرد همت

که باشد همتت در خورد همت

چو عالی همتی گردی ز احرار

بودعالی همم پیوسته ز اخیار

بنا از همت عالی برآور

پس آنگه اربعین دیگر آور

در بیان دستور اربعین رابع

چو کردی اربعین دیگر آغاز

بکلی خویش را از خود بپرداز

درین نوبت دگرگون گردد احوال

که خواهی گشت ای جان صاحب حال

شوی مرده ز هستیها به یکبار

که بر تو ناید از هستی دگربار

بترک ذکر و فکر خود بگوئی

بیکره دست ودل زانجمله شوئی

چنان مستغرق مذکور گردی

که صد فرسنگ از خوددور گردی

مگر وقت ادای هر نمازی

ترا با خود دهند از بهررازی

بجز یک قطره آبی وقت افطار

درونت از خورش ندهد دگر بار

بیابی تو عنایت را عطائی

بیابد نفست از خوردن رهائی

دگر هرگز خبر از خود نداری

که تا این اربعین را برسرآری

مگر در صبح آخر روز ناچار

هم از خود باخبر گردی هم از یار

چنین گر بر سر آید اربعینت

بسا دولت که با جان شد قرینت

بدین دولت نیابد هر کسی راه

مگر آنکس که باشد خاص درگاه

درین امت کسان هستند مستور

بمعنی دائماً از خلق مهجور

که روزی را که بگذارند در صوم

بود فاضلتر از چل روز آن قوم

سه روز ایام بیضی را که دارند

از ایشان اربعین‌ها درگذارند

هر آن کشفی که ایشان را بچل روز

شود حاصل بجد و جهد دلسوز

بر اینها کشف گردد آن بیکدم

از آن باشند بر جمله مقدم

ازین بگذر فلان ساز دگر ساز

که با هر کس نشاید گفتن این راز

چو این چار اربعین آمد بانجام

دگرگون ریزم اندر حلق تو جام

در بیان سماع و کیفیت آن

سماع اصلی بزرگست اندرین ره

چو یابی سمع دل گردی تو آگاه

اگر سمع دلت نبود ندانی

بپوشند بر تو یکسر این معانی

کسی را کز سماعش ذوق نبود

حقیقت دان که او را شوق نبود

بنای عشقبازی شوق باشد

کسی داند که صاحب ذوق باشد

کسی کو را نباشد سمع معنی

نباشد از سماعش جمع معنی

بود معزول از سمع حقیقت

نباشد در صف جمع طریقت

بود جان و دلش از ذوق محجوب

نه طالب باشد او هرگز نه مطلوب

شود اوصاف او یکسر فسرده

تو او را زنده دانی هست مرده

ازو هرگز نیاید هیچ کاری

مگر ضایع گذارد روزگاری

بسر پرد درین ره مرد آگاه

نثار از جان و دل سازد در این راه

زمان باید پس آنگه خوش مکانی

پس اخوان تا شود آسوده جانی

ز منهیات شرعی دور باید

ز ناجنسان بسی مستور باید

ازین جمله اگر یک چیز کم شد

همه شادی دل اندوه و غم شد

ولی برمبتدی زهر است دائم

که نفس او بهستی گشت قائم

چو مرتاض و مجاهد گشت شد پاک

نماند از هستیش در راه خاشاک

ز گفت و خواب و خور بیزار گردد

گهی مست و گهی هشیار گردد

زبانش دائماً گویای این راه

بجان ودل بود پویای این راه

تمامی از کدورت پاک گردد

برش هر زهر چون تریاک گردد

نباشد طالب جاه و متاعی

بود پیوسته جویای سماعی

ز آواز خوشی کاید بگوشش

رود از شوق جانان عقل و هوشش

ببوی وصل جانان زنده باشد

بوقت و فهم او گوینده باشد

چو زین عالم ترقی کرد درحال

در او ظاهر نگردد قول قوال

مگر گویندهٔ خوب و موافق

قرین حال او معشوق و عاشق

در آن پرده که رهرو را مقام است

بدان کین سالکان را زآن مقام است

از آن صورت بود گر هست دلکش

شود وقت عزیزان یک زمان خوش

خورد روحش بمعراج معانی

ز جوی قرب آب زندگانی

اگر حاضر بود صاحب نیازی

بروز آن وقت آن برگی و سازی

کند زان توشهٔ راه قیامت

در آن ره یابد از آفت سلامت

چو زین عالم ترقی کرد رهرو

سماعش را تو شرح و وصف بشنو

بوقت استماع قول قوّال

که هر یک را دگرگون گردد احوال

تو گوی شفقت از روی فتوت

بباید کردن او را صد مروت

ترا جمع بایدش کردن ز احوال

که تا حاضر شود با تو در آن حال

بصورت با تو در جنبد زمانی

دهد حالات خود را زان نشانی

شود بیمار حالان را طبیبی

دهد صاحب نصیبان را نصیبی

بود چون کیمیا آن وقت و آن حال

بگردد جمله رازان جمله احوال

تمامت را برنگ خود برآرد

بر ایشان روز بدبختی سرآرد

سزای وقت و استعداد هر یک

ببخشد خلعتی زانجمله بیشک

بود نادر چنین صاحب سماعی

که بر هر کس بتابد زان شعاعی

بجان آن چنان وقت و چنان حال

که تا یکسر بگردد بر تو احوال

در آن جمع ار شوی حاضر بیکبار

نماند از گنه برگردنت بار

اگر یک دم در آن محفل نشینی

بسا تخم سعادت را که چینی

خوری زان مجمع آب زندگانی

بدل حاضر شو ای جان گر توانی

شنیده باشی ای جان حال شاهد

مشو منکر تو بر احوال شاهد

در بیان شاهد بازی و اینکه شاهد بازی که را مسلم باشد

ز سر بیرون کن انکار ای برادر

چو هستی طالب کار ای برادر

ترا گفتم مشو منکر بر ایشان

که تاکارت نگردد زان پریشان

ز اصحاب بزرگ این جماعت

بود قومی که دارد استطاعت

که با ایشان نظر باشد بشاهد

که تا شاهد بود یکباره زاهد

بود عالی مقام و حال ایشان

نداند هیچکس احوال ایشان

نباشد رهگذرهاشان بشهوت

بود خالی نظرهاشان ز شهوت

بود پیوندشان از روی معنی

که باشد میل ایشان سوی معنی

ز بهر آنکه ایشان را در این کار

نماند پردهٔ بر روی اسرار

خودی خویش در وی غرق دانند

میان جام و باده فرق دانند

چنین دانم نباشد حال ایشان

بود این اوسط احوال ایشان

درنگ آنجا کند سال سه و چار

که تا خو گر شود در سر اسرار

کند اندر فضای خویش پرواز

بسر حد بلوغ خود رسد باز

از آن پس شاهد و زاهد نگویند

بجز اندر ره وحدت نپویند

نشانها باشد ایشان را درین کار

که تا منکر نگردد کس ز اعیار

بگویم زو نشانی زود دریاب

که تا بیدار گردی یک ره از خواب

نشان آنکه شاهد باز باشد

بشاهد بر ازو صد ناز باشد

کشد هر لحظه صد درد و بلایش

درافتد هر دمی صد ره بپایش

بصد زنجیر او را بست نتوان

بسر آید بر او ازدل و جان

نه زو وصل و کنار و بوس جوید

همیشه بر طریق شرع پوید

بدیدار مجرد زو بود خوش

نگردد هرگز از چیزی مشوش

نشان دیگر آن باشد در آن حال

که شاهد باصلاح آید ز احوال

اگر باشد ز عصیان اندرو دود

صلاحیت درو پیدا شود زود

کند یک ره بترک او فسق و عصیان

نپوید جز براه شرع و ایمان

شود صاحب ولایت شاهد او

بر او یابد هدایت شاهد او

اگر او از پی شاهد دهد جان

بود در عشق او مدهوش و حیران

رود او از پی شاهد پیاپی

ازو بگریز و میکن از وی انکار

بود شیطان همیشه هم براو

نباشد هیچ چیزی در سر او

بگفتم با تو سرّ کار شاهد

بجان ودل شنو این راز زاهد

بود نادر چنین مرد یگانه

که شاهد باشد او را زین بهانه

بود این حال خاص الخاص مردان

کسی را نبود انکاری بر ایشان

نباشد کار ایشان جز عطائی

ز عیبی دور و خالی از ریائی

ز من گر طالبی بشنو تو یارا

دو فرنه دان تمامت اولیا را

در بیان اولیائی که تحصیل علم کرده باشند و اولیائی که امی باشند

گروهی علم ظاهر را بخوانند

فروع و اصل او یکسر بدانند

بکار آرند علم ظاهر خویش

شوند بینای اصل ظاهر خویش

کم افتد سهو اندر راه این جمع

که نور علم ایشان هست چون شمع

شوند غواص در بحر شریعت

بیابند اندرو درّ حقیقت

روش بس تیز دارند اندرین راه

ز سرّ کار گردند زود آگاه

بیابند آنگهی علم عطائی

کز آن روشن شود سر خدائی

شود علم لدنی یار ایشان

برآید در دو عالم کار ایشان

چو آن علم لدنی را بدانند

ز جمله علمها دامن فشانند

بود امّی گروهی چند دیگر

ندانسته نخوانده هیچ دفتر

ولی اعمال ایشان جمله با شرع

موافق باشد اندر اصل با فرع

بتعلیم خدا علمی بدانند

کزان دانش همیشه زنده مانند

ز قول و فعلشان هر چیز کاید

بود مستحسن اندر شرع و شاید

همه اقوال ایشان گر بجویند

حقیقت شرع باشد آنچه گویند

اصول شرع و قانون طریقت

بدانند جملگی اندر حقیقت

از ایشان گر کسی پرسد سئوالی

جواب او بگویند بی خیالی

بوند از جمله قومی با سلامت

برایشان نگذرد هرگز ملامت

براه شرع و تقوی در بکوشند

بظاهر حال خود از کس نپوشد

همه کس نیک ظن باشد بر ایشان

مگر آنکو بود در دین پریشان

ملامت ورز باشند جمع دیگر

شده منکر بر ایشان قوم یکسر

همیشه در ملامت عشقبازند

که یک دم با سلامت درنسازند

نگردد صادر از ایشان گناهی

بجز تقوی نپویند هیچ راهی

بمردم در نمایند ظاهر خویش

که تا گویند هستند جمله بد کیش

ولیکن ترک یک سنّت نگویند

به عمر خود ره بدعت نپویند

بترک جاه کان سدیست محکم

بگویند و شوند فارغ ز هر غم

ز نام وننگ خود آزاد گردند

چوانکاری کنی دلشاد گردند

در شرح کشف اولیاء

سه کشف است اندرین ره تا بدانی

به علمی و خیالی و عیانی

بود علم نخستین کشف اسرار

اگر با او عمل باشد ترا یار

وجودت از خودی چون گشت خالی

پس آنگه کشفها باشد خیالی

مشو ایمن درین هر دو ز شیطان

درین هر دو بود راهش یقین دان

بلی اندر عیانی ره نیابد

در آن راز نهانی ره نیابد

تو بازیهای او را نیک بشناس

که تا ضایع نگردد بر تو انفاس

چو دانستی کمینگاه عزازیل

نبندد بر تو بر راه عزازیل

بود هر کشف را ظاهر نهانی

کزو پیدا شود روشن معانی

نشان کشف علمی را تو بشناس

که تا داری همیشه پاس انفاس

شود بینا روان تو بحکمت

همان گویا زبان تو بحکمت

بود جاری حقایق بر زبانت

بسی پوشیده‌های گردد عیانت

بدان اوصاف چون موصوف گردی

اگر گوئی سخن موقوف گردی

هوائی باشد این گفتن تو میدان

زبان را اندرین گفتن مجنبان

بلی ذوقیست در گفتن هوائی

نداند این بجز مرد خدائی

کمینگاهی است شیطان را درین ذوق

که میل نفس را بفریبد آن ذوق

چنان مستغرق گفتن شود مرد

که گردد خالی او از خواب و از خورد

بود عشقی زبانش را بگفتن

که گفتن را نه بتواند نهفتن

زبانت اندرین دم بسته باید

که کار و بار تو یکسر گشاید

تو گفتن را شوی مانع به یک چند

زبان خویش را داری تو در بند

شود پیدا ترا کشف خیالی

بسی صورت درو بینی تو حالی

بسی آوازها آید بگوشت

که آید دل در آن حالت بجوشت

بسی احوال غیبی را بدانی

که باشد جمله از راه معانی

مخور لقمه بشبهت اندرین راه

که تا بسته نگردد بر تو آن راه

نشان آن باشد آن کس را در آن حال

بگردد در درونش جمله احوال

شود نوری قرین چشم ظاهر

که ربانی بود آن نور طاهر

بهر کس گر نظر کرد اندر آن حال

بگردد در درونش جمله احوال

در آن حالت بصورت درنماند

حقیقت معنی هر یک بداند

بداند آنکسی کو را سعید است

هم آنکس را که از حضرت بعید است

قیامت نقد او گردد در آن حال

که بر وی کشف گردد جمله احوال

به بیند صورت ابلیس را هم

شناسا گردد آن تلبیس را هم

بگوش آواز تحمید ملایک

همان تسبیح و تمجید ملایک

همان تسبیح حیوانات یکسر

شود معلوم او را ای برادر

سراسر بشنود آن را بداند

از آن آواز حیران بماند

نشان چشم و سمع جان همین است

کسی داند که او صاحب یقین است

اگر خواهد که آرد در عبارت

و یا رمزی بگوید در اشارت

در آن سر وقت او بیهوش گردد

یقین بیطاقت و مدهوش گردد

که تا این حالش پوشیده ماند

کسی از وقت و حال او نداند

چو عالی گردد آن کشف عیانی

بخواهد دید سید را نهانی

شود نوری قرین چشمش از شرع

بدان بینا شود از اصل تا فرع

وجود خویش بیند سنگ یاقوت

همه عالم شده همرنگ یاقوت

درون خود خنک یابد از آن ذوق

شود بی‌خویشتن حیران از آن ذوق

بخود چون باز آید کشته و خوش

همه عالم همی بیند چو آتش

در ان عالم تن خود غرق بیند

برون از حیلت و از زرق بیند

درونش سرد باشد اندر آن حال

فرو ماند زبان از قیل و از قال

پس آنگه با خود آید او دگر بار

وجودخویش بیند همچو زنگار

همه عالم شده بس سبز و روشن

جهان یکسر شده بر وی چو گلشن

درین عالم تمامت آفرینش

چو شخصی بیند او از روی بینش

چو آن شخص لطیف روشن پاک

نوشته بیند او خطی که لولاک

پس آنگه بیند او نور گزیده

که خیره گردد اندر وی دو دیده

منقش باشد آن نور مطهر

توان آن نقش را خواندن سراسر

هر آن نقشی کز آن نور مبین است

تمامت رحمة للعالمین است

یکی صورت شود پیدا از آن نور

که چشم بد بود پیوسته زان دور

که باشد معنوی آن صورت پاک

که اندر وصف او گفتند لولاک

بود آن صورت زیبای خواجه

همی آن طلعت زیبای خواجه

در آن حضرت برآید جمله کامش

برند از زمره احباب نامش

بباشد دیو نفسش هم مسلمان

هم او مالک شود در ملک ایمان

شود نومید ازو شیطان بیکبار

نیاید نزد او هرگز دگر بار

مشاهد گردد آن کس پس یقین بین

طلاق هر دو عالم داده با این

پس آنگه از خودی فارغ شود مرد

شود از ماسوی الله جملگی فرد

چو حیدر فرد باید شد ز جمله

که تا گردی خلاص از هر طعمه

پس آنگه از فنا هم فانی آید

بصورت هم چو نقش مانی آید

حیاتی یابد از حی یگانه

کز آن باقی بماند جاودانه

پس آنگه بیند او نوری چو مینا

نداند این سخن جز مرد دانا

نهانیها عیان بیند در آن نور

بسی نام ونشان بیند در آن نور

بهمت بگذرد زان جمله برتر

بود خلق جهان را جمله برسر

سلوک راه حق دشوار باشد

کسی داند که او هشیار باشد

بود هم جمع هم ظاهر چنین مرد

وجود او بود در عصر خود فرد

فروزین است منزلهای بس دور

که آرد در نظر آن جمله مستور

نشانی را نشاید باز گفتن

که این توحید می‌باید نهفتن

درین فصل از طریق رمز و ایجاز

بگفتم شرح او را جملگی باز

تو تا از هستی خود در حجابی

نشانی زینکه گفتم درنیابی

مقید تا بعلم و عقل خویشی

ازین ره نه یکی باشی نه بیشی

مگر علمی ببخشندت خدائی

که یابی از خودی خود رهائی

از آن علم ار ببخشندت حیاتی

که یابی در ره دین زان ثباتی

شود مکشوف بر تو این معانی

بدانی یکسر آن راز نهانی

چو سالک نیستی وز اعتقادی

رساند اعتقادت با معادی

بدین گر اعتقاد نیک داری

نخست اندر بیابی رستگاری

مشو زانها که گویند هرچه جارا

نباشد آن نباشد پادشا را

که باشد این سخن عین حماقت

مشو مستغرق شین حماقت

مشو منکر تو بر احوال ایشان

که تادینت نگردد زان پریشان

بخود نتوانی این ره را بریدن

بسر باید بر ایشان دویدن

بود مکشوف و گرددبر تو احوال

شوی فارغ هم از جاه و هم از مال

اگر کشفت نمی‌گردد میسر

بنه رخ را بر آن خاک مطهر

که تا آزاد گردد از کبایر

ببخشندت همه سهو و صغایر

لباس مغفرت پوشی در آن حال

ولی پوشیده باشد بر تو احوال

بوقت مرگ دانی آن معانی

که روشن گرددت راز نهانی

کز آن حضرت کرامتها چه دیدی

چو شربتهای معنی را چشیدی

چو پر کردی ز حضرت جام وصلت

نماند در درونت هیچ علت

هر آنکس گر کند بر تو سلامی

اگر او خود بود محروم و عامی

سعادت یابد و اقبال و توبه

که چون بروی رسد از یار روضه

بسی دارم ازین در معانی

نمی‌گویم که تو نه اهل آنی

زیادت زین نمی‌آرم دگر گفت

درین معنی در تصدیق را سفت

اگر محرم شوی روزی بدانی

شود مکشوف بر تو این معانی

ز آلایش دماغت چون شود پاک

گل تحقیق را بوئی ازین خاک

شود معلومت آنگه سرّ این کار

نماند در درونت هیچ انکار

چو منکر باشی این افسانه خوانی

درین گفتن مرا دیوانه دانی

چو بربستی بخود فرزانگی را

ندانی ذوق این دیوانگی را

منم دیوانه ای مرد یگانه

نخواهم ترک کردن این فسانه

چو دانم ای برادر این فسون را

بجان ودل خریدم این جنون را

طلاق عقل دادم علم بر سر

که باشد این جنون ما را میسر

مبارک بر تو این فرزانگی باد

قرین عالم این دیوانگی باد

تو این معنی ندانی ای برادر

ارادت دار و خوش برخوان و بگذر

بمسکینی توان دانستن این راز

چو مسکین نیستی رو کار خود ساز

چو بربستم در فرزانگی من

بگویم رمزی از دیوانگی من

اگر اهلی ز من این نکته بشنو

بگوش دل یقین ای مرد رهرو

مثال او چو قرص آفتابست

وجودش دائماً پر نور و تابست

ز نورش اهل معنی را قوام است

زبانش اهل صورت را نظام است

حجاب از جانب شخص است دائم

که باشد از غذای نفس قائم

از آن جانب همیشه نور و تاب است

چه جای پرده و جای حجاب است

اگر یک دم حجابی پیش گردد

هزاران فتنه ظاهر بیش گردد

محیط بحر او موجی برآرد

هزاران در و گوهر بر سرآرد

ز بحرش بحر حیوان چون روان کرد

بهر قالب که در شد جان جان کرد

بجای هر گلی دلجوی باشد

چو بینی آب او زین جوی باشد

الف یکتاست لیک اندر معانی

ندانی هیچ تا او را ندانی

معانی جمله موقوفست بروی

نهانی جمله مکشوف است بروی

از آن خالی نباشد هیچ حرفی

معانی دان وجودش را چو ظرفی

بباطن زو بود ترتیب کلمه

ازو ظاهر شودترتیب کلمه

نباشد یک الف یک حرف یک طرف

نه معنی و نه صورت بس کن این حرف

که این از فهم هر غیری بعید است

قریب این سخن اهل سعید است

اگر زین شیوه گویم تا بمحشر

بود یک قطره از آن بحر اخضر

از این شیوه بپردازم سخن را

بنوعی دیگر آغازم سخن را

در مناجات و ختم کتاب فرماید

خداوندا چو توفیقم فزودی

ره تحقیق را با من نمودی

همی خواهم بدین راهم بداری

بفضل خویش آگاهم بداری

که تا گردد نهانیها عیانم

بفضل خویش گویا کن زبانم

بنور حق چو بینا شد مرا چشم

نیاید باطلم دیگر فرا چشم

بحکمتها مزین کن دلم را

گشاده کن تمامت مشکلم را

بده در راه شرعم استقامت

که تا یابم در آن امن و سلامت

مرا منعم کن از مال شریعت

مپوشان بر من احوال شریعت

بر اسرار شریعت ده وقوفم

مکن موقوف یکسر در حروفم

منور کن بنور شرع چشمم

مقدر از عبودیت کن اسمم

ز چرک شرک صافی کن تو دینم

زیادت کن تو هر لحظه یقینم

مگردانم مقید در خیالات

بفضل خود رسان جانم بحالات

رفیق راه من گردان عنایت

که تا بفزایدم هر دم هدایت

جدائی ده وجودم را ز هستی

رهائی ده مرا از خودپرستی

حیاتم بخش از آب معانی

که تا باشم ز ارباب معانی

ملغزان پای جهدم را در این راه

بفضل خود مرا میدار آگاه

شناسم ده بسلطان حقیقت

که هست او گوهر کان حقیقت

شناسا کن مرا با حضرت او

که برد او در جهان از سالکان گو

کسی را کو شناسش حاصل آمد

یقین دان کان رونده واصل آمد

نیارد نام او بردن زبانم

که بس آلوده می‌بینم دهانم

ز من عاصی تری چندان که بینم

درین امت نباشد شد یقینم

نکردم یک عمل هرگز خدائی

که از دوزخ بیابم زان رهائی

بجز کان اولیا را دوست دارم

محبان خدا را دوست دارم

کنم بر دیدهٔ دل جای ایشان

سرم باشد بزیر پای ایشان

تمامی عاصیان را چون پناهند

گناهم را مگر ایشان بخواهند

خداوندا بحق جان خواجه

بحال و حرمت ایمان خواجه

بفرزندان و پاکان صحابش

نگهداری مرا از تاب آتش

کسانی را که اندر عصر مایند

اگر بیگانه و گر آشنایند

ز مشرق تا بمغرب برّو فاجر

ز ترسا و یهود و گبر و کافر

بفضل خود نکو کن کار ایشان

به نیکی کن بدل احوال ایشان

بلطف خود برآور کام هر یک

برحمت تیز کن بازار هر یک

تاریخ نظم کتاب

بسال پانصد و هفتاد و دو چار

شهور سال راند در آخر کار

ز ذی الحجه گذشته بد ده و پنج

که مدفون کردم اندر دفتر این گنج

ز هفته بود روز جمعه آخر

که شد منظوم این عقد جواهر

تو ای خوانندهٔ این نظم دلکش

که بادا وقت تو پیوسته زین خوش

قرین معرفت بادا ترا دل

که تا گردد مراد تو بحاصل

بفکرت خوان تو مفتاح ارادت

که تا بگشایدت باب سعادت

چو بگشایند ابواب فتوحت

از آن معنی شود آسوده روحت

بسی گفته شد اسرار معانی

هم از ایمان عینی هم عیانی

هم از ارشاد خاصان گزیده

که باشند از خودی خود بریده

هم از اوقات ارباب بدایات

هم از احوال اصحاب نهایات

هم آن از کشف و وقت و حال ایشان

مقامات بلند احوال ایشان

تأمل میکن اندر هر مقامی

تفکر میکن اندر هر کلامی

تمامت باز جو بنیاد معنی

که تا چون دادم ای جان داد معنی

بود جلوه کند بر تو معانی

که تا تحقیق هر معنی بدانی

بسا رمزا که آن پوشیده گفتم

در او راز نهانیها نهفتم

بده جان تا معانی را بدانی

همان راز نهانی را بدانی

هر آن چیزی که ماند بر تو مشکل

فرو مگذار اگر هستی تو عاقل

یکایک باز جو از روی معنی

اگر آبی خوری از جوی معنی

به نیکی نام ما را یاد می‌آر

بگو یارب برحمت شاد عطار

ترحم چون فرستی بر روانم

ز انفاست شود آسوده جانم

فزون از قطره‌های برف و باران

که بارد در شتا و در بهاران

بی سر نامه

بخش ۱

من بغیر از تو نه‌بینم درجهان

قادرا پروردگارا جاودان

من ترا دانم ترا دانم ترا

حق ترا کی غیر باشد ای خدا

چون بجز تو نیست در هر دو جهان

لاجرم غیری نباشد در میان

اولین و آخرین وای احد

ظاهرین و باطنین و بی عدد

این جهان و آن جهان و در نهان

آشکارا در نهان و در عیان

هم عیان و هم نهان پیدا توئی

هم درون گنبد خضرا توئی

در ازل بودی و باشی همچنان

تا ابد هستی و باشی جاودان

ای ز تو پیدا شده کون و مکان

ای ز تو پیدا شده جان و جهان

ای ز تو عالم پر از غوغا شده

جان پاکان در رهت یغما شده

ای ز تو چرخ فلک گردان شده

صدهزاران دل ز تو حیران شده

ای ز وصلت عاشقان دلسوخته

جامهٔ وصل تو هر دم دوخته

ای ز وصلت کار بازار آمده

همچو ابراهیم در نار آمده

ای ز وصلت جانها اندر فغان

همچو موسی درجواب لن تران

ای ز وصلت جانها بریان شده

همچو اسمعیل صید قربان شده

ای ز وصلت زاهدان در تهنیت

همچو داود نبی در تعزیت

ای ز وصلت عالمان در گیر و دار

چون سلیمان پادشاهی ملک دار

ای ز وصلت جان ما تاراج یافت

چون محمد یک شب معراج یافت

ای ز وصلت عاشقان آشفته کار

همچو عیسی آمده از پای دار

ای ز وصلت آسمان گردان شده

اندرین ره راه بی‌پایان شده

ای ز وصلت کوکبان اندر طلب

می‌نیاسایند هرگز از تعب

ای ز وصلت آفتاب اندر سما

غلط غلطان می‌رود بی سر و پا

ای ز وصلت خاک را خون در جگر

هر زمان سردگر کرده بدر

ای ز وصلت آب در کار آمده

هر زمان هر سو پدیدار آمده

ای ز وصلت شد فریدت غرق خون

هر زمان در خاک افتد سرنگون

ای ز وصلت آتش از غم سوخته

اندر آن دم سنگ بر سر کوفته

ای ز وصلت هر زمان حیران شدم

در تحیر سر بسر گردانشدم

ای ز وصلت غرق توحید آمدم

لاجرم در عین تجرید آمدم

من توام تو من نه من جمله توئی

محو کردم در تو مائی و توئی

خود یکی بود و نبود او را دوئی

از منی هر چیز هم اینجا توئی

من بوصلت عارفی مطلق شدم

عارفی رفته تمامی حق شدم

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بی سرنامه را پیدا کنم

عاشقان را در جهان شیدا کنم

صد هزاران خلق حیران مانده‌اند

اندرین ره نوح گریان مانده‌اند

صد هزاران عارفان در گفتگو

اندرین ره لوح دل در شست و شو

عاشقان آتش زنند در هر دو کون

تا رهی زین نقشهای لون لون

نقشها را جمله در آتش بسوز

بعد از آن شمع وصالش برفرور

چون نماند نقشها اندر نهان

آن زمان نقاش را بینی عیان

با تو گویم سر اسرار نهان

ای برادر نقش را نقاش دان

چون ترا باشد کمال دین به حق

خویش را هرگز نبینی جز به حق

جملگی اعضای تو ای بی خبر

ذات کلی این جهان را سر به سر

عرش و فرش و لوح کرسی و قلم

از توشان شد اسم در عالم علم

گوهری جان در هوس تو کردهٔ

با سگی و جاهلی خوکردهٔ

دادهٔ بر باد عمر جاودان

یک زمان آگه نهٔ از سرجان

چون شوی آگه ز سر خویشتن

ترک گیری ازحدیث ما و من

جمله را یک بینی ای مرد خدای

تا نه‌بینی ای پسر رشته دوتای

گر تو راه عشق را مایل شوی

یک ره و یک کعبه و یک دل شوی

ننگری در هیچ سوای مردکار

دایما در عشق باشی بی‌قرار

عشق جانان جوهر جان آمده است

لاجرم از خلق پنهان آمده است

هست پیدا نیک تنها از شما

کی بود خفاش را تاب ضیا

این جهان و آن جهان با هم ببین

بگذر از راه گمان و از یقین

عشق با انسان و آن آمیخته

روح اندر خاک دان آویخته

گفتم ای آرام جان عاشقان

هم شوی درمان درون جسم و جان

ای جمالت عاشقان نشناخته

مرکب معنی درین ره تاخته

ای وصالت سالکان را رهروان

جمله در آیند از ره بی نشان

ای وصالت صادقان صادق شده

در طریق عشق خود لائق شده

ای وصالت عالمان درهای و هوی

در ره تقلید بشکافند موی

ای وصالت اولیا را داد حال

دأب ایشان ماورای قیل و قال

ای وصالت آسمان و هم زمین

هست در تسبیح رب العالمین

ای وصالت شمس را دریافته

نور او در جمله عالم یافته

ای وصالت ماه را هاله زده

گاه بدروگه هلالی بر زده

ای وصالت باد و آتش را به هم

داد وصلت از ره لطف و کرم

ای وصالت بحر را بگداخته

هر زمان درد دگر پرداخته

ای وصالت کرد آب و خاک را

داد قدسی روح قدس پاک را

ای وصالت کوه را در گل زده

صد هزاران عاربش بر دل زده

ای وصالت سر دریای قدم

صد هزاران درّ آرد از عدم

ای وصالت آشکارا و نهان

ای وصالت بی بیان و بی عیان

ای وصالت انبیا و اولیا

ای وصالت عاشقان و اصفیا

ای وصالت زاهدان و مخلصان

ای وصالت نیستی و هستیان

ای وصالت هست گشته در جهان

ای وصالت هست پیدا ونهان

ای وصالت از جهان بیرون شده

ای وصالت عالم بیچون شده

ای وصالت هر دو عالم سوخته

ای وصالت خان و مانم سوخته

عالمان در علم اودرمانده‌اند

عارفان از عرف او وامانده‌اند

عاشقان از عشق او حیران شدند

هر دم از نوعی دگر بی جان شدند

زاهدان از زهد او رسوا شدند

در خیال زهد او شیدا شدند

بعد پنجه سال او اسرار یافت

از فریدالدین لقب عطار یافت

سر بیسرنامه را پیدا کنم

عاشقان رادرجهان شیدا کنم

بخش ۲

درنگر ای عارف صاحب نظر

پاک مردان را جهان آمد بسر

ای وصالت روشنائی در جهان

ای وصالت هم عیان و هم نهان

ای وصالت غمگسار مفلسان

ای وصالت شمع جان بی‌کسان

ای وصالت رهنمای سالکان

ای وصالت درگشای طالبان

ای وصالت سر مشتاقان شده

ای وصالت وصل عشاقان شده

ای وصالت صدق صدیق آمده

ای وصالت عین تحقیق آمده

ای وصالت ترک تجرید آمده

ای وصالت گنج تفرید آمده

ای وصالت اولین و آخرین

ای وصالت باطنی و ظاهرین

ای وصالت وصل در بن تاخته

لاجرم در عشق جان در باخته

ای وصالت گشته بر ما آشکار

سالکی گشتم ز فضلت نامدار

ای وصالت کرد رندان مردمان

ای وصالت هست گشته در جهان

بار دیگر سالک حق حق شدم

سالکی رفته تمامی حق شدم

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بی سر نامه را پیدا کنم

عاشقان را در جهان شیدا کنم

گفت احمد خواند یار آن امام

انبیا و اولیا او را غلام

وان نموده سر اسرار قدم

آوریده در معنی از عدم

راه را بنموده آن بحر صفا

خواجهٔ دنیا و دین خیرالورا

سر حق بنمود او در سر حق

در ره حق داد مردان را سبق

عارفان این معرفت دریافتند

سالکان مرکب در این ره تاختند

طالبان در جستجوی او بدند

عالمان در گفتگوی او بدند

زاهدان یک شمهٔ از وی یافتند

سالها در سوختن در ساختند

عاشقان دیدند روی او عیان

دست‌ها شستند با ساعد زجان

رهبر عالم محمد(ص) آمده است

اسم او محمود(ص) احمد آمده است

ره از او جو گر تو مرد رهبری

تا نمانی در بلای کج روی

راه راه مستقیم دنیا و دین

سر حق است رحمة للعالمین

هر که در راه محمد راه یافت

سر حق را ازدل آگاه یافت

احمد است اینجا احد ای مرد کار

سر حق را با تو گفتم آشکار

میم را بردار احمد شد احد

فهم کن معنی الله الصمد

هست این اسرار از جای دگر

سر این راکی شناسد گاو و خر

کور را از حور رخ زیبا چه سود

گرچه داند تا چه بانگ آمد چه عود

خودپرستی راه شیطان آمده

بت شکستن کار مردان آمده

راه مردان راه توحید آمده

کار ما تجرید و تفرید آمده

من طریق عشق احمد داشتم

تخم دین در راه احمد کاشتم

اسب را در راه احمد تاختم

جان خود در راه احمد یافتم

من شراب از جام احمد خورده‌ام

گوی را از خلق عالم برده‌ام

مصطفی شیخ من است در راه دین

او مرا بنموده است راه یقین

من نه عطارم تو عطارم همین

در ره حق راز اسرارم به بین

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بی سر نامه را پیدا کنم

عاشقان رادر جهان شیدا کنم

بخش ۳

بعد از این جوهر ندیدم از صفا

من نوشتم سر بی سر نامه را

سر بی سر نامه را کردم عیان

این زمان جویم نخواهد شد روان

محو شد اجزای کل من ز هم

فارغم از خوف و شادی و ز غم

گنج پنهانم درین جسم آمدم

سرواعلانم درین اسم آمدم

من وجود خویش را فانی کنم

در لقای حق به حق باقی کنم

من باسرار آورم این جسم را

پس به گفتار آورم این رسم را

تا بداند عاشقان سوخته

اسم اعظم گشت در دین دوخته

من برای جمله عالم آمدم

لاجرم در نفس آدم آمدم

من برای راه عشاق آمدم

لاجرم در عشق مشتاق آمدم

جسم خود را در ره حق باختم

سر معنی را به جان بشناختم

اولین وآخرین من بوده‌ام

طاهرین و باطنین من بوده‌ام

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر وکینه وز هوا

سر بی سرنامه را پیدا کنم

عاشقان را در جهان شیدا کنم

بخش ۴

بود عطاری عجب شوریده حال

در ره تحقیق او را صد کمال

حال با خالق عجب بود ای پسر

نی چو حال این خیال بی خبر

در امور سر حق ره برده بود

نی چو حال ما و من در پرده بود

از یقین خویش حاصل کرده بود

در یقین خویش واصل گشته بود

علویی در خود چو شوقی داشت او

هیچ علمی را فرو نگذاشت او

جمله مردان در فنای ره شدند

در فنای حق به حق آگه شدند

جسم و جان و دین و دل درباختند

تا کمال راه دین دریافتند

زهد را و علم را و قال و قیل

جمله را انداختند در آب نیل

ای برادر غیر حق جز نیست کس

اهل معنی را همین باشد و بس

گر تو غیر حق نه‌بینی در جهان

بر تو گردد روشن اسرار نهان

چون که اندر راه حق یک تن شوی

از وجود خویشتن فارغ شوی

گر ز جسم و جان شود کلی بدر

آن زمان ز اسرار حق یابی خبر

عقل اودر گفت سودا می‌کند

عشق هر دم خود به یغما می‌کند

عقل شیطان گفت من ز آدم بهم

اوست سلطانی و من نورانیم

حق تعالی گفت ای ملعون شده

از طریق راه حق بیرون شده

آدم و معنی ندیده بالیقین

روح پاکش رحمة للعالمین

او من است و من ویم ای بی خبر

لاجرم در راه معنی کور و کر

گر ترا دیده بدی در راه ما

آدم ما را بدیدی همچو ما

چون ندیدی آدمی را با یقین

نام تو کردیم ابلیس لعین

ای برادر با کمال خویش باش

در ره توحید حق بی کیش باش

بگذر از کفر و نفاق کیش دین

تا رسی در قرب رب العالمین

خودپرستان اندرین ره گمرهند

در طریق عشق حق آگه ترند

نفس انسان سد راه عشق شد

عاشقان را راه پس در عشق شد

عشق را بگزین ونفست را بسوز

تا شب تاریک گردد همچو روز

نفس را اینجا حجاب راه دان

این سخن را از دل آگاه دان

این نه تقلید است نه این راهها است

راه تحقیق است و راه مصطفا است

هر که اندر بند نفس خویش ماند

از ره حق همچو کافر کیش ماند

در ره توحید جان ایثار کن

دیده را در باز رو دیدار کن

در جمال حق جمال حق به‌بین

در صفات ذات رب العالمین

من نمودم از برای جمله‌تان

من سزاوارم برای جمله‌تان

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بی سر نامه را پیدا کنم

عاشقان را در جهان شیدا کنم

بخش ۵

بود شیخی گفت ما را رو به چین

بود گر کافر نداری کیش و دین

پیشوای ماست همچون مصطفاست

لاجرم بود آنچه گوئی بیرواست

بعد از آن عطار گفت ای کور و کر

از رموز سر عشقی بی خبر

تو به بندی صورت واماندهٔ

کی تو حرف حق احمد خواندهٔ

لی مع الله گفت احمد در میان

تو کجادانی که هستی در میان

تو بصورت همچو کافر ماندهٔ

واصل حق را تو کافر خواندهٔ

خرقهٔ ناموس را پوشیدهٔ

ونگه سالوس را پوشیدهٔ

بت پرستی می‌کنی در زیر دلق

می‌نمائی خویش را صوفی به خلق

تو سلوک راه از خود کردهٔ

لاجرم در صد هزاران پردهٔ

دام گاهی کردهٔ این خرق را

می‌فریبی هر زمان این خلق را

در خودی خود گرفتار آمدی

لاجرم در عین پندار آمدی

راه تجرید و فنا راه تو هست

تو سخن کم کن که آن راه تو هست

روی تقلیدی بماندی مبتلا

تو کجا و سر توحید از کجا

رو که راه بی نشان راه تونیست

عقل را در راه معنی روشکیست

تو نمی‌دانی که من هستم چنین

بی هوامائیم بر روی زمین

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بی سر نامه را پیدا کنم

عاشقان را در جهان شیدا کنم

بخش ۶

این سخن را از ره مردی شنو

تا نمانی در قیامت در گرو

جوهر عشق از تو پیدا می‌شود

هر دوعالم در دلت یکتا شود

بی تو در شک نامده درّ یقین

بگذری ازکفر و از اسلام و دین

آن زمان تو عشق را لائق شوی

عشق حق را عاشق صادق شوی

گر مرا از عشق تو باشد خبر

مرتدی باشیم و در ره بی خبر

آن چنان خواهم که کلی گم شوی

تا ز پستی آدم مردم شوی

ورنه همچون زاهدان کور و کر

چون ز هستی خودت باشد خبر

کی توانم کرد پنهان دود را

من نه زهر کاشته نمرود را

بحر معنی بی‌نهایت آمده

لاشکی بی حد و غایت آمده

یافتم یک قطره از بحر صفا

ز آن بر آمد هر زمانی موج‌ها

راه توحید عیانی داشتم

گنج اسرار نهانی داشتم

راه حق را صادق عشق آمدم

حق حق است حق مطلق آمدم

من خدایم من خدایم من خدا

فارغم از کبر و کینه وز هوا

سر بیسر نامه را پیدا کنم

عاشقان رادرجهان شیدا کنم

بخش ۷

گفتم ای دارندهٔ کون و مکان

غیر تو کس نیست در هر دو جهان

گفتم ای دارندهٔ عرش مجید

عرش و کرسی از تو هم صورت ندید

گفتم ای دارندهٔ لوح و قلم

این جهان و آن جهان از تو علم

گفتم ای دانای بینا آمده

خلق عالم از تو حیران آمده

می‌کنم من ختم بی سر نامه را

می‌کنم آلوده در خون جامه را

لیک در دریای خون غوطه زدم

بعد ازآن کردم وضو در خون شدم

مردمان گفتند و پنجه دیدهٔ

روی خود در خون چرا آلودهٔ

گفتم این دم می‌گذارم من نماز

پس وضو سازم به خون ای پاک باز

این نماز عشق را آنجا وضو

راست ناید جز به خون پاک رو

بعد از آن گفتند مردی مرد کار

از تصوف این زمان امری بیار

گفت هم هر رنگ من بینی چنین

تا ترا در راه من باشد یقین

بار دیگر گفت ای صاحب نظر

در طریق عشق ده ما را خبر

گفت پس آنجا بود گردن زدن

بعد از آن به سوختن آتش زدن

این بگفتم این چنین سر جان من

منتشر شد در جهان ایمان من

ای دریغا ختم بی سر نامه شد

لیک در سیلاب خون تر جامه شد

ای دریغا در خودی در مانده‌ام

لاجرم در صد بلا افتاده‌ام

ای دریغا بی نوایان یقین

راه رفتند و بماندم این چنین

ای دریغا عارفان با وفا

شان برفتند و بماندم در قفا

ای دریغا سالکان راه بین

راه رفتند و بماندم این چنین

ای دریغا صوفیان با صفا

شان برفتند و بماندم مبتلا

ای دریغا نفس ما در معصیت

خود خودی کرده بری از معرفت

ای دریغا عاشقی را باادب

جمله در تجرید دایم خشک لب

هر که او خود را فنا کلی شناخت

اندر آن جائی بقانی کل بساخت

پایان بی سر نامه

بعدی                         قبلی