شاهنامه فردوسی ب34_داستان سیاوش
داستان سیاوش
بخش ۱
کنون ای سخن گوی بیدار مغز****یکی داستانی بیرای نغز
سخن چون برابر شود با خرد****روان سراینده رامش برد
کسی را که اندیشه ناخوش بود****بدان ناخوشی رای اوگش بود
همی خویشتن را چلیپا کند****به پیش خردمند رسوا کند
ولیکن نبیند کس آهوی خویش****ترا روشن آید همه خوی خویش
اگر داد باید که ماند بجای****بیرای ازین پس بدانا نمای
چو دانا پسندد پسندیده گشت****به جوی تو در آب چون دیده گشت
زگفتار دهقان کنون داستان****تو برخوان و برگوی با راستان
کهن گشته این داستانها ز من****همی نو شود بر سر انجمن
اگر زندگانی بود دیریاز****برین وین خرم بمانم دراز
یکی میوه‌داری بماند ز من****که نازد همی بار او بر چمن
ازان پس که بنمود پنچاه و هشت****بسر بر فراوان شگفتی گذشت
همی آز کمتر نگردد بسال****همی روز جوید بتقویم و فال
چه گفتست آن موبد پیش رو****که هرگز نگردد کهن گشته نو
تو چندان که گویی سخن گوی باش****خردمند باش و جهانجوی باش
چو رفتی سر و کار با ایزدست****اگر نیک باشدت جای ار بدست
نگر تا چه کاری همان بدروی****سخن هرچه گویی همان بشنوی
درشتی ز کس نشنود نرم گوی****به جز نیکویی در زمانه مجوی
به گفتار دهقان کنون بازگرد****نگر تا چه گوید سراینده مرد
بخش ۱۰
نگه کرد گرسیوز نامدار****سواران ترکان گزیده هزار
خنیده سپاه اندرآورد گرد****بشد شادمان تا سیاووش گرد
سیاوش چو بشنید بسپرد راه****پذیره شدش تازیان با سپاه
گرفتند مر یکدگر را کنار****سیاوش بپرسید از شهریار
به ایوان کشیدند زان جایگاه****سیاوش بیاراست جای سپاه
دگر روز گرسیوز آمد پگاه****بیاورد خلعت ز نزدیک شاه
سیاوش بدان خلعت شهریار****نگه کرد و شد چون گل اندر بهار
نشست از بر بارهٔ گام زن****سواران ایران شدند انجمن
همه شهر و برزن یکایک بدوی****نمود و سوی کاخ بنهاد روی
هم آنگه به نزد سیاوش چو باد****سواری بیامد ورا مژده داد
که از دختر پهلوان سپاه****یکی کودک آمد به مانند شاه
ورا نام کردند فرخ فرود****به تیره شب آمد چو پیران شنود
به زودی مرا با سواری دگر****بگفت اینک شو شاه را مژده بر
همان مادر کودک ارجمند****جریره سر بانوان بلند
بفرمود یکسر به فرمانبران****زدن دست آن خرد بر زعفران
نهادند بر پشت این نامه بر****که پیش سیاووش خودکامه بر
بگویش که هر چند من سالخورد****بدم پاک یزدان مرا شاد کرد
سیاوش بدو گفت گاه مهی****ازین تخمه هرگز مبادا تهی
فرستاده را داد چندان درم****که آرنده گشت از کشیدن دژم
به کاخ فرنگیس رفتند شاد****بدید آن بزرگی فرخ نژاد
پرستار چندی به زرین کلاه****فرنگیس با تاج در پیشگاه
فرود آمد از تخت و بردش نثار****بپرسیدش از شهر و ز شهریار
دل و مغز گرسیوز آمد به جوش****دگرگونه‌تر شد به آیین و هوش
به دل گفت سالی چنین بگذرد****سیاوش کسی را به کس نشمرد
همش پادشاهیست و هم تاج و گاه****همش گنج و هم دانش و هم سپاه
نهان دل خویش پیدا نکرد****همی بود پیچان و رخساره زرد
بدو گفت برخوردی از رنج خویش****همه سال شادان دل از گنج خویش
نهادند در کاخ زرین دو تخت****نشستند شادان دل و نیک‌بخت
نوازندهٔ رود با میگسار****بیامد بر تخت گوهرنگار
ز نالیدن چنگ و رود و سرود****به شادی همی داد دل را درود
چو خورشید تابنده بگشاد راز****به هرجای بنمود چهر از فراز
سیاوش ز ایوان به میدان گذشت****به بازی همی گرد میدان بگشت
چو گرسیوز آمد بینداخت گوی****سپهبد پس گوی بنهاد روی
چو او گوی در زخم چوگان گرفت****هم‌آورد او خاک میدان گرفت
ز چوگان او گوی شد ناپدید****تو گفتی سپهرش همی برکشید
بفرمود تا تخت زرین نهند****به میدان پرخاش ژوپین نهند
دو مهتر نشستند بر تخت زر****بدان تا کرا برفروزد هنر
بدو گفت گرسیوز ای شهریار****هنرمند وز خسروان یادگار
هنر بر گهر نیز کرده گذر****سزد گر نمایی به ترکان هنر
به نوک سنان و به تیر و کمان****زمین آورد تیرگی یک زمان
به بر زد سیاوش بدان کار دست****به زین اندر آمد ز تخت نشست
زره را به هم بر ببستند پنج****که از یک زره تن رسیدی به رنج
نهادند بر خط آوردگاه****نظاره برو بر ز هر سو سپاه
سیاوش یکی نیزهٔ شاهوار****کجا داشتی از پدر یادگار
که در جنگ مازندران داشتی****به نخچیر بر شیر بگذاشتی
به آوردگه رفت نیزه بدست****عنان را بپیچید چون پیل مست
بزد نیزه و برگرفت آن زره****زره را نماند ایچ بند و گره
از آورد نیزه برآورد راست****زره را بینداخت زان سو که خواست
سواران گرسیوز دام ساز****برفتند با نیزهای دراز
فراوان بگشتند گرد زره****ز میدان نه بر شد زره یک گره
سیاوش سپر خواست گیلی چهار****دو چوبین و دو ز آهن آبدار
کمان خواست با تیرهای خدنگ****شش اندر میان زد سه چوبه به تنگ
یکی در کمان راند و بفشارد ران****نظاره به گردش سپاهی گران
بران چار چوبین و ز آهن سپر****گذر کرد پیکان آن نامور
بزد هم بر آن گونه دو چوبه تیر****برو آفرین کرد برنا و پیر
ازان ده یکی بی‌گذاره نماند****برو هر کسی نام یزدان بخواند
بدو گفت گرسیوز ای شهریار****به ایران و توران ترا نیست یار
بیا تا من و تو به آوردگاه****بتازیم هر دو به پیش سپاه
بگیریم هردو دوال کمر****به کردار جنگی دو پرخاشخر
ز ترکان مرا نیست همتاکسی****چو اسپم نبینی ز اسپان بسی
بمیدان کسی نیست همتای تو****هم‌آورد تو گر ببالای تو
گر ایدونک بردارم از پشت زین****ترا ناگهان برزنم بر زمین
چنان دان که از تو دلاورترم****باسپ و بمردی ز تو برترم
و گر تو مرا برنهی بر زمین****نگردم بجایی که جویند کین
سیاوش بدو گفت کین خود مگوی****که تو مهتری شیر و پرخاشجوی
همان اسپ تو شاه اسپ منست****کلاه تو آذر گشسپ منست
جز از خود ز ترکان یکی برگزین****که با من بگردد نه بر راه کین
بدو گفت گرسیوز ای نامجوی****ز بازی نشانی نیاید بروی
سیاوش بدو گفت کین رای نیست****نبرد برادر کنی جای نیست
نبرد دو تن جنگ و میدان بود****پر از خشم دل چهره خندان بود
ز گیتی برادر توی شاه را****همی زیر نعل آوری ماه را
کنم هرچ گویی به فرمان تو****برین نشکنم رای و پیمان تو
ز یاران یکی شیر جنگی بخوان****برین تیزتگ بارگی برنشان
گر ایدونک رایت نبرد منست****سر سرکشان زیر گرد منست
بخندید گرسیوز نامجوی****همانا خوش آمدش گفتار اوی
به یاران چنین گفت کای سرکشان****که خواهد که گردد به گیتی نشان
یکی با سیاوش نبرد آورد****سر سرکشان زیر گرد آورد
نیوشنده بودند لب با گره****به پاسخ بیامد گروی زره
منم گفت شایستهٔ کارکرد****اگر نیست او را کسی هم نبرد
سیاوش ز گفت گروی زره****برو کرد پرچین رخان پرگره
بدو گفت گرسیوز ای نامدار****ز ترکان لشکر ورا نیست یار
سیاوش بدو گفت کز تو گذشت****نبرد دلیران مرا خوار گشت
ازیشان دو یل باید آراسته****به میدان نبرد مرا خواسته
یکی نامور بود نامش دمور****که همتا نبودش به ترکان به زور
بیامد بران کار بسته میان****به نزد جهانجوی شاه کیان
سیاوش بورد بنهاد روی****برفتند پیچان دمور و گروی
ببند میان گروی زره****فرو برد چنگال و برزد گره
ز زین برگرفتش به میدان فگند****نیازش نیامد به گرز و کمند
وزان پس بپیچید سوی دمور****گرفت آن بر و گردن او به زور
چنان خوارش از پشت زین برگرفت****که لشکر بدو ماند اندر شگفت
چنان پیش گرسیوز آورد خوش****که گفتی ندارد کسی زیرکش
فرود آمد از باره بگشاد دست****پر از خنده بر تخت زرین نشست
برآشفت گرسیوز از کار اوی****پر از غم شدش دل پر از رنگ روی
وزان تخت زرین به ایوان شدند****تو گفتی که بر اوج کیوان شدند
نشستند یک هفته با نای و رود****می و ناز و رامشگران و سرود
به هشتم به رفتن گرفتند ساز****بزرگان و گرسیوز سرفراز
یکی نامه بنوشت نزدیک شاه****پر از لابه و پرسش و نیکخواه
ازان پس مراو را بسی هدیه داد****برفتند زان شهر آباد شاد
به رهشان سخن رفت یک با دگر****ازان پرهنر شاه و آن بوم و بر
چنین گفت گرسیوز کینه جوی****که مارا ز ایران بد آمد بروی
یکی مرد را شاه ز ایران بخواند****که از ننگ ما را به خوی در نشاند
دو شیر ژیان چون دمور و گروی****که بودند گردان پرخاشجوی
چنین زار و بیکار گشتند و خوار****به چنگال ناپاک تن یک سوار
سرانجام ازین بگذراند سخن****نه سر بینم این کار او را نه بن
چنین تا به درگاه افراسیاب****نرفت اندران جوی جز تیره آب
چو نزدیک سالار توران سپاه****رسیدند و هرگونه پرسید شاه
فراوان سخن گفت و نامه بداد****بخواند و بخندید و زو گشت شاد
نگه کرد گرسیوز کینه‌دار****بدان تازه رخسارهٔ شهریار
همی رفت یکدل پر از کین و درد****بدانگه که خورشید شد لاژورد
همه شب بپیچید تا روز پاک****چو شب جامهٔ قیرگون کرد چاک
سر مرد کین اندرآمد ز خواب****بیامد به نزدیک افراسیاب
ز بیگانه پردخته کردند جای****نشستند و جستند هرگونه رای
بدو گفت گرسیوز ای شهریار****سیاوش جزان دارد آیین و کار
فرستاده آمد ز کاووس شاه****نهانی بنزدیک او چند گاه
ز روم و ز چین نیزش آمد پیام****همی یاد کاووس گیرد به جام
برو انجمن شد فراوان سپاه****بپیچید ازو یک زمان جان شاه
اگر تور را دل نگشتی دژم****ز گیتی به ایرج نکردی ستم
دو کشور یکی آتش و دیگر آب****بدل یک ز دیگر گرفته شتاب
تو خواهی کشان خیره جفت آوری****همی باد را در نهفت آوری
اگر کردمی بر تو این بد نهان****مرا زشت نامی بدی در جهان
دل شاه زان کار شد دردمند****پر از غم شد از روزگار گزند
بدو گفت بر من ترا مهر خون****بجنبید و شد مر ترا رهنمون
سه روز اندرین کار رای آوریم****سخنهای بهتر بجای آوریم
چو این رای گردد خرد را درست****بگویم که دران چه بایدت جست
چهارم چو گرسیوز آمد بدر****کله بر سر و تنگ بسته کمر
سپهدار ترکان ورا پیش خواند****ز کار سیاوش فراوان براند
بدو گفت کای یادگار پشنگ****چه دارم به گیتی جز از تو به چنگ
همه رازها بر تو باید گشاد****به ژرفی ببین تا چه آیدت یاد
ازان خواب بد چون دلم شد غمی****به مغز اندر آورد لختی کمی
نبستم به جنگ سیاوش میان****ازو نیز ما را نیامد زیان
چو او تخت پرمایه پدرود کرد****خرد تار کرد و مرا پود کرد
ز فرمان من یک زمان سر نتافت****چو از من چنان نیکویها بیافت
سپردم بدو کشور و گنج خویش****نکردیم یاد از غم و رنج خویش
به خون نیز پیوستگی ساختم****دل از کین ایران بپرداختم
بپیچیدم از جنگ و فرزند روی****گرامی دو دیده سپردم بدوی
پس از نیکویها و هرگونه رنج****فدی کردن کشور و تاج و گنج
گر ایدونک من بدسگالم بدوی****ز گیتی برآید یکی گفت و گوی
بدو بر بهانه ندارم ببد****گر از من بدو اندکی بد رسد
زبان برگشایند بر من مهان****درفشی شوم در میان جهان
نباشد پسند جهان‌آفرین****نه نیز از بزرگان روی زمین
ز دد تیزدندان‌تر از شیر نیست****که اندر دلش بیم شمشیر نیست
اگر بچه‌ای از پدر دردمند****کند مرغزارش پناه از گزند
سزد گر بد آید بدو از پناه؟****پسندد چنین داور هور و ماه؟
ندانم جز آنکش بخوانم به در****وز ایدر فرستمش نزد پدر
اگر گاه جوید گر انگشتری****ازین بوم و بر بگسلد داوری
بدو گفت گرسیوز ای شهریار****مگیر اینچنین کار پرمایه خوار
از ایدر گر او سوی ایران شود****بر و بوم ما پاک ویران شود
هر آنگه که بیگانه شد خویش تو****بدانست راز کم و بیش تو
چو جویی دگر زو تو بیگانگی****کند رهنمونی به دیوانگی
یکی دشمنی باشد اندوخته****نمک را پراگنده بر سوخته
بدین داستان زد یکی رهنمون****که بادی که از خانه آید برون
ندانی تو بستن برو رهگذار****و گر بگذری نگذرد روزگار
سیاووش داند همه کار تو****هم از کار تو هم ز گفتار تو
نبینی تو زو جز همه درد و رنج****پراگندن دوده و نام و گنج
ندانی که پروردگار پلنگ****نبیند ز پرورده جز درد و چنگ
چو افراسیاب این سخن باز جست****همه گفت گرسیوز آمد درست
پشیمان شد از رای و کردار خویش****همی کژ دانست بازار خویش
چنین داد پاسخ که من زین سخن****نه سر نیک بینم بلا را نه بن
بباشیم تا رای گردان سپهر****چگونه گشاید بدین کار چهر
به هر کار بهتر درنگ از شتاب****بمان تا برآید بلند آفتاب
ببینم که رای جهاندار چیست****رخ شمع چرخ روان سوی کیست
وگر سوی درگاه خوانمش باز****بجویم سخن تا چه دارد به راز
نگهبان او من بسم بی‌گمان****همی بنگرم تا چه گردد زمان
چو زو کژیی آشکارا شود****که با چاره دل بی‌مدارا شود
ازان پس نکوهش نباید به کس****مکافات بد جز بدی نیست بس
چنین گفت گرسیوز کینه‌جوی****که‌ای شاه بینادل و راست‌گوی
سیاوش بران آلت و فر و برز****بدان ایزدی شاخ و آن تیغ و گرز
بیاید به درگاه تو با سپاه****شود بر تو بر تیره خورشید و ماه
سیاوش نه آنست کش دیده شاه****همی ز آسمان برگذارد کلاه
فرنگیس را هم ندانی تو باز****تو گویی شدست از جهان بی‌نیاز
سپاهت بدو بازگردد همه****تو باشی رمه گر نیاری دمه
سپاهی که شاهی ببیند چنوی****بدان بخشش و رای و آن ماهروی
تو خوانی که ایدر مرا بنده باش****به خواری به مهر من آگنده باش
ندیدست کس جفت با پیل شیر****نه آتش دمان از بر و آب زیر
اگر بچهٔ شیر ناخورده شیر****بپوشد کسی در میان حریر
به گوهر شود باز چون شد سترگ****نترسد ز آهنگ پیل بزرگ
پس افراسیاب اندر آن بسته شد****غمی گشت و اندیشه پیوسته شد
همی از شتابش به آمد درنگ****که پیروز باشد خداوند سنگ
ستوده نباشد سر بادسار****بدین داستان زد یکی هوشیار
که گر باد خیره بجستی ز جای****نماندی بر و بیشه و پر و پای
سبکسار مردم نه والا بود****و گرچه به تن سروبالا بود
برفتند پیچان و لب پر سخن****پر از کین دل از روزگار کهن
بر شاه رفتی زمان تا زمان****بداندیشه گرسیوز بدگمان
ز هرگونه رنگ اندرآمیختی****دل شاه ترکان برانگیختی
چنین تا برآمد برین روزگار****پر از درد و کین شد دل شهریار
سپهبد چنین دید یک روز رای****که پردخت ماند ز بیگانه جای
به گرسیوز این داستان برگشاد****ز کار سیاوش بسی کرد یاد
ترا گفت ز ایدر بباید شدن****بر او فراوان نباید بدن
بپرسی و گویی کزان جشن‌گاه****نخواهی همی کرد کس را نگاه
به مهرت همی دل بجنبد ز جای****یکی با فرنگیس خیز ایدر آی
نیازست ما را به دیدار تو****بدان پرهنر جان بیدار تو
برین کوه ما نیز نخچیر هست****ز جام زبرجد می و شیر هست
گذاریم یک چند و باشیم شاد****چو آیدت از شهر آباد یاد
به رامش بباش و به شادی خرام****می و جام با من چرا شد حرام
برآراست گرسیوز دام ساز****دلی پر ز کین و سری پر ز راز
چو نزدیک شهر سیاوش رسید****ز لشکر زبان‌آوری برگزید
بدو گفت رو با سیاوش بگوی****که ای پاک زاده کی نام جوی
به جان و سر شاه توران سپاه****به فر و به دیهیم کاووس شاه
که از بهر من برنخیزی ز گاه****نه پیش من آیی پذیره به راه
که تو زان فزونی به فرهنگ و بخت****به فر و نژاد و به تاج و به تخت
که هر باد را بست باید میان****تهی کردن آن جایگاه کیان
فرستاده نزد سیاوش رسید****زمین را ببوسید کاو را بدید
چو پیغام گرسیوز او را بگفت****سیاوش غمی گشت و اندر نهفت
پراندیشه بنشست بیدار دیر****همی گفت رازیست این را به زیر
ندانم که گرسیوز نیکخواه****چه گفتست از من بدان بارگاه
چو گرسیوز آمد بران شهر نو****پذیره بیامد ز ایوان به کو
بپرسیدش از راه وز کار شاه****ز رسم سپاه و ز تخت و کلاه
پیام سپهدار توران بداد****سیاوش ز پیغام او گشت شاد
چنین داد پاسخ که با یاد اوی****نگردانم از تیغ پولاد روی
من اینک به رفتن کمر بسته‌ام****عنان با عنان تو پیوسته‌ام
سه روز اندرین گلشن زرنگار****بباشیم و ز باده سازیم کار
که گیتی سپنج است پر درد و رنج****بد آن را که با غم بود در سپنج
چو بشنید گفت خردمند شاه****بپیچید گرسیوز کینه‌خواه
به دل گفت ار ایدونک با من به راه****سیاوش بیاید به نزدیک شاه
بدین شیرمردی و چندین خرد****کمان مرا زیر پی بسپرد
سخن گفتن من شود بی فروغ****شود پیش او چارهٔ من دروغ
یکی چاره باید کنون ساختن****دلش را به راه بد انداختن
زمانی همی بود و خامش بماند****دو چشمش بروی سیاوش بماند
فرو ریخت از دیدگان آب زرد****به آب دو دیده همی چاره کرد
سیاوش ورا دید پرآب چهر****بسان کسی کاو بپیچد به مهر
بدو گفت نرم ای برادر چه بود****غمی هست کان را بشاید شنود
گر از شاه ترکان شدستی دژم****به دیده درآوردی از درد نم
من اینک همی با تو آیم به راه****کنم جنگ با شاه توران سپاه
بدان تا ز بهر چه آزاردت****چرا کهتر از خویشتن داردت
و گر دشمنی آمدستت پدید****که تیمار و رنجش بباید کشید
من اینک به هر کار یار توام****چو جنگ آوری مایه دار توام
ور ایدونک نزدیک افراسیاب****ترا تیره گشتست بر خیره آب
به گفتار مرد دروغ آزمای****کسی برتر از تو گرفتست جای
بدو گفت گرسیوز نامدار****مرا این سخن نیست با شهریار
نه از دشمنی آمدستم به رنج****نه از چاره دورم به مردی و گنج
ز گوهر مرا با دل اندیشه خاست****که یاد آمدم زان سخنهای راست
نخستین ز تور ایدر آمد بدی****که برخاست زو فرهٔ ایزدی
شنیدی که با ایرج کم سخن****به آغاز کینه چه افگند بن
وزان جایگه تا به افراسیاب****شدست آتش ایران و توران چو آب
به یک جای هرگز نیامیختند****ز پند و خرد هر دو بگریختند
سپهدار ترکان ازان بترست****کنون گاو پیسه به چرم اندرست
ندانی تو خوی بدش بی‌گمان****بمان تا بیاید بدی را زمان
نخستین ز اغریرث اندازه گیر****که بر دست او کشته شد خیره خیر
برادر بد از کالبد هم ز پشت****چنان پرخرد بیگنه را بکشت
ازان پس بسی نامور بیگناه****شدستند بر دست او بر تباه
مرا زین سخن ویژه اندوه تست****که بیدار دل بادی و تن درست
تو تا آمدستی بدین بوم و بر****کسی را نیامد بد از تو به سر
همه مردمی جستی و راستی****جهانی به دانش بیاراستی
کنون خیره آهرمن دل گسل****ورا از تو کردست آزرده‌دل
دلی دارد از تو پر از درد و کین****ندانم چه خواهد جهان آفرین
تو دانی که من دوستدار توام****به هر نیک و بد ویژه یار توام
نباید که فردا گمانی بری****که من بودم آگاه زین داوری
سیاووش بدو گفت مندیش زین****که یارست با من جهان آفرین
سپهبد جزین کرد ما را امید****که بر من شب آرد به روز سپید
گر آزار بودیش در دل ز من****سرم برنیفراختی ز انجمن
ندادی به من کشور و تاج و گاه****بر و بوم و فرزند و گنج و سپاه
کنون با تو آیم به درگاه او****درخشان کنم تیره‌گون ماه او
هرانجا که روشن بود راستی****فروغ دروغ آورد کاستی
نمایم دلم را بر افراسیاب****درخشان‌تر از بر سپهر آفتاب
تو دل را بجز شادمانه مدار****روان را به بد در گمانه مدار
کسی کاو دم اژدها بسپرد****ز رای جهان آفرین نگذرد
بدو گفت گرسیوز ای مهربان****تو او را بدان سان که دیدی مدان
و دیگر بجایی که گردان سپهر****شود تند و چین اندرآرد به چهر
خردمند دانا نداند فسون****که از چنبر او سر آرد برون
بدین دانش و این دل هوشمند****بدین سرو بالا و رای بلند
ندانی همی چاره از مهر باز****بباید که بخت بد آید فراز
همی مر ترا بند و تنبل فروخت****به اورند چشم خرد را بدوخت
نخست آنک داماد کردت به دام****بخیره شدی زان سخن شادکام
و دیگر کت از خویشتن دور کرد****به روی بزرگان یکی سور کرد
بدان تا تو گستاخ باشی بدوی****فروماند اندر جهان گفت‌وگوی
ترا هم ز اغریرث ارجمند****فزون نیست خویشی و پیوند و بند
میانش به خنجر بدو نیم کرد****سپه را به کردار او بیم کرد
نهانش ببین آشکارا کنون****چنین دان و ایمن مشو زو به خون
مرا هرچ اندر دل اندیشه بود****خرد بود وز هر دری پیشه بود
همان آزمایش بد از روزگار****ازین کینه ور تیزدل شهریار
همه پیش تو یک به یک راندم****چو خورشد تابنده برخواندم
به ایران پدر را بینداختی****به توران همی شارستان ساختی
چنین دل بدادی به گفتار او****بگشتی همی گرد تیمار او
درختی بد این برنشانده به دست****کجا بار او زهر و بیخش کبست
همی گفت و مژگان پر از آب زرد****پر افسون دل و لب پر از باد سرد
سیاوش نگه کرد خیره بدوی****ز دیده نهاده به رخ بر دو جوی
چو یاد آمدش روزگار گزند****کزو بگسلد مهر چرخ بلند
نماند برو بر بسی روزگار****به روز جوانی سرآیدش کار
دلش گشت پردرد و رخساره زرد****پر از غم دل و لب پر از باد سرد
بدو گفت هرچونک می بنگرم****به بادافرهٔ بد نه اندرخورم
ز گفتار و کردار بر پیش و پس****ز من هیچ ناخوب نشنید کس
چو گستاخ شد دست با گنج او****بپیچید همانا تن از رنج او
اگرچه بد آید همی بر سرم****هم از رای و فرمان او نگذرم
بیابم برش هم کنون بی‌سپاه****ببینم که از چیست آزار شاه
بدو گفت گرسیوز ای نامجوی****ترا آمدن پیش او نیست روی
به پا اندر آتش نشاید شدن****نه بر موج دریا بر ایمن بدن
همی خیره بر بد شتاب آوری****سر بخت خندان به خواب آوری
ترا من همانا بسم پایمرد****بر آتش یکی برزنم آب سرد
یکی پاسخ نامه باید نوشت****پدیدار کردن همه خوب و زشت
ز کین گر ببینم سر او تهی****درخشان شود روزگار بهی
سواری فرستم به نزدیک تو****درفشان کنم رای تاریک تو
امیدستم از کردگار جهان****شناسندهٔ آشکار و نهان
که او بازگردد سوی راستی****شود دور ازو کژی و کاستی
وگر بینم اندر سرش هیچ تاب****هیونی فرستم هم اندر شتاب
تو زان سان که باید به زودی بساز****مکن کار بر خویشتن بر دراز
برون ران از ایدر به هر کشوری****بهر نامداری و هر مهتری
صد و بیست فرسنگ ز ایدر به چین****همان سیصد و سی به ایران زمین
ازین سو همه دوستدار تواند****پرستنده و غمگسار تواند
وزان سو پدر آرزومند تست****جهان بندهٔ خویش و پیوند تست
بهر کس یکی نامه‌ای کن دراز****بسیچیده باش و درنگی مساز
سیاوش به گفتار او بگروید****چنان جان بیدار او بغنوید
بدو گفت ازان در که رانی سخن****ز پیمان و رایت نگردم ز بن
تو خواهشگری کن مرا زو بخواه****همی راستی جوی و بنمای راه
بخش ۱۱
دبیر پژوهنده را پیش خواند****سخنهای آگنده را برفشاند
نخست آفریننده را یاد کرد****ز وام خرد جانش آزاد کرد
ازان پس خرد را ستایش گرفت****ابر شاه ترکان نیایش گرفت
که ای شاه پیروز و به روزگار****زمانه مبادا ز تو یادگار
مرا خواستی شاد گشتم بدان****که بادا نشست تو با موبدان
و دیگر فرنگیس را خواستی****به مهر و وفا دل بیاراستی
فرنگیس نالنده بود این زمان****به لب ناچران و به تن ناچمان
بخفت و مرا پیش بالین ببست****میان دو گیتیش بینم نشست
مرا دل پر از رای و دیدار تست****دو کشور پر از رنج و آزار تست
ز نالندگی چون سبکتر شود****فدای تن شاه کشور شود
بهانه مرا نیز آزار اوست****نهانم پر از درد و تیمار اوست
چو نامه به مهر اندر آمد به داد****به زودی به گرسیوز بدنژاد
دلاور سه اسپ تگاور بخواست****همی تاخت یکسر شب و روز راست
چهارم بیامد به درگاه شاه****پر از بد روان و زبان پرگناه
فراوان بپرسیدش افراسیاب****چو دیدش پر از رنج و سر پرشتاب
چرا باشتاب آمدی گفت شاه****چگونه سپردی چنین تند راه
بدو گفت چون تیره شد روی کار****نشاید شمردن به بد روزگار
سیاوش نکرد ایچ بر کس نگاه****پذیره نیامد مرا خود به راه
سخن نیز نشنید و نامه نخواند****مرا پیش تختش به زانو نشاند
ز ایران بدو نامه پیوسته شد****به مادر همی مهر او بسته شد
سپاهی ز روم و سپاهی ز چین****همی هر زمان برخروشد زمین
تو در کار او گر درنگ آوری****مگر باد زان پس به چنگ آوری
و گر دیر گیری تو جنگ آورد****دو کشور به مردی به چنگ آورد
و گر سوی ایران براند سپاه****که یارد شدن پیش او کینه‌خواه
ترا کردم آگه ز دیدار خویش****ازین پس بپیچی ز کردار خویش
چو بشنید افراسیاب این سخن****برو تازه شد روزگار کهن
به گرسیوز از خشم پاسخ نداد****دلش گشت پرآتش و سر چو باد
بفرمود تا برکشیدند نای****همان سنج و شیپور و هندی درای
به سوی سیاووش بنهاد روی****ابا نامداران پرخاشجوی
بدانگه که گرسیوز بدفریب****گران کرد بر زین دوال رکیب
سیاوش به پرده درآمد به درد****به تن لرز لرزان و رخساره زرد
فرنگیس گفت ای گو شیرچنگ****چه بودت که دیگر شدستی به رنگ
چنین داد پاسخ که ای خوبروی****به توران زمین شد مرا آب روی
بدین سان که گفتار گرسیوزست****ز پرگار بهره مرا مرکزست
فرنگیس بگرفت گیسو به دست****گل ارغوان را به فندق بخست
پر از خون شد آن بسد مشک‌بوی****پر از آب چشم و پر از گرد روی
همی اشک بارید بر کوه سیم****دو لاله ز خوشاب شد به دو نیم
همی کند موی و همی ریخت آب****ز گفتار و کردار افراسیاب
بدو گفت کای شاه گردن فراز****چه سازی کنون زود بگشای راز
پدر خود دلی دارد از تو به درد****از ایران نیاری سخن یاد کرد
سوی روم ره با درنگ آیدت****نپویی سوی چین که تنگ آیدت
ز گیتی کراگیری اکنون پناه****پناهت خداوند خورشید و ماه
ستم باد بر جان او ماه و سال****کجا بر تن تو شود بدسگال
همی گفت گرسیوز اکنون ز راه****بیاید همانا ز نزدیک شاه
چهارم شب اندر بر ماهروی****بخوان اندرون بود با رنگ و بوی
بلرزید وز خواب خیره بجست****خروشی برآورد چون پیل مست
همی داشت اندر برش خوب چهر****بدو گفت شاها چبودت ز مهر
خروشید و شمعی برافروختند****برش عود و عنبر همی سوختند
بپرسید زو دخت افراسیاب****که فرزانه شاها چه دیدی به خواب
سیاوش بدو گفت کز خواب من****لبت هیچ مگشای بر انجمن
چنین دیدم ای سرو سیمین به خواب****که بودی یکی بیکران رود آب
یکی کوه آتش به دیگر کران****گرفته لب آب نیزه وران
ز یک سو شدی آتش تیزگرد****برافروختی از سیاووش گرد
ز یک دست آتش ز یک دست آب****به پیش اندرون پیل و افراسیاب
بدیدی مرا روی کرده دژم****دمیدی بران آتش تیزدم
چو گرسیوز آن آتش افروختی****از افروختن مر مرا سوختی
فرنگیس گفت این بجز نیکوی****نباشد نگر یک زمان بغنوی
به گرسیوز آید همی بخت شوم****شود کشته بر دست سالار روم
سیاوش سپه را سراسر بخواند****به درگاه ایوان زمانی بماند
بسیچید و بنشست خنجر به چنگ****طلایه فرستاد بر سوی گنگ
دو بهره چو از تیره شب در گذشت****طلایه هم آنگه بیامد ز دشت
که افراسیاب و فراوان سپاه****پدید آمد از دور تازان به راه
ز نزدیک گرسیوز آمد نوند****که بر چارهٔ جان میان را ببند
نیامد ز گفتار من هیچ سود****از آتش ندیدم جز از تیره دود
نگر تا چه باید کنون ساختن****سپه را کجا باید انداختن
سیاوش ندانست زان کار او****همی راست آمدش گفتار او
فرنگیس گفت ای خردمند شاه****مکن هیچ گونه به ما در نگاه
یکی بارهٔ گام‌زن برنشین****مباش ایچ ایمن به توران زمین
ترا زنده خواهم که مانی بجای****سر خویش گیر و کسی را مپای
سیاوش بدو گفت کان خواب من****بجا آمد و تیره شد آب من
مرا زندگانی سرآید همی****غم و درد و انده درآید همی
چنین است کار سپهر بلند****گهی شاد دارد گهی مستمند
گر ایوان من سر به کیوان کشید****همان زهر گیتی بباید چشید
اگر سال گردد هزار و دویست****بجز خاک تیره مرا جای نیست
ز شب روشنایی نجوید کسی****کجا بهره دارد ز دانش بسی
ترا پنج ماهست ز آبستنی****ازین نامور گر بود رستنی
درخت تو گر نر به بار آورد****یکی نامور شهریار آورد
سرافراز کیخسروش نام کن****به غم خوردن او دل آرام کن
چنین گردد این گنبد تیزرو****سرای کهن را نخوانند نو
ازین پس به فرمان افراسیاب****مرا تیره‌بخت اندرآید به خواب
ببرند بر بیگنه بر سرم****ز خون جگر برنهند افسرم
نه تابوت یابم نه گور و کفن****نه بر من بگرید کسی ز انجمن
نهالی مرا خاک توران بود****سرای کهن کام شیران بود
برین گونه خواهد گذشتن سپهر****نخواهد شدن رام با من به مهر
ز خورشید تابنده تا تیره‌خاک****گذر نیست از داد یزدان پاک
به خواری ترا روزبانان شاه****سر و تن برهنه برندت به راه
بیاید سپهدار پیران به در****بخواهش بخواهد ترا از پدر
به جان بیگنه خواهدت زینهار****به ایوان خویشش برد زار و خوار
وز ایران بیاید یکی چاره‌گر****به فرمان دادار بسته کمر
از ایدر ترا با پسر ناگهان****سوی رود جیحون برد در نهان
نشانند بر تخت شاهی ورا****به فرمان بود مرغ و ماهی ورا
ز گیتی برآرد سراسر خروش****زمانه ز کیخسرو آید به جوش
ز ایران یکی لشکر آرد به کین****پرآشوب گردد سراسر زمین
پی رخش فرخ زمین بسپرد****به توران کسی را به کس نشمرد
به کین من امروز تا رستخیز****نبینی جز از گرز و شمشیر تیز
برین گفتها بر تو دل سخت کن****تن از ناز و آرام پردخت کن
سیاوش چو با جفت غمها بگفت****خروشان بدو اندر آویخت جفت
رخش پر ز خون دل و دیده گشت****سوی آخر تازی اسپان گذشت
بیاورد شبرنگ بهزاد را****که دریافتی روز کین باد را
خروشان سرش را به بر در گرفت****لگام و فسارش ز سر برگرفت
به گوش اندرش گفت رازی دراز****که بیدار دل باش و با کس مساز
چو کیخسرو آید به کین خواستن****عنانش ترا باید آراستن
ورا بارگی باش و گیتی بکوب****چنان چون سر مار افعی به چوب
از آخر ببر دل به یکبارگی****که او را تو باشی به کین بارگی
دگر مرکبان را همه کرد پی****برافروخت برسان آتش ز نی
خود و سرکشان سوی ایران کشید****رخ از خون دیده شده ناپدید
چو یک نیم فرسنگ ببرید راه****رسید اندرو شاه توران سپاه
سپه دید با خود و تیغ و زره****سیاوش زده بر زره بر گره
به دل گفت گرسیوز این راست گفت****سخن زین نشانی که بود در نهفت
سیاوش بترسید از بیم جان****مگر گفت بدخواه گردد نهان
همی بنگرید این بدان آن بدین****که کینه نبدشان به دل پیش ازین
ز بیم سیاوش سواران جنگ****گرفتند آرام و هوش و درنگ
چه گفت آن خردمند بسیار هوش****که با اختر بد به مردی مکوش
چنین گفت زان پس به افراسیاب****که ای پرهنر شاه با جاه و آب
چرا جنگ جوی آمدی با سپاه****چرا کشت خواهی مرا بیگناه
سپاه دو کشور پر از کین کنی****زمان و زمین پر ز نفرین کنی
چنین گفت گرسیوز کم خرد****کزین در سخن خود کی اندر خورد
گر ایدر چنین بیگناه آمدی****چرا با زره نزد شاه آمدی
پذیره شدن زین نشان راه نیست****سنان و سپر هدیهٔ شاه نیست
سیاوش بدانست کان کار اوست****برآشفتن شه ز بازار اوست
چو گفتار گرسیوز افراسیاب****شنید و برآمد بلند آفتاب
به ترکان بفرمود کاندر دهید****درین دشت کشتی به خون برنهید
از ایران سپه بود مردی هزار****همه نامدار از در کارزار
رده بر کشیدند ایرانیان****ببستند خون ریختن را میان
همه با سیاوش گرفتند جنگ****ندیدند جای فسون و درنگ
کنون خیره گفتند ما را کشند****بباید که تنها به خون در کشند
بمان تا ز ایرانیان دست برد****ببینند و مشمر چنین کار خرد
سیاوش چنین گفت کین رای نیست****همان جنگ را مایه و پای نیست
مرا چرخ گردان اگر بیگناه****به دست بدان کرد خواهد تباه
به مردی کنون زور و آهنگ نیست****که با کردگار جهان جنگ نیست
سرآمد بریشان بر آن روزگار****همه کشته گشتند و برگشته کار
ز تیر و ز ژوپین ببد خسته شاه****نگون اندر آمد ز پشت سپاه
همی گشت بر خاک و نیزه به دست****گروی زره دست او را ببست
نهادند بر گردنش پالهنگ****دو دست از پس پشت بسته چو سنگ
دوان خون بران چهرهٔ ارغوان****چنان روز نادیده چشم جوان
برفتند سوی سیاووش گرد****پس پشت و پیش سپه بود گرد
چنین گفت سالار توران سپاه****که ایدر کشیدش به یکسو ز راه
کنیدش به خنجر سر از تن جدا****به شخی که هرگز نروید گیا
بریزید خونش بران گرم خاک****ممانید دیر و مدارید باک
چنین گفت با شاه یکسر سپاه****کزو شهریارا چه دیدی گناه
چرا کشت خواهی کسی را که تاج****بگرید برو زار با تخت عاج
سری را کجا تاج باشد کلاه****نشاید برید ای خردمند شاه
به هنگام شادی درختی مکار****که زهر آورد بار او روزگار
همی بود گرسیوز بدنشان****ز بیهودگی یار مردم کشان
که خون سیاوش بریزد به درد****کزو داشت درد دل اندر نبرد
ز پیران یکی بود کهتر به سال****برادر بد او را و فرخ همال
کجا پیلسم بود نام جوان****یکی پرهنر بود و روشن روان
چنین گفت مر شاه را پیلسم****که این شاخ را بار دردست و غم
ز دانا شنیدم یکی داستان****خرد شد بران نیز همداستان
که آهسته دل کم پشیمان شود****هم آشفته را هوش درمان شود
شتاب و بدی کار آهرمنست****پشیمانی جان و رنج تنست
سری را که باشی بدو پادشا****به تیزی بریدن نبینم روا
ببندش همی دار تا روزگار****برین بد ترا باشد آموزگار
چو باد خرد بر دلت بروزد****از ان پس ورا سربریدن سزد
بفرمای بند و تو تندی مکن****که تندی پشیمانی آرد به بن
چه بری سری را همی بیگناه****که کاووس و رستم بود کینه خواه
پدر شاه و رستمش پروردگار****بپیچی به فرجام زین روزگار
چو گودرز و چون گیو و برزین و طوس****ببندند بر کوههٔ پیل کوس
دمنده سپهبد گو پیلتن****که خوارند بر چشم او انجمن
فریبرز کاووس درنده شیر****که هرگز ندیدش کس از جنگ سیر
برین کینه بندند یکسر کمر****در و دشت گردد پر از کینه‌ور
نه من پای دارم نه پیوند من****نه گردی ز گردان این انجمن
همانا که پیران بیاید پگاه****ازو بشنود داستان نیز شاه
مگر خود نیازت نیاید بدین****مگستر یکی تا جهانست کین
بدو گفت گرسیوز ای هوشمند****بگفت جوانان هوا را مبند
از ایرانیان دشت پر کرگس است****گر از کین بترسی ترا این بس است
همین بد که کردی ترا خود نه بس****که خیره همی بشنوی پند کس
سیاووش چو بخروشد از روم و چین****پر از گرز و شمشیر بینی زمین
بریدی دم مار و خستی سرش****به دیبا بپوشید خواهی برش
گر ایدونک او را به جان زینهار****دهی من نباشم بر شهریار
به بیغوله‌ای خیزم از بیم جان****مگر خود به زودی سرآید زمان
برفتند پیچان دمور و گروی****بر شاه ترکان پر از رنگ و بوی
که چندین به خون سیاوش مپیچ****که آرام خوار آید اندر بسیچ
به گفتار گرسیوز رهنمای****برآرای و بردار دشمن ز جای
زدی دام و دشمن گرفتی بدوی****ز ایران برآید یکی های و هوی
سزا نیست این را گرفتن به دست****دل بدسگالان بباید شکست
سپاهی بدین گونه کردی تباه****نگر تا چگونه بود رای شاه
اگر خود نیازردتی از نخست****به آب این گنه را توانست شست
کنون آن به آید که اندر جهان****نباشد پدید آشکار و نهان
بدیشان چنین پاسخ آورد شاه****کزو من ندیدم به دیده گناه
و لیکن ز گفت ستاره شمر****به فرجام زو سختی آید به سر
گر ایدونک خونش بریزم به کین****یکی گرد خیزد ز ایران زمین
رها کردنش بتر از کشتنست****همان کشتنش رنج و درد منست
به توران گزند مرا آمدست****غم و درد و بند مرا آمدست
خردمند گر مردم بدگمان****نداند کسی چارهٔ آسمان
فرنگیس بشنید رخ را بخست****میان را به زنار خونین ببست
پیاده بیامد به نزدیک شاه****به خون رنگ داده دو رخساره ماه
به پیش پدر شد پر از درد و باک****خروشان به سر بر همی ریخت خاک
بدو گفت کای پرهنر شهریار****چرا کرد خواهی مرا خاکسار
دلت را چرا بستی اندر فریب****همی از بلندی نبینی نشیب
سر تاجداران مبر بیگناه****که نپسندد این داور هور و ماه
سیاوش که بگذاشت ایران زمین****همی از جهان بر تو کرد آفرین
بیازرد از بهر تو شاه را****چنان افسر و تخت و آن گاه را
بیامد ترا کرد پشت و پناه****کنون زو چه دیدی که بردت ز راه
نبرد سر تاجداران کسی****که با تاج بر تخت ماند بسی
مکن بیگنه بر تن من ستم****که گیتی سپنج است با باد و دم
یکی را به چاه افگند بیگناه****یکی با کله برشناند به گاه
سرانجام هر دو به خاک اندرند****ز اختر به چنگ مغاک اندرند
شنیدی که از آفریدون گرد****ستمگاره ضحاک تازی چه برد
همان از منوچهر شاه بزرگ****چه آمد به سلم و به تور سترگ
کنون زنده بر گاه کاووس شاه****چو دستان و چون رستم کینه خواه
جهان از تهمتن بلرزد همی****که توران به جنگش نیرزد همی
چو بهرام و چون زنگهٔ شاوران****که نندیشد از گرز کنداوران
همان گیو کز بیم او روز جنگ****همی چرم روباه پوشد پلنگ
درختی نشانی همی بر زمین****کجا برگ خون آورد بار کین
به کین سیاوش سیه پوشد آب****کند زار نفرین به افراسیاب
ستمگاره‌ای بر تن خویشتن****بسی یادت آید ز گفتار من
نه اندر شکاری که گور افگنی****دگر آهوان را به شور افگنی
همی شهریاری ربایی ز گاه****درین کار به زین نگه کن پگاه
مده شهر توران به خیره به باد****بباید که روز بد آیدت یاد
بگفت این و روی سیاوش بدید****دو رخ را بکند و فغان برکشید
دل شاه توران برو بر بسوخت****همی خیره چشم خرد را بدوخت
بدو گفت برگرد و ایدر مپای****چه دانی کزین بد مرا چیست رای
به کاخ بلندش یکی خانه بود****فرنگیس زان خانه بیگانه بود
مر او را دران خانه انداختند****در خانه را بند برساختند
بفرمود پس تا سیاووش را****مرآن شاه بی‌کین و خاموش را
که این را بجایی بریدش که کس****نباشد ورا یار و فریادرس
سرش را ببرید یکسر ز تن****تنش کرگسان را بپوشد کفن
بباید که خون سیاوش زمین****نبوید نروید گیا روز کین
همی تاختندش پیاده کشان****چنان روزبانان مردم کشان
سیاوش بنالید با کردگار****که‌ای برتر از گردش روزگار
یکی شاخ پیدا کن از تخم من****چو خورشید تابنده بر انجمن
که خواهد ازین دشمنان کین خویش****کند تازه در کشور آیین خویش
همی شد پس پشت او پیلسم****دو دیده پر از خون و دل پر ز غم
سیاوش بدو گفت پدرود باش****زمین تار و تو جاودان پود باش
درودی ز من سوی پیران رسان****بگویش که گیتی دگر شد بسان
به پیران نه زین‌گونه بودم امید****همی پند او باد بد من چو بید
مرا گفته بود او که با صد هزار****زره‌دار و بر گستوان‌ور سوار
چو برگرددت روز یار توام****بگاه چرا مرغزار توام
کنون پیش گرسیوز اندر دوان****پیاده چنین خوار و تیره‌روان
نبینم همی یار با خود کسی****که بخروشدی زار بر من بسی
چو از شهر و ز لشکر اندر گذشت****کشانش ببردند بر سوی دشت
ز گرسیوز آن خنجر آبگون****گروی زره بستد از بهر خون
بیفگند پیل ژیان را به خاک****نه شرم آمدش زان سپهبد نه باک
یکی تشت بنهاد زرین برش****جدا کرد زان سرو سیمین سرش
بجایی که فرموده بد تشت خون****گروی زره برد و کردش نگون
یکی باد با تیره گردی سیاه****برآمد بپوشید خورشید و ماه
همی یکدگر را ندیدند روی****گرفتند نفرین همه بر گروی
بخش ۱۲
چو از سروبن دور گشت آفتاب****سر شهریار اندرآمد به خواب
چه خوابی که چندین زمان برگذشت****نجنبیند و بیدار هرگز نگشت
چو از شاه شد گاه و میدان تهی****مه خورشید بادا مه سرو سهی
چپ و راست هر سو بتابم همی****سر و پای گیتی نیابم همی
یکی بد کند نیک پیش آیدش****جهان بنده و بخت خویش آیدش
یکی جز به نیکی جهان نسپرد****همی از نژندی فرو پژمرد
مدار ایچ تیمار با او به هم****به گیتی مکن جان و دل را دژم
ز خان سیاوش برآمد خروش****جهانی ز گرسیوز آمد به جوش
ز سر ماهرویان گسسته کمند****خراشیده روی و بمانده نژند
همه بندگان موی کردند باز****فرنگیس مشکین کمند دراز
برید و میان را به گیسو ببست****به فندق گل ارغوانرا بخست
به آواز بر جان افراسیاب****همی کرد نفرین و می‌ریخت آب
خروشش به گوش سپهبد رسید****چو آن ناله و زار نفرین شنید
به گرسیوز بدنشان شاه گفت****که او را به کوی آورید از نهفت
ز پرده به درگه بریدش کشان****بر روزبانان مردم کشان
بدان تا بگیرند موی سرش****بدرند بر بر همه چادرش
زنندش همی چوب تا تخم کین****بریزد برین بوم توران زمین
نخواهم ز بیخ سیاوش درخت****نه شاخ و نه برگ و نه تاج و نه تخت
همه نامداران آن انجمن****گرفتند نفرین برو تن به تن
که از شاه و دستور وز لشکری****ازین‌گونه نشیند کس داوری
بیامد پر از خون دو رخ پیلسم****روان پر ز داغ و رخان پر ز نم
به نزدیک لهاک و فرشیدورد****سراسر سخنها همه یاد کرد
که دوزخ به از بوم افراسیاب****نباید بدین کشور آرام و خواب
بتازیم و نزدیک پیران شویم****به تیمار و درد اسیران شویم
سه اسپ گرانمایه کردند زین****همی برنوشتند گفتی زمین
به پیران رسیدند هر سه سوار****رخان پر ز خون همچو ابر بهار
برو بر شمردند یکسر سخن****که بخت از بدیها چه افگند بن
یکی زاریی خاست کاندر جهان****نبیند کسی از کهان و مهان
سیاووش را دست بسته چو سنگ****فگندند در گردنش پالهنگ
به دشتش کشیدند پر آب روی****پیاده دوان در به پیش گروی
تن پیل وارش بران گرم خاک****فگندند و از کس نکردند باک
یکی تشت بنهاد پیشش گروی****بپیچید چون گوسفندانش روی
برید آن سر شاهوارش ز تن****فگندش چو سرو سهی بر چمن
همه شهر پر زاری و ناله گشت****به چشم اندرون آب چون ژاله گشت
چو پیران به گفتار بنهاد گوش****ز تخت اندرافتاد و زو رفت هوش
همی جامه را بر برش کرد چاک****همی کند موی و همی ریخت خاک
بدو پیلسم گفت بشتاب زود****که دردی بدین درد و سختی فزود
فرنگیس رانیز خواهند کشت****مکن هیچ‌گونه برین کار پشت
به درگاه بردند مویش کشان****بر روزبانان مردم کشان
جهانی بدو کرده دیده پرآب****ز کردار بدگوهر افراسیاب
که این هول کاریست بادرد و بیم****که اکنون فرنگیس را بر دو نیم
زنند و شود پادشاهی تباه****مر او را نخواند کسی نیز شاه
ز آخر بیاورد پس پهلوان****ده اسپ سوار آزموده جوان
خود و گرد رویین و فرشیدورد****برآورد زان راه ناگاه گرد
بدو روز و دو شب بدرگه رسید****درنامور پرجفا پیشه دید
فرنگیس را دید چون بیهشان****گرفته ورا روزبانان کشان
به چنگال هر یک یکی تیغ تیز****ز درگاه برخواسته رستخیز
همانگاه پیران بیامد چو باد****کسی کش خرد بوی گشتند شاد
چو چشم گرامی به پیران رسید****شد از خون دیده رخش ناپدید
بدو گفت با من چه بد ساختی****چرا خیره بر آتش انداختی
ز اسپ اندر افتاد پیران به خاک****همه جامهٔ پهلوی کرده چاک
بفرمود تا روزبانان در****زمانی ز فرمان بتابند سر
بیامد دمان پیش افراسیاب****دل از درد خسته دو دیده پر آب
بدو گفت شاها انوشه بدی****روان را به دیدار توشه بدی
چه آمد ز بد بر تو ای نیکخوی****که آوردت این روز بد آرزوی
چرا بر دلت چیره شد رای دیو****ببرد از رخت شرم گیهان خدیو
به کشتی سیاووش را بیگناه****به خاک اندر انداختی نام و جاه
به ایران رسد زین بدی آگهی****که شد خشک پالیز سرو سهی
بسا تاجداران ایران زمین****که با لشکر آیند پردرد و کین
جهان آرمیده ز دست بدی****شده آشکارا ره ایزدی
فریبنده دیوی ز دوزخ بجست****بیامد دل شاه ترکان بخست
بران اهرمن نیز نفرین سزد****که پیچد روانت سوی راه بد
پشیمان شوی زین به روز دراز****بپیچی زمانی به گرم و گداز
ندانم که این گفتن بد ز کیست****و زین آفریننده را رای چیست
چو دیوانه از جای برخاستی****چنین خیره بد را بیاراستی
کنون زو گذشتی به فرزند خویش****رسیدی به پیچاره پیوند خویش
نجوید همانا فرنگیس بخت****نه اورنگ شاهی نه تاج و نه تخت
به فرزند با کودکی در نهان****درفشی مکن خویشتن در جهان
که تا زنده‌ای بر تو نفرین بود****پس از زندگی دوزخ آیین بود
اگر شاه روشن کند جان من****فرستد ورا سوی ایوان من
گر ایدونک اندیشه زین کودک است****همانا که این درد و رنج اندک است
بمان تا جدا گردد از کالبد****بپیش تو آرم بدو ساز بد
بدو گفت زینسان که گفتی بساز****مرا کردی از خون او بی‌نیاز
سپهدار پیران بدان شاد شد****از اندیشه و درد آزاد شد
بیامد به درگاه و او را ببرد****بسی نیز بر روزبانان شمرد
بی‌آزار بردش به سوی ختن****خروشان همه درگه و انجمن
چو آمد به ایوان گلشهر گفت****که این خوب رخ را بباید نهفت
تو بر پیش این نامور زینهار****بباش و بدارش پرستاروار
برین نیز بگذشت یک چند روز****گران شد فرنگیس گیتی فروز
بخش ۱۳
شبی قیرگون ماه پنهان شده****به خواب اندرون مرغ و دام و دده
چنان دید سالار پیران به خواب****که شمعی برافروختی ز آفتاب
سیاوش بر شمع تیغی به دست****به آواز گفتی نشاید نشست
کزین خواب نوشین سر آزاد کن****ز فرجام گیتی یکی یاد کن
که روز نوآیین و جشنی نوست****شب سور آزاده کیخسروست
سپهبد بلرزید در خواب خوش****بجنبید گلهشر خورشید فش
بدو گفت پیران که برخیز و رو****خرامنده پیش فرنگیس شو
سیاووش را دیدم اکنون به خواب****درخشان‌تر از بر سپهر آفتاب
که گفتی مرا چند خسپی مپای****به جشن جهانجوی کیخسرو آی
همی رفت گلشهر تا پیش ماه****جدا گشته بود از بر ماه شاه
بدید و به شادی سبک بازگشت****همانگاه گیتی پرآواز گشت
بیامد به شادی به پیران بگفت****که اینت به آیین خور و ماه جفت
یکی اندر آی و شگفتی ببین****بزرگی و رای جهان آفرین
تو گویی نشاید مگر تاج را****و گر جوشن و ترگ و تاراج را
سپهبد بیامد بر شهریار****بسی آفرین کرد و بردش نثار
بران برز و بالا و آن شاخ و یال****تو گویی برو برگذشتست سال
ز بهر سیاوش دو دیده پر آب****همی کرد نفرین بر افراسیاب
چنین گفت با نامدار انجمن****که گر بگسلد زین سخن جان من
نمانم که یازد بدین شاه چنگ****مرا گر سپارد به چنگ نهنگ
بدانگه که بنمود خورشید چهر****به خواب اندر آمد سر تیره مهر
چو بیدار شد پهلوان سپاه****دمان اندر آمد به نزدیک شاه
همی ماند تا جای پردخت شد****به نزدیک آن نامور تخت شد
بدو گفت خورشید فش مهترا****جهاندار و بیدار و افسونگرا
به در بر یکی بنده بفزود دوش****تو گفتی ورا مایه دادست هوش
نماند ز خوبی جز از تو به کس****تو گویی که برگاه شاهست و بس
اگر تور را روز باز آمدی****به دیدار چهرش نیاز آمدی
فریدون گردست گویی بجای****به فر و به چهر و به دست و به پای
بر ایوان چنو کس نبیند نگار****بدو تازه شد فرهٔ شهریار
از اندیشهٔ بد بپرداز دل****برافراز تاج و برفراز دل
چنان کرد روشن جهان آفرین****کزو دور شد جنگ و بیداد و کین
روانش ز خون سیاوش به درد****برآورد بر لب یکی باد سرد
پشیمان بشد زان کجا کرده بود****به گفتار بیهوده آزرده بود
بدو گفت من زین نوآمد بسی****سخنها شنیدستم از هر کسی
پرآشوب جنگست زو روزگار****همه یاد دارم ز آموزگار
که از تخمهٔ تور وز کیقباد****یکی شاه سر برزند با نژاد
جهان را به مهر وی آید نیاز****همه شهر توران برندش نماز
کنون بودنی هرچ بایست بود****ندارد غم و رنج و اندیشه سود
مداریدش اندرمیان گروه****به نزد شبانان فرستش به کوه
بدان تا نداند که من خود کیم****بدیشان سپرده ز بهر چیم
نیاموزد از کس خرد گر نژاد****ز کار گذشته نیایدش یاد
بگفت آنچ یاد آمدش زین سخن****همه نو شمرد این سرای کهن
چه سازی که چاره بدست تو نیست****درازست در کام و شست تو نیست
گر ایدونک بد بینی از روزگار****به نیکی همو باشد آموزگار
بیامد به در پهلوان شادمان****بدل بر همه نیک بودش گمان
جهان آفرین را نیایش گرفت****به شاه جهان بر ستایش گرفت
پراندیشه بد تا به ایوان رسید****کزان رنج و مهرش چه آید پدید
شبانان کوه قلا را بخواند****وزان خرد چندی سخنها براند
که این را بدارید چون جان پاک****نباید که بیند ورا باد و خاک
نباید که تنگ آیدش روزگار****اگر دیده و دل کند خواستار
شبان را ببخشید بسیار چیز****یکی دایه با او فرستاد نیز
بریشان سپرد آن دل و دیده را****جهانجوی گرد پسندیده را
بدین نیز بگذشت گردان سپهر****به خسرو بر از مهر بخشود چهر
چو شد هفت ساله گو سرفراز****هنر با نژادش همی گفت راز
ز چوبی کمان کرد وز روده زه****ز هر سو برافگند زه را گره
ابی پر و پیکان یکی تیر کرد****به دشت اندر آهنگ نخچیر کرد
چو ده‌ساله شد گشت گردی سترگ****به زخم گراز آمد و خرس و گرگ
وزان جایگه شد به شیر و پلنگ****هم آن چوب خمیده بد ساز جنگ
چنین تا برآمد برین روزگار****بیامد به فرمان آموزگار
شبان اندر آمد ز کوه و ز دشت****بنالید و نزدیک پیران گذشت
که من زین سرافراز شیر یله****سوی پهلوان آمدم با گله
همی کرد نخچیر آهو نخست****بر شیر و جنگ پلنگان نجست
کنون نزد او جنگ شیر دمان****همانست و نخچیر آهو همان
نباید که آید برو برگزند****بیاویزدم پهلوان بلند
چو بشنید پیران بخندید و گفت****نماند نژاد و هنر در نهفت
نشست از بر باره دست کش****بیامد بر خسرو شیرفش
بفرمود تا پیش او شد به مهر****نگه کرد پیران بران فر و چهر
به بر در گرفتش زمانی دراز****همی گفت با داور پاک راز
بدو گفت کیخسرو پاک دین****به تو باد رخشنده توران زمین
ازیرا کسی کت نداند همی****جز از مهربانت نخواند همی
شبان‌زاده‌ای را چنین در کنار****بگیری و از کس نیایدت عار
خردمند را دل برو بر بسوخت****به کردار آتش رخش برفروخت
بدو گفت کای یادگار مهان****پسندیده و ناسپرده جهان
که تاج سر شهریاران توی****که گوید که پور شبانان توی
شبان نیست از گوهر تو کسی****و زین داستان هست با من بسی
ز بهر جوان اسپ و بالای خواست****همان جامهٔ خسروآرای خواست
به ایوان خرامید با او به هم****روانش ز بهر سیاوش دژم
همی پرورانیدش اندر کنار****بدو شادمان گردش روزگار
بدین نیز بگذشت چندی سپهر****به مغز اندرون داشت با شاه مهر
شب تیره هنگام آرام و خواب****کس آمد ز نزدیک افراسیاب
بران تیرگی پهلوان را بخواند****گذشته سخنها فراوان براند
کز اندیشهٔ بد همه شب دلم****بپیچید وز غم همی بگسلم
ازین کودکی کز سیاوش رسید****تو گفتی مرا روز شد ناپدید
نبیره فریدون شبان پرورد****ز رای و خرد این کی اندر خورد
ازو گر نوشته به من بر بدیست****نشاید گذشتن که آن ایزدیست
چو کار گذشته نیارد به یاد****زید شاد و ما نیز باشیم شاد
وگر هیچ خوی بد آرد پدید****بسان پدر سر بباید برید
بدو گفت پیران که ای شهریار****ترا خود نباید کس آموزگار
یکی کودکی خرد چون بیهشان****ز کار گذشته چه دارد نشان
تو خود این میندیش و بد را مکوش****چه گفت آن خردمند بسیارهوش
که پروردگار از پدر برترست****اگر زاده را مهر با مادرست
نخستین به پیمان مرا شاد کن****ز سوگند شاهان یکی یاد کن
فریدون به داد و به تخت و کلاه****همی داشتی راستی را نگاه
ز پیران چو بشینید افراسیاب****سر مرد جنگی درآمد ز خواب
یکی سخت سوگند شاهانه خورد****به روز سپید و شب لاژورد
به دادار کاو این جهان آفرید****سپهر و دد و دام و جان آفرید
که ناید بدین کودک از من ستم****نه هرگز برو بر زنم تیزدم
زمین را ببوسید پیران و گفت****که ای دادگر شاه بی‌یار و جفت
برین بند و سوگند تو ایمنم****کنون یافت آرام جان و تنم
وزانجا بر خسرو آمد دمان****رخی ارغوان و دلی شادمان
بدو گفت کز دل خرد دور کن****چو رزم آورد پاسخش سور کن
مرو پیش او جز به دیوانگی****مگردان زبان جز به بیگانگی
مگرد ایچ گونه به گرد خرد****یک امروز بر تو مگر بگذرد
به سر بر نهادش کلاه کیان****ببستش کیانی کمر بر میان
یکی بارهٔ‌گام زن خواست نغز****برو بر نشست آن گو پاک مغز
بیامد به درگاه افراسیاب****جهانی برو دیده کرده پرآب
روارو برآمد که بشگای راه****که آمد نوآیین یکی پیشگاه
همی رفت پیش اندرون شاه گرد****سپهدار پیران ورا پیش برد
بیامد به نزدیک افراسیاب****نیا را رخ از شرم او شد پرآب
بران خسروی یال و آن چنگ او****بدان شاخ و آن فر و اورنگ او
زمانی نگه کرد و نیکو بدید****همی گشت رنگ رخش ناپدید
تن پهلوان گشت لرزان چو بید****ز جان جوان پاک بگسست امید
زمانی چنان بود بگشاد چهر****زمانه به دلش اندر آورد مهر
بپرسید کای نورسیده جوان****چه آگاه داری ز کار جهان
بر گوسفندان چه گردی همی****زمین را چه گونه سپردی همی
چنین داد پاسخ که نخچیر نیست****مرا خود کمان و پر تیر نیست
بپرسید بازش ز آموزگار****ز نیک و بد و گردش روزگار
بدو گفت جایی که باشد پلنگ****بدرد دل مردم تیزچنگ
سه دیگر بپرسیدش از مام و باب****ز ایوان و از شهر وز خورد و خواب
چنین داد پاسخ که درنده شیر****نیارد سگ کارزاری به زیر
بخندید خسرو ز گفتار اوی****سوی پهلوان سپه کرد روی
بدو گفت کاین دل ندارد بجای****ز سر پرسمش پاسخ آرد ز پای
نیاید همانا بد و نیک ازوی****نه زینسان بود مردم کینه جوی
رو این را به خوبی به مادر سپار****به دست یکی مرد پرهیزگار
گسی کن به سوی سیاووش گرد****مگردان بدآموز را هیچ گرد
ز اسپ و پرستنده و بیش و کم****بده هرچ باید ز گنج و درم
سپهبد برو کرد لختی شتاب****برون بردش از پیش افراسیاب
به ایوان خویش آمد افروخته****خرامان و چشم بدی دوخته
همی گفت کز دادگر کردگار****درخت نو آمد جهان را به بار
در گنجهای کهن کرد باز****ز هر گونه‌ای شاه را کرد ساز
ز دینار و دیبا و تیغ و گهر****ز اسب و سلیح و کلاه و کمر
هم از تخت وز بدرهای درم****ز گستردنیها و از بیش و کم
گسی کردشان سوی آن شارستان****کجا جملگی گشته بد خارستان
فرنگیس و کیخسرو آنجا رسید****بسی مردم آمد ز هر سو پدید
بدیده سپردند یک یک زمین****زبان دد و دام پرآفرین
همی گفت هرکس که بودش هنر****سپاس از جهان داور دادگر
کزان بیخ برکنده فرخ درخت****ازین‌گونه شاخی برآورد سخت
ز شاه کیان چشم بد دور باد****روان سیاوش پر از نور باد
همه خاک آن شارستان شاد شد****گیا بر چمن سرو آزاد شد
ز خاکی که خون سیاوش بخورد****به ابر اندر آمد درختی ز گرد
نگاریده بر برگها چهر او****همه بوی مشک آمد از مهر او
بدی مه نشان بهاران بدی****پرستشگه سوگواران بدی
چنین است کردار این گنده پیر****ستاند ز فرزند پستان شیر
چو پیوسته شد مهر دل بر جهان****به خاک اندر آرد سرش ناگهان
تو از وی بجز شادمانی مجوی****به باغ جهان برگ انده مبوی
اگر تاج داری و گر دست تنگ****نبینی همی روزگار درنگ
مرنجان روان کاین سرای تو نیست****بجز تنگ تابوت جای تو نیست
نهادن چه باید بخوردن نشین****بر امید گنج جهان‌آفرین
چو آمد به نزدیک سر تیغ شست****مده می که از سال شد مرد مست
بجای عنانم عصا داد سال****پراگنده شد مال و برگشت حال
همان دیده‌بان بر سر کوهسار****نبیند همی لشکر شهریار
کشیدن ز دشمن نداند عنان****مگر پیش مژگانش آید سنان
گرایندهٔ تیزپای نوند****همان شست بدخواه کردش به بند
همان گوش از آوای او گشت سیر****همش لحن بلبل هم آوای شیر
چو برداشتم جام پنجاه و هشت****نگیرم بجز یاد تابوت و تشت
دریغ آن گل و مشک و خوشاب سی****همان تیغ برندهٔ پارسی
نگردد همی گرد نسرین تذرو****گل نارون خواهد و شاخ سرو
همی خواهم از روشن کردگار****که چندان زمان یابم از روزگار
کزین نامور نامهٔ باستان****بمانم به گیتی یکی داستان
که هر کس که اندر سخن داد داد****ز من جز به نیکی نگیرند یاد
بدان گیتیم نیز خواهشگرست****که با تیغ تیزست و با افسرست
منم بندهٔ اهل بیت نبی****سرایندهٔ خاک پای وصی
برین زادم و هم برین بگذرم****چنان دان که خاک پی حیدرم
ابا دیگران مر مرا کار نیست****بدین اندرون هیچ گفتار نیست
به گفتار دهقان کنون بازگرد****نگر تا چه گوید سراینده مرد
بخش ۱۴
چو آگاهی آمد به کاووس شاه****که شد روزگار سیاوش تباه
به کردار مرغان سرش را ز تن****جدا کرد سالار آن انجمن
ابر بی‌گناهش به خنجر به زار****بریدند سر زان تن شاهوار
بنالد همی بلبل از شاخ سرو****چو دراج زیر گلان با تذرو
همه شهر توران پر از داغ و درد****به بیشه درون برگ گلنار زرد
گرفتند شیون به هر کوهسار****نه فریادرس بود و نه خواستار
چو این گفته بشنید کاووس شاه****سر نامدارش نگون شد ز گاه
بر و جامه بدرید و رخ را بکند****به خاک اندر آمد ز تخت بلند
برفتند با مویه ایرانیان****بدان سوگ بسته به زاری میان
همه دیده پرخون و رخساره زرد****زبان از سیاوش پر از یادکرد
چو طوس و چو گودرز و گیو دلیر****چو شاپور و فرهاد و رهام شیر
همه جامه کرده کبود و سیاه****همه خاک بر سر بجای کلاه
پس آگاهی آمد سوی نیمروز****به نزدیک سالار گیتی فروز
که از شهر ایران برآمد خروش****همی خاک تیره برآمد به جوش
پراگند کاووس بر یال خاک****همه جامهٔ خسروی کرد چاک
تهمتن چو بشنید زو رفت هوش****ز زابل به زاری برآمد خروش
به چنگال رخساره بشخود زال****همی ریخت خاک از بر شاخ و یال
چو یک هفته با سوگ بود و دژم****به هشتم برآمد ز شیپور دم
سپاهی فراوان بر پیلتن****ز کشمیر و کابل شدند انجمن
به درگاه کاووس بنهاد روی****دو دیده پر از آب و دل کینه جوی
چو نزدیکی شهر ایران رسید****همه جامهٔ پهلوی بردرید
به دادار دارنده سوگند خورد****که هرگز تنم بی‌سلیح نبرد
نباشد بشویم سرم را ز خاک****همه بر تن غم بود سوگناک
کله ترگ و شمشیر جام منست****به بازو خم خام دام منست
چو آمد به نزدیک کاووس کی****سرش بود پرخاک و پرخاک پی
بدو گفت خوی بد ای شهریار****پراگندی و تخمت آمد ببار
ترا مهر سودابه و بدخوی****ز سر برگرفت افسر خسروی
کنون آشکارا ببینی همی****که بر موج دریا نشینی همی
از اندیشهٔ خرد و شاه سترگ****بیامد به ما بر زیانی بزرگ
کسی کاو بود مهتر انجمن****کفن بهتر او را ز فرمان زن
سیاوش به گفتار زن شد به باد****خجسته زنی کاو ز مادر نزاد
دریغ آن بر و برز و بالای او****رکیب و خم خسرو آرای او
دریغ آن گو نامبرده سوار****که چون او نبیند دگر روزگار
چو در بزم بودی بهاران بدی****به رزم افسر نامداران بدی
همی جنگ با چشم گریان کنم****جهان چون دل خویش بریان کنم
نگه کرد کاووس بر چهر او****بدید اشک خونین و آن مهر او
نداد ایچ پاسخ مر او را ز شرم****فرو ریخت از دیدگان آب گرم
تهمتن برفت از بر تخت اوی****سوی خان سودابه بنهاد روی
ز پرده به گیسوش بیرون کشید****ز تخت بزرگیش در خون کشید
به خنجر به دو نیم کردش به راه****نجنبید بر جای کاووس شاه
بیامد به درگاه با سوگ و درد****پر از خون دل و دیده رخساره زرد
همه شهر ایران به ماتم شدند****پر از درد نزدیک رستم شدند
چو یک هفته با سوگ و با آب چشم****به درگاه بنشست پر درد و خشم
به هشتم بزد نای رویین و کوس****بیامد به درگاه گودرز و طوس
چو فرهاد و شیدوش و گرگین و گیو****چو بهرام و رهام و شاپور نیو
فریبرز کاووس درنده شیر****گرازه که بود اژدهای دلیر
فرامرز رستم که بد پیش رو****نگهبان هر مرز و سالار نو
به گردان چنین گفت رستم که من****برین کینه دادم دل و جان و تن
که اندر جهان چون سیاوش سوار****نبندد کمر نیز یک نامدار
چنین کار یکسر مدارید خرد****چنین کینه را خرد نتوان شمرد
ز دلها همه ترس بیرون کنید****زمین را ز خون رود جیحون کنید
به یزدان که تا در جهان زنده‌ام****به کین سیاوش دل آگنده‌ام
بران تشت زرین کجا خون اوی****فرو ریخت ناکاردیده گروی
بمالید خواهم همی روی و چشم****مگر بر دلم کم شود درد و خشم
وگر همچنانم بود بسته چنگ****نهاده به گردن درون پالهنگ
به خاک اندرون خوار چون گوسفند****کشندم دو بازو به خم کمند
و گر نه من و گرز و شمشیر تیز****برانگیزم اندر جهان رستخیز
نبیند دو چشمم مگر گرد رزم****حرامست بر من می و جام و بزم
به درگاه هر پهلوانی که بود****چو زان گونه آواز رستم شنود
همه برگرفتند با او خروش****تو گفتی که میدان برآمد به جوش
ز میدان یکی بانگ برشد به ابر****تو گفتی زمین شد به کام هژبر
بزد مهره بر پشت پیلان به جام****یلان بر کشیدند تیغ از نیام
برآمد خروشیدن گاودم****دم نای رویین و رویینه خم
جهان پر شد از کین افراسیاب****به دریا تو گفتی به جوش آمد آب
نبد جای پوینده را بر زمین****ز نیزه هوا ماند اندر کمین
ستاره به جنگ اندر آمد نخست****زمین و زمان دست خون را بشست
ببستند گردان ایران میان****به پیش اندرون اختر کاویان
گزین کرد پس رستم زابلی****ز گردان شمشیرزن کابلی
ز ایران و از بیشهٔ نارون****ده و دو هزار از یلان انجمن
سپه را فرامرز بد پیش‌رو****که فرزند گو بود و سالار نو
همی رفت تا مرز توران رسید****ز دشمن کسی را به ره بر ندید
دران مرز شاه سپیجاب بود****که با لشکر و گنج و با آب بود
ورازاد بد نام آن پهلوان****دلیر و سپه تاز و روشن روان
سپه بود شمشیرزن سی هزار****همه رزم جوی از در کارزار
ورازاد از قلب لشکر برفت****بیامد به نزد فرامرز تفت
بپرسید و گفتش چه مردی بگوی****چرا کرده‌ای سوی این مرز روی
سزد گر بگویی مرا نام خویش****بجویی ازین کار فرجام خویش
همانا به فرمان شاه آمدی****گر از پهلوان سپاه آمدی
چه داری ز افراسیاب آگهی****ز اورنگ و ز تاج و تخت مهی
نباید که بی‌نام بر دست من****روانت برآید ز تاریک تن
فرامرز گفت ای گو شوربخت****منم بار آن خسروانی درخت
که از نام او شیر پیچان شود****چو خشم آورد پیل بیجان شود
مرا با تو بدگوهر دیوزاد****چرا کرد باید همی نام یاد
گو پیلتن با سپاه از پس است****که اندر جهان کینه خواه او بس است
به کین سیاوش کمر بر میان****ببست و بیامد چو شیر ژیان
برآرد ازین مرز بی‌ارز دود****هوا گرد او را نیارد بسود
ورازاد بشنید گفتار او****همی خوار دانست پیگار او
به لشکر بفرمود کاندر دهید****کمان‌ها سراسر به زه بر نهید
رده بر کشید از دو رویه سپاه****به سر بر نهادند ز آهن کلاه
ز هر سو برآمد ز گردان خروش****همی کر شد از نالهٔ کوس گوش
چو آواز کوس آمد و کرنای****فرامرز را دل برآمد ز جای
به یک حمله اندر ز گردان هزار****بیفگند و برگشت از کارزار
دگر حمله کردش هزار و دویست****ورازاد را گفت لشکر مه‌ایست
که امروز بادافرهٔ ایزدیست****مکافات بد را ز یزدان بدیست
چنین لشکر گشن و چندین سوار****سراسیمه شد از یکی نامدار
همی شد فرامرز نیزه به دست****ورازاد را راه یزدان ببست
فرامرز جنگی چو او را بدید****خروشی چو شیر ژیان برکشید
برانگیخت از جای شبرنگ را****بیفشرد بر نیزه بر چنگ را
یکی نیزه زد بر کمربند او****که بگسست زیر زره بند او
چنان برگرفتش ز زین خدنگ****که گفتی یک پشه دارد به چنگ
بیفگند بر خاک و آمد فرود****سیاووش را داد چندی درود
سر نامور دور کرد از تنش****پر از خون بیالود پیراهنش
چنین گفت کاینت سر کین نخست****پراگنده شد تخم پرخاش و رست
همه بوم و بر آتش اندرفگند****همی دود برشد به چرخ بلند
یکی نامه بنوشت نزد پدر****ز کار ورازاد پرخاشخر
که چون برگشادم در کین و جنگ****ورا برگرفتم ز زین پلنگ
به کین سیاوش بریدم سرش****برافروختم آتش از کشورش
وزان سو نوندی بیامد به راه****به نزدیک سالار توران سپاه
که آمد به کین رستم پیلتن****بزرگان ایران شدند انجمن
ورازاد را سر بریدند زار****برانگیخت از مرز توران دمار
سپه را سراسر بهم بر زدند****به بوم و به بر آتش اندر زدند
چو بشنید افراسیاب این سخن****غمی شد ز کردارهای کهن
نماند ایچ بر دشت ز اسپان یله****بیاورد چوپان به میدان گله
در گنج گوپال و برگستوان****همان نیزه و خنجر هندوان
همان گنج دینار و در و گهر****همان افسر و طوق زرین کمر
ز دستور گنجور بستد کلید****همه کاخ و میدان درم گسترید
چو لشکر سراسر شد آراسته****بریشان پراگنده شد خواسته
بزد کوس رویین و هندی درای****سواران سوی رزم کردند رای
سپهدار از گنگ بیرون کشید****سپه را ز تنگی به هامون کشید
فرستاد و مر سرخه را پیش خواند****ز رستم بسی داستانها براند
بدو گفت شمشیرزن سی هزار****ببر نامدار از در کارزار
نگه دار جان از بد پور زال****به رزمت نباشد جزو کس همال
تو فرزندی و نیکخواه منی****ستون سپاهی و ماه منی
چو بیدار دل باشی و راه‌جوی****که یارد نهادن بروی تو روی
کنون پیش رو باش و بیدار باش****سپه را ز دشمن نگهدار باش
ز پیش پدر سرخه بیرون کشید****درفش و سپه را به هامون کشید
طلایه چو گرد سپه دید تفت****بپیچید و سوی فرامرز رفت
از ایران سپه برشد آوای کوس****ز گرد سپه شد هوا آبنوس
خروش سواران و گرد سپاه****چو شب کرد گیتی نهان گشت ماه
درخشیدن تیغ الماس گون****سنانهای آهار داده به خون
تو گفتی که برشد به گیتی بخار****برافروختند آتش کارزار
ز کشته فگنده به هر سو سران****زمین کوه گشت از کران تا کران
چو سرخه بران گونه پیگار دید****درفش فرامرز سالار دید
عنان را به بور سرافراز داد****به نیزه درآمد کمان باز داد
فرامرز بگذاشت قلب سپاه****بر سرخه با نیزه شد کینه‌خواه
یکی نیزه زد همچو آذرگشسپ****ز کوهه ببردش سوی یال اسپ
ز ترکان به یاری او آمدند****پر از جنگ و پرخاشجو آمدند
از آشوب ترکان و از رزم سخت****فرامرز را نیزه شد لخت لخت
بدانست سرخه که پایاب اوی****ندارد غمی گشت و برگاشت روی
پس اندر فرامرز با تیغ تیز****همی تاخت و انگیخته رستخیز
سواران ایران به کردار دیو****دمان از پسش برکشیده غریو
فرامرز چون سرخه را یافت چنگ****بیازید زان سان که یازد پلنگ
گرفتش کمربند و از پشت زین****برآورد و زد ناگهان بر زمین
پیاده به پیش اندر افگند خوار****به لشکرگه آوردش از کارزار
درفش تهمتن همانگه ز راه****پدید آمد و گرد پیل و سپاه
فرامرز پیش پدر شد چو گرد****به پیروزی از روزگار نبرد
به پیش اندرون سرخه را بسته دست****بکرده ورازاد را یال پست
همه غار و هامون پر از کشته بود****سر دشمن از رزم برگشته بود
سپاه آفرین خواند بر پهلوان****بران نامبردار پور جوان
تهمتن برو آفرین کرد نیز****به درویش بخشید بسیار چیز
یکی داستان زد برو پیلتن****که هر کس که سر برکشد ز انجمن
خرد باید و گوهر نامدار****هنر یار و فرهنگش آموزگار
چو این گوهران را بجا آورد****دلاور شود پر و پا آورد
از آتش نبینی جز افروختن****جهانی چو پیش آیدش سوختن
فرامرز نشگفت اگر سرکش است****که پولاد را دل پر از آتش است
چو آورد با سنگ خارا کند****ز دل راز خویش آشکارا کند
به سرخه نگه کرد پس پیلتن****یکی سرو آزاده بد بر چمن
برش چون بر شیر و رخ چون بهار****ز مشک سیه کرده بر گل نگار
بفرمود پس تا برندش به دشت****ابا خنجر و روزبانان و تشت
ببندند دستش به خم کمند****بخوابند بر خاک چون گوسفند
بسان سیاوش سرش را ز تن****ببرند و کرگس بپوشد کفن
چو بشنید طوس سپهبد برفت****به خون ریختن روی بنهاد تفت
بدو سرخه گفت ای سرافراز شاه****چه ریزی همی خون من بیگناه
سیاوش مرا بود هم سال و دوست****روانم پر از درد و اندوه اوست
مرا دیده پرآب بد روز و شب****همیشه به نفرین گشاده دو لب
بران کس که آن تشت و خنجر گرفت****بران کس که آن شاه را سرگرفت
دل طوس بخشایش آورد سخت****بران نامبردار برگشته بخت
بر رستم آمد بگفت این سخن****که پور سپهدار افگند بن
چنین گفت رستم که گر شهریار****چنان خسته‌دل شاید و سوگوار
همیشه دل و جان افراسیاب****پر از درد باد و دو دیده پرآب
همان تشت و خنجر زواره ببرد****بدان روزبانان لشکر سپرد
سرش را به خنجر ببرید زار****زمانی خروشید و برگشت کار
بریده سر و تنش بر دار کرد****دو پایش زبر سر نگونسار کرد
بران کشته از کین برافشاند خاک****تنش را به خنجر بکردند چاک
جهانا چه خواهی ز پروردگان****چه پروردگان داغ دل بردگان
بخش ۱۵
چو لشکر بیامد ز دشت نبرد****تنان پر ز خون و سران پر ز گرد
خبر شد ز ترکان به افراسیاب****که بیدار بخت اندرآمد به خواب
همان سرخه نامور کشته شد****چنان دولت تیز برگشته شد
بریده سرش را نگونسار کرد****تنش را به خون غرقه بر دار کرد
همه شهر ایران جگر خسته‌اند****به کین سیاوش کمر بسته‌اند
نگون شد سر و تاج افراسیاب****همی کند موی و همی ریخت آب
همی گفت رادا سرا موبدا****ردا نامدارا یلا بخردا
دریغ ارغوانی رخت همچو ماه****دریغ آن کیی برز و بالای شاه
خروشان به سر بر پراگند خاک****همه جامه ها کرد بر خویش چاک
چنین گفت با لشکر افراسیاب****که مارا بر آمد سر از خورد و خواب
همه کینه را چشم روشن کنید****نهالی ز خفتان و جوشن کنید
چو برخاست آوای کوس از درش****بجنبید بر بارگه لشکرش
بزد نای رویین و بربست کوس****همی آسمان بر زمین داد بوس
به گردنکشان خسرو آواز کرد****که ای نامداران روز نبرد
چو برخیزد آوای کوس از دو روی****نجوید زمان مرد پرخاشجوی
همه رزم را دل پر از کین کنید****به ایرانیان پاک نفرین کنید
خروش آمد و نالهٔ کرنای****دم نای رویین و هندی درای
زمین آمد از سم اسپان به جوش****به ابر اندر آمد فغان و خروش
چو برخاست از دشت گرد سپاه****کس آمد بر رستم از دیده‌گاه
که آمد سپاهی چو کوه گران****همه رزم جویان کندآوران
ز تیغ دلیران هوا شد بنفش****برفتند با کاویانی درفش
برآمد خروش سپاه از دو روی****جهان شد پر از مردم جنگجوی
خور و ماه گفتی به رنگ اندرست****ستاره به چنگ نهنگ اندرست
سپهدار ترکان برآراست جنگ****گرفتند گوپال و خنجر به چنگ
بیامد سوی میمنه بارمان****سپاهی ز ترکان دنان و دمان
سوی میسره کهرم تیغ‌زن****به قلب اندرون شاه با انجمن
وزین روی رستم سپه برکشید****هوا شد ز تیغ یلان ناپدید
بیاراست بر میمنه گیو و طوس****سواران بیدار با پیل و کوس
چو گودرز کشواد بر میسره****هجیر و گرانمایگان یکسره
به قلب اندرون رستم زابلی****زره‌دار با خنجر کابلی
تو گفتی نه شب بود پیدا نه روز****نهان گشت خورشید گیتی‌فروز
شد از سم اسپان زمین سنگ رنگ****ز نیزه هوا همچو پشت پلنگ
تو گفتی هوا کوه آهن شدست****سر کوه پر ترگ و جوشن شدست
به ابر اندر آمد سنان و درفش****درفشیدن تیغهای بنفش
بیامد ز قلب سپه پیلسم****دلش پر ز خون کرده چهره دژم
چنین گفت با شاه توران سپاه****که‌ای پرهنر خسرو نیکخواه
گر ایدونک از من نداری دریغ****یکی باره و جوشن و گرز و تیغ
ابا رستم امروز جنگ آورم****همه نام او زیر ننگ آورم
به پیش تو آرم سر و رخش او****همان خود و تیغ جهان بخش او
ازو شاد شد جان افراسیاب****سر نیزه بگذاشت از آفتاب
بدو گفت کای نام بردار شیر****همانا که پیلت نیارد به زیر
اگر پیلتن را به چنگ آوری****زمانه برآساید از داوری
به توران چو تو کس نباشد به جاه****به گنج و به تیغ و به تخت و کلاه
به گردان سپهر اندرآری سرم****سپارم ترا دختر و کشورم
از ایران و توران دو بهر آن تست****همان گوهر و گنج و شهر آن تست
چو بشنید پیران غمی گشت سخت****بیامد بر شاه خورشید بخت
بدو گفت کاین مرد برنا و تیز****همی بر تن خویش دارد ستیز
همی در گمان افتد از نام خویش****نیندیشد از کار فرجام خویش
کسی سوی دوزخ نپوید به پا****و گر خیره سوی دم اژدها
گر او با تهمتن نبرد آورد****سر خویش را زیر گرد آورد
شکسته شود دل گوان را به جنگ****بود این سخن نیز بر شاه ننگ
برادر تو دانی که کهتر بود****فزون‌تر برو مهر مهتر بود
به پیران چنین گفت پس پیلسم****کزین پهلوان دل ندارد دژم
که گر من کنم جنگ جنگی نهنگ****نیارم به بخت تو بر شاه ننگ
به پیش تو با نامور چار گرد****چه کردم تو دیدی ز من دست برد
همانا کنون زورم افزونترست****شکستن دل من نه اندرخورست
برآید به دست من این کارکرد****به گرد در اختر بد مگرد
چو بشنید زو این سخن شهریار****یکی اسپ شایستهٔ کارزار
بدو داد با تیغ و بر گستوان****همان نیزه و درع و خود گوان
بیاراست آن جنگ را پیلسم****همی راند چون شیر با باد و دم
به ایرانیان گفت رستم کجاست****که گوید که او روز جنگ اژدهاست
چو بشنید گیو این سخن بردمید****بزد دست و تیغ از میان برکشید
بدو گفت رستم به یک ترک جنگ****نسازد همانا که آیدش ننگ
برآویختند آن دو جنگی به هم****دمان گیو گودرز با پیلسم
یکی نیزه زد گیو را کز نهیب****برون آمدش هر دو پا از رکیب
فرامرز چون دید یار آمدش****همی یار جنگی به کار آمدش
یکی تیغ بر نیزهٔ پیلسم****بزد نیزه از تیغ او شد قلم
دگر باره زد بر سر ترگ اوی****شکسته شد آن تیغ پرخاشجوی
همی گشت با آن دو یل پیلسم****به میدان به کردار شیر دژم
تهمتن ز قلب سپه بنگرید****دو گرد دلیر و گرانمایه دید
برآویخته با یکی شیرمرد****به ابر اندر آورده از باد گرد
بدانست رستم که جز پیلسم****ز ترکان ندارد کس آن زور و دم
و دیگر که از نامور بخردان****ز گفت ستاره‌شمر موبدان
ز اختر بد و نیک بشنوده بود****جهان را چپ و راست پیموده بود
که گر پیلسم از بد روزگار****خرد یابد و بند آموزگار
نبرده چنو در جهان سر به سر****به ایران و توران نبندد کمر
همانا که او را زمان آمدست****که ایدر به چنگم دمان آمدست
به لشکر بفرمود کز جای خویش****مگر ناورند اندکی پای پیش
شوم برگرایم تن پیلسم****ببینم که دارد پی و شاخ و دم
یکی نیزهٔ بارکش برگرفت****بیفشارد ران ترگ بر سر گرفت
گران شد رکیب و سبک شد عنان****به چشم اندر آورد رخشان سنان
غمی گشت و بر لب برآورد کف****همی تاخت از قلب تا پیش صف
چنین گفت کای نامور پیلسم****مرا خواستی تا بسوزی به دم
همی گفت و می‌تاخت برسان گرد****یکی کرد با او سخن در نبرد
یکی نیزه زد بر کمرگاه اوی****ز زین برگرفتش به کردار گوی
همی تاخت تا قلب توران سپاه****بینداختش خوار در قلبگاه
چنین گفت کاین را به دیبای زرد****بپوشید کز گرد شد لاژورد
عنان را بپیچید زان جایگاه****بیامد دمان تا به قلب سپاه
ببارید پیران ز مژگان سرشک****تن پیلسم دور دید از پزشک
دل لشکر و شاه توران سپاه****شکسته شد و تیره شد رزمگاه
خروش آمد از لشکر هر دو سوی****ده و دار گردان پرخاشجوی
خروشیدن کوس بر پشت پیل****ز هر سو همی رفت تا چند میل
زمین شد ز نعل ستوران ستوه****همه کوه دریا شد و دشت کوه
ز بس نعره و نالهٔ کره‌نای****همی آسمان اندر آمد ز جای
همی سنگ مرجان شد و خاک خون****سراسر سر سروران شد نگون
بکشتند چندان ز هردو گروه****که شد خاک دریا و هامون چو کوه
یکی باد برخاست از رزمگاه****هوا را بپوشید گرد سپاه
دو لشکر به هامون همی تاختند****یک از دیگران بازنشناختند
جهان چون شب تیره تاریک شد****تو گفتی به شب روز نزدیک شد
چنین گفت با لشکر افراسیاب****که بیدار بخت اندر آمد به خواب
اگر سستی آرید یک تن به جنگ****نماند مرا روزگار درنگ
بریشان ز هر سو کمین آورید****به نیزه خور اندر زمین آورید
بیامد خود از قلب توران سپاه****بر طوس شد داغ دل کینه‌خواه
از ایران فراوان سپه را بکشت****غمی شد دل طوس و بنمود پشت
بر رستم آمد یکی چاره‌جوی****که امروز ازین رزم شد رنگ و بوی
همه رزمگه شد چو دریای خون****درفش سپهدار ایران نگون
بیامد ز قلب سپه پیلتن****پس او فرامرز با انجمن
سپردار بسیار در پیش بود****که دلشان ز رستم بداندیش بود
همه خویش و پیوند افراسیاب****همه دل پر از کین و سر پرشتاب
تهمتن فراوان ازیشان بکشت****فرامرز و طوس اندر آمد به پشت
چو افراسیاب آن درفش بنفش****نگه کرد بر جایگاه درفش
بدانست کان پیلتن رستمست****سرافراز وز تخمهٔ نیرمست
برآشفت برسان جنگی پلنگ****بیفشارد ران پیش او شد به جنگ
چو رستم درفش سیه را بدید****به کردار شیر ژیان بردمید
به جوش آمد آن نامبردار گرد****عنان بارهٔ تیزتگ را سپرد
برآویخت با سرکش افراسیاب****به پیگار خون رفت چون رود آب
یکی نیزه سالار توران سپاه****بزد بر بر رستم کینه‌خواه
سنان اندر آمد ببند کمر****به ببر بیان بر نبد کارگر
تهمتن به کین اندر آورد روی****یکی نیزه زد بر سر اسپ اوی
تگاور ز درد اندر آمد به سر****بیفتاد زو شاه پرخاشخر
همی جست رستم کمرگاه او****که از رزم کوته کند راه او
نگه کرد هومان بدید از کران****به گردن برآورد گرز گران
بزد بر سر شانهٔ پیلتن****به لشکر خروش آمد از انجمن
ز پس کرد رستم همانگه نگاه****بجست از کفش نامبردار شاه
برآشفت گردافگن تاج‌بخش****بدنبال هومان برانگیخت رخش
بتازید چندی و چندی شتافت****زمانه بدش مانده او را نیافت
سپهدار ترکان نشد زیر دست****یکی بارهٔ تیزتگ برنشست
چو از جنگ رستم بپیچید روی****گریزان همی رفت پرخاشجوی
برآمد ز هر سو دم کرنای****همی آسمان اندر آمد ز جای
به ابر اندر آمد خروش سران****گراییدن گرزهای گران
گوان سر به سر نعره برداشتند****سنانها به ابر اندر افراشتند
زمین سربسر کشته و خسته بود****وگر لاله بر زعفران رسته بود
سپردند اسپان همی خون به نعل****شده پای پیل از دل کشته لعل
هزیمت گرفتند ترکان چو باد****که رستم ز بازو همی داد داد
سه فرسنگ چون اژدهای دمان****تهمتن همی شد پس بدگمان
وزان جایگه پیلتن بازگشت****سپه یکسر از جنگ ناساز گشت
ز رستم بپرسید پرمایه طوس****که چون یافت شیر از یکی گور کوس
بدو گفت رستم که گرز گران****چو یاد آرد از یال جنگ‌آوران
دل سنگ و سندان نماند درست****بر و یال کوبنده باید نخست
عمودی که کوبنده هومان بود****تو آهن مخوانش که موم آن بود
به لشکرگه خویش گشتند باز****سپه یکسر از خواسته بی‌نیاز
همه دشت پر آهن و سیم و زر****سنان و ستام و کلاه و کمر
بخش ۱۶
چو خورشید برزد سر از کوهسار****بگسترد یاقوت بر جویبار
تهمتن همه خواسته گرد کرد****ببخشید یکسر به مردان مرد
خروش آمد و نالهٔ کرنای****تهمتن برانگیخت لشکر ز جای
نهادند سر سوی افراسیاب****همه رخ ز کین سیاوش پر آب
پس آگاهی آمد به پرخاشجوی****که رستم به توران در آورد روی
به پیران چنین گفت کایرانیان****بدی را ببستند یکسر میان
کنون بوم و بر جمله ویران شود****به کام دلیران ایران شود
کسی نزد رستم برد آگهی****ازین کودک شوم بی‌فرهی
هم آنگه برندش به ایران سپاه****یکی ناسزا برنهندش کلاه
نوندی برافگن هم اندر زمان****بر شوم پی‌زادهٔ بدگمان
که با مادر آن هر دو تن را به هم****بیارد بگوید سخن بیش و کم
نوندی بیامد ببردندشان****شدند آن دو بیچاره چون بیهشان
به نزدیک افراسیاب آمدند****پر از درد و تیمار و تاب آمدند
وز آن جایگه شاه توران زمین****بیاورد لشکر به دریای چین
تهمتن نشست از بر تخت اوی****به خاک اندر آمد سر بخت اوی
یکی داستانی بگفت از نخست****که پرمایه آنکس که دشمن نجست
چو بدخواه پیش آیدت کشته به****گر آواره از پیش برگشته به
از ایوان همه گنج او بازجست****بگفتند با او یکایک درست
غلامان و اسپ و پرستندگان****همان مایه‌ور خوب رخ بندگان
در گنج دینار و پرمایه تاج****همان گوهر و دیبه و تخت عاج
یکایک ز هر سو به چنگ آمدش****بسی گوهر از گنج گنگ آمدش
سپه سر به سر زان توانگر شدند****ابا یاره و تخت و افسر شدند
یکی طوس را داد زان تخت عاج****همان یاره و طوق و منشور چاچ
ورا گفت هر کس که تاب آورد****وگر نام افراسیاب آورد
همانگه سرش را ز تن دور کن****ازو کرگسان را یکی سور کن
کسی کاو خرد جوید و ایمنی****نیازد سوی کیش آهرمنی
چو فرزند باید که داری به ناز****ز رنج ایمن از خواسته بی‌نیاز
تو درویش را رنج منمای هیچ****همی داد و بر داد دادن بسیچ
که گیتی سپنجست و جاوید نیست****فری برتر از فر جمشید نیست
سپهر بلندش به پا آورید****جهان را جزو کدخدا آورید
یکی تاج پرگوهر شاهوار****دو تا یاره و طوق با گوشوار
سپیجاب و سغدش به گودرز داد****بسی پند و منشور آن مرز داد
ستودش فراوان و کرد آفرین****که چون تو کسی نیست ز ایران زمین
بزرگی و فر و بلندی و داد****همان بزم و رزم از تو داریم یاد
ترا با هنر گوهرست و خرد****روانت همی از تو رامش برد
روا باشد ار پند من بشنوی****که آموزگار بزرگان توی
سپیجاب تا آب گلزریون****ز فرمان تو کس نیاید برون
فریبرز کاووس را تاج زر****فرستاد و دینار و تخت و کمر
بدو گفت سالار و مهتر توی****سیاووش رد را برادر توی
میان را به کین برادر ببند****ز فتراک مگشای بند کمند
به چین و ختن اندرآور سپاه****به هر جای از دشمنان کینه‌خواه
میاسای از کین افراسیاب****ز تن دور کن خورد و آرام و خواب
به ماچین و چین آمد این آگهی****که بنشست رستم به شاهنشهی
همه هدیه ها ساختند و نثار****ز دینار و ز گوهر شاهوار
تهمتن به جان داد زنهارشان****بدید آن روانهای بیدارشان
وزان پس به نخچیر به ایوز و باز****برآمد برین روزگاری دراز
چنان بد که روزی زواره برفت****به نخچیر گوران خرامید تفت
یکی ترک تا باشدش رهنمای****به پیش اندر افگند و آمد بجای
یکی بیشه دید اندران پهن دشت****که گفتی برو بر نشاید گذشت
ز بس بوی و بس رنگ و آب روان****همی نو شد از باد گفتی روان
پس آن ترک خیره زبان برگشاد****به پیش زواره همی کرد یاد
که نخچیرگاه سیاوش بد این****برین بود مهرش به توران زمین
بدین جایگه شاد و خرم بدی****جز ایدر همه جای با غم بدی
زواره چو بشنید زو این سخن****برو تازه شد روزگار کهن
چو گفتار آن ترکش آمد به گوش****ز اسپ اندر افتاد و زو رفت هوش
یکی باز بودش به چنگ اندرون****رها کرد و مژگان شدش جوی خون
رسیدند یاران لشکر بدوی****غمی یافتندش پر از آب روی
گرفتند نفرین بران رهنمای****به زخمش فگندند هر یک ز پای
زواره یکی سخت سوگند خورد****فرو ریخت از دیدگان آب زرد
کزین پس نه نخچیر جویم نه خواب****نپردازم از کین افراسیاب
نمانم که رستم برآساید ایچ****همی کینه را کرد باید بسیچ
همانگه چو نزد تهمتن رسید****خروشید چون روی او را بدید
بدو گفت کایدر به کین آمدیم****و گر لب پر از آفرین آمدیم
چو یزدان نیکی دهش زور داد****از اختر ترا گردش هور داد
چرا باید این کشور آباد ماند****یکی را برین بوم و بر شاد ماند
فرامش مکن کین آن شهریار****که چون او نبیند دگر روزگار
برانگیخت آن پیلتن را ز جای****تهمتن هم آن کرد کاو دید رای
همان غارت و کشتن اندر گرفت****همه بوم و بر دست بر سر گرفت
ز توران زمین تا به سقلاب و روم****نماندند یک مرز آباد بوم
همی سر بریدند برنا و پیر****زن و کودک خرد کردند اسیر
برین گونه فرسنگ بیش از هزار****برآمد ز کشور سراسر دمار
هرآنکس که بد مهتری با گهر****همه پیش رفتند بر خاک سر
که بیزار گشتیم ز افراسیاب****نخواهیم دیدار او را به خواب
ازان خون که او ریخت بر بیگناه****کسی را نبود اندر آن روی راه
کنون انجمن گر پراگنده‌ایم****همه پیش تو چاکر و بنده‌ایم
چو چیره شدی بیگنه خون مریز****مکن چنگ گردون گردنده تیز
ندانیم ماکان جفاگر کجاست****به ابرست گر در دم اژدهاست
چو بشنید گفتار آن انجمن****بپیچید بینادل پیلتن
سوی مرز قچغار باشی براند****سران سپه را سراسر بخواند
شدند انجمن پیش او بخردان****بزرگان و کارآزموده ردان
که کاووس بی‌دست و بی فر و پای****نشستست بر تخت بی‌رهنمای
گر افراسیاب از رهی بی‌درنگ****یکی لشکر آرد به ایران به جنگ
بیابد بران پیر کاووس دست****شود کام و آرام ما جمله پست
یکایک همه فام کین توختیم****همه شهر آباد او سوختیم
کجا سالیان اندر آمد به شش****که نگذشت بر ما یکی روز خوش
کنون نزد آن پیر خسرو شویم****چو رزم اندر آید همه نو شویم
چو دل بر نهی بر سرای کهن****کند ناز و ز تو بپوشد سخن
تهمتن بران گشت همداستان****که فرخنده موبد زد این داستان
چنین گفت خرم دل رهنمای****که خوبی گزین زین سپنجی سرای
بنوش و بناز و بپوش و بخور****ترا بهره اینست زین رهگذر
سوی آز منگر که او دشمنست****دلش بردهٔ جان آهرمنست
نگه کن که در خاک جفت تو کیست****برین خواسته چند خواهی گریست
تهمتن چو بشنید شرم آمدش****برفتن یکی رای گرم آمدش
نگه کرد ز اسپان به هر سو گله****که بودند بر دشت ترکان یله
غلام و پرستندگان ده هزار****بیاورد شایستهٔ شهریار
همان نافهٔ مشک و موی سمور****ز در سپید و ز کیمال بور
به رنگ و به بوی و به دیبا و زر****شد آراسته پشت پیلان نر
ز گستردنیها و از بیش و کم****ز پوشیدنیها و گنج و درم
ز گنج سلیح و ز تاج و ز تخت****به ایران کشیدند و بربست رخت
ز توران سوی زابلستان کشید****به نزدیک فرخنده دستان کشید
سوی پارس شد طوس و گودرز و گیو****سپاهی چنان نامبردار و نیو
نهادند سر سوی شاه جهان****همه نامداران فرخ نهان
وزان پس چو بشنید افراسیاب****که بگذشت رستم بران روی آب
شد از باختر سوی دریای گنگ****دلی پر ز کینه سری پر ز جنگ
همه بوم زیر و زبر کرده دید****مهان کشته و کهتران برده دید
نه اسپ و نه گنج و نه تاج و نه تخت****نه شاداب در باغ برگ درخت
جهانی به آتش برافروخته****همه کاخها کنده و سوخته
ز دیده ببارید خونابه شاه****چنین گفت با مهتران سپاه
که هر کس که این را فرامش کند****همی جان بیدار خامش کند
همه یک به یک دل پر از کین کنید****سپر بستر و تیغ بالین کنید
به ایران سپه رزم و کین آوریم****به نیزه خور اندر زمین آوریم
به یک رزم اگر باد ایشان بجست****نباید چنین کردن اندیشه پست
برآراست بر هر سوی تاختن****ندید ایچ هنگام پرداختن
همی سوخت آباد بوم و درخت****به ایرانیان بر شد آن کار سخت
ز باران هوا خشک شد هفت سال****دگرگونه شد بخت و برگشت حال
شد از رنج و سختی جهان پر نیاز****برآمد برین روزگار دراز
بخش ۱۷
چنان دید گودرز یک شب به خواب****که ابری برآمد ز ایران پرآب
بران ابر باران خجسته سروش****به گودرز گفتی که بگشای گوش
چو خواهی که یابی ز تنگی رها****وزین نامور ترک نر اژدها
به توران یکی نامداری نوست****کجا نام آن شاه کیخسروست
ز پشت سیاوش یکی شهریار****هنرمند و از گوهر نامدار
ازین تخمه از گوهر کیقباد****ز مادر سوی تور دارد نژاد
چو آید به ایران پی فرخش****ز چرخ آنچ پرسد دهد پاسخش
میان را ببندد به کین پدر****کند کشور تور زیر و زبر
به دریای قلزم به جوش آرد آب****نخارد سر از کین افراسیاب
همه ساله در جوشن کین بود****شب و روز در جنگ بر زین بود
ز گردان ایران و گردنکشان****نیابد جز از گیو ازو کس نشان
چنین است فرمان گردان سپهر****بدو دارد از داد گسترده مهر
چو از خواب گودرز بیدار شد****نیایش کنان پیش دادار شد
بمالید بر خاک ریش سپید****ز شاه جهاندار شد پرامید
چو خورشید پیدا شد از پشت زاغ****برآمد به کردار زرین چراغ
سپهبد نشست از بر تخت عاج****بیاراست ایوان به کرسی ساج
پر اندیشه مر گیو را پیش خواند****وزان خواب چندی سخنها براند
بدو گفت فرخ پی و روز تو****همان اختر گیتی افروز تو
تو تا زادی از مادر به آفرین****پر از آفرین شد سراسر زمین
به فرمان یزدان خجسته سروش****مرا روی بنمود در خواب دوش
نشسته بر ابری پر از باد و نم****بشستی جهان را سراسر ز غم
مرا دید و گفت این همه غم چراست****جهانی پر از کین و بینم چراست
ازیرا که بی‌فر و برزست شاه****ندارد همی راه شاهان نگاه
چو کیخسرو آید ز توران زمین****سوی دشمنان افگند رنج و کین
نبیند کس او را ز گردان نیو****مگر نامور پور گودرز گیو
چنین کرد بخشش سپهر بلند****که از تو گشاید غم و رنج بند
همی نام جستی میان دو صف****کنون نام جاویدت آمد به کف
که تا در جهان مردمست و سخن****چنین نام هرگز نگردد کهن
زمین را همان با سپهر بلند****به دست تو خواهد گشادن ز بند
به رنجست گنج و به نامست رنج****همانا که نامت به آید ز گنج
اگر جاودانه نمانی بجای****همی نام به زین سپنجی سرای
جهان را یکی شهریار آوری****درخت وفا را به بار آوری
بدو گفت گیو ای پدر بنده‌ام****بکوشم به رای تو تا زنده‌ام
خریدارم این را گر آید بجای****به فرخنده نام و پی رهنمای
به ایوان شد و ساز رفتن گرفت****ز خواب پدر مانده اندر شگفت
چو خورشید رخشنده آمد پدید****زمین شد بسان گل شنبلید
بیامد کمربسته گیو دلیر****یکی بارکش بادپایی به زیر
به گودرز گفت ای جهان پهلوان****دلیر و سرافراز و روشن روان
کمندی و اسپی مرا یار بس****نشاید کشیدن بدان مرز کس
چو مردم برم خواستار آیدم****ازان پس مگر کارزار آیدم
مرا دشت و کوهست یک چند جای****مگر پیشم آید یکی رهنمای
به پیرزو بخت جهان پهلوان****نیایم جز از شاد و روشن روان
تو مر بیژن خرد را در کنار****بپرور نگهدارش از روزگار
ندانم که دیدار باشد جزین****که داند چنین جز جهان آفرین
تو پدرود باش و مرا یاد دار****روان را ز درد من آزاد دار
چو شویی ز بهر پرستش رخان****به من بر جهان آفرین را بخوان
مگر باشدم دادگر رهنمای****به نزدیک آن نامور کدخدای
به فرمان بیاراست و آمد برون****پدر دل پر از درد و رخ پر ز خون
پدر پیر سر بود و برنا دلیر****دهن جنگ را باز کرده چو شیر
ندانست کاو باز بیند پسر****ز رفتن دلش بود زیر و زبر
بخش ۱۸
بسا رنجها کز جهان دیده‌اند****ز بهر بزرگی پسندیده‌اند
سرانجام بستر جز از خاک نیست****ازو بهره زهرست و تریاک نیست
چو دانی که ایدر نمانی دراز****به تارک چرا بر نهی تاج آز
همان آز را زیر خاک آوری****سرش را سر اندر مغاک آوری
ترا زین جهان شادمانی بس است****کجا رنج تو بهر دیگر کس است
تو رنجی و آسان دگر کس خورد****سوی گور و تابوت تو ننگرد
برو نیز شادی سرآید همی****سرش زیر گرد اندر آید همی
ز روز گذر کردن اندیشه کن****پرستیدن دادگر پیشه کن
بترس از خدا و میازار کس****ره رستگاری همین است و بس
کنون ای خردمند بیدار دل****مشو در گمان پای درکش ز گل
ترا کردگارست پروردگار****توی بنده و کردهٔ کردگار
چو گردن به اندیشه زیر آوری****ز هستی مکن پرسش و داوری
نشاید خور و خواب با آن نشست****که خستو نباشد بیزدان که هست
دلش کور باشد سرش بی‌خرد****خردمندش از مردمان نشمرد
ز هستی نشانست بر آب و خاک****ز دانش منش را مکن در مغاک
توانا و دانا و دارنده اوست****خرد را و جان را نگارنده اوست
جهان آفرید و مکان و زمان****پی پشهٔ خرد و پیل گران
چو سالار ترکان به دل گفت من****به بیشی برآرم سر از انجمن
چنان شاهزاده جوان را بکشت****ندانست جز گنج و شمشیر پشت
هم از پشت او روشن کردگار****درختی برآورد یازان به بار
که با او بگفت آنک جز تو کس است****که اندر جهان کردگار او بس است
خداوند خورشید و کیوان و ماه****کزویست پیروزی و دستگاه
خداوند هستی و هم راستی****نخواهد ز تو کژی و کاستی
جز از رای و فرمان او راه نیست****خور و ماه ازین دانش آگاه نیست
پسر را بفرمود گودرز پیر****به توران شدن کار را ناگریز
به فرمان او گیو بسته میان****بیامد به کردار شیر ژیان
همی تاخت تا مرز توران رسید****هر آنکس که در راه تنها بدید
زبان را به ترکی بیاراستی****ز کیخسرو از وی نشان خواستی
چو گفتی ندارم ز شاه آگهی****تنش را ز جان زود کردی تهی
به خم کمندش بیاویختی****سبک از برش خاک بربیختی
بدان تا نداند کسی راز او****همان نشنود نام و آواز او
یکی را همی برد با خویشتن****ورا رهنمون بود زان انجمن
همی رفت بیدار با او به راه****برو راز نگشاد تا چندگاه
بدو گفت روزی که اندر جهان****سخن پرسم از تو یکی در نهان
گر ایدونک یابم ز تو راستی****بشویی به دانش دل از کاستی
ببخشم ترا هرچ خواهی ز من****ندارم دریغ از تو پرمایه تن
چنین داد پاسخ که دانش بسست****ولیکن پراگنده با هر کسست
اگر زانک پرسیم هست آگهی****ز پاسخ زبان را نیابی تهی
بدو گفت کیخسرو اکنون کجاست****بباید به من برگشادنت راست
چنین داد پاسخ که نشنیده‌ام****چنین نام هرگز نپرسیده‌ام
چو پاسخ چنین یافت از رهنمون****بزد تیغ و انداختش سرنگون
به توران همی رفت چون بیهشان****مگر یابد از شاه جایی نشان
چنین تا برآمد برین هفت سال****میان سوده از تیغ و بند دوال
خورش گور و پوشش هم از چرم گور****گیا خوردن باره و آب شور
همی گشت گرد بیابان و کوه****به رنج و به سختی و دور از گروه
چنان بد که روزی پراندیشه بود****به پیشش یکی بارور بیشه بود
بدان مرغزار اندر آمد دژم****جهان خرم و مرد را دل به غم
زمین سبز و چشمه پر از آب دید****همی جای آرامش و خواب دید
فرود آمد و اسپ را برگذاشت****بخفت و همی بر دل اندیشه داشت
همی گفت مانا که دیو پلید****بر پهلوان بد که آن خواب دید
ز کیخسرو ایدر نبینم نشان****چه دارم همی خویشتن را کشان
کنون گر به رزم‌اند یاران من****به بزم اندرون غمگساران من
یکی نامجوی و یکی شادروز****مرا بخت بر گنبد افشاند گوز
همی برفشانم به خیره روان****خمیدست پشتم چو خم کمان
همانا که خسرو ز مادر نزاد****وگر زاد دادش زمانه به باد
ز جستن مرا رنج و سختیست بهر****انوشه کسی کاو بمیرد به زهر
سرش پر ز غم گرد آن مرغزار****همی گشت شه را کنان خواستار
یکی چشمه‌ای دید تابان ز دور****یکی سرو بالا دل آرام پور
یکی جام پر می گرفته به چنگ****به سر بر زده دستهٔ بوی و رنگ
ز بالای او فرهٔ ایزدی****پدید آمد و رایت بخردی
تو گفتی منوچهر بر تخت عاج****نشستست بر سر ز پیروزه تاج
همی بوی مهر آمد از روی او****همی زیب تاج آمد از موی او
به دل گفت گیو این بجز شاه نیست****چنین چهره جز در خور گاه نیست
پیاده بدو تیز بنهاد روی****چو تنگ اندر آمد گو شاه‌جوی
گره سست شد بر در رنج او****پدید آمد آن نامور گنج او
چو کیخسرو از چشمه او را بدید****بخندید و شادان دلش بردمید
به دل گفت کاین گرد جز گیو نیست****بدین مرز خود زین نشان نیونیست
مرا کرد خواهد همی خواستار****به ایران برد تا کند شهریار
چو آمد برش گیو بردش نماز****بدو گفت کای نامور سرافراز
برانم که پور سیاوش توی****ز تخم کیانی و کیخسروی
چنین داد پاسخ ورا شهریار****که تو گیو گودرزی ای نامدار
بدو گفت گیو ای سر راستان****ز گودرز با تو که زد داستان
ز کشواد و گیوت که داد آگهی****که با خرمی بادی و فرهی
بدو گفت کیخسرو ای شیر مرد****مرا مادر این از پدر یاد کرد
که از فر یزدان گشادی سخن****بدانگه که اندرزش آمد به بن
همی گفت با نامور مادرم****کز ایدر چه آید ز بد بر سرم
سرانجام کیخسرو آید پدید****بجا آورد بندها را کلید
بدانگه که گردد جهاندار نیو****ز ایران بیاید سرافراز گیو
مر او را سوی تخت ایران برد****بر نامداران و شیران برد
جهان را به مردی به پای آورد****همان کین ما را بجای آورد
بدو گفت گیو ای سر سرکشان****ز فر بزرگی چه داری نشان
نشان سیاوش پدیدار بود****چو بر گلستان نقطهٔ قار بود
تو بگشای و بنمای بازو به من****نشان تو پیداست بر انجمن
برهنه تن خویش بنمود شاه****نگه کرد گیو آن نشان سیاه
که میراث بود از گه کیقباد****درستی بدان بد کیان را نژاد
چو گیو آن نشان دید بردش نماز****همی ریخت آب و همی گفت راز
گرفتش به بر شهریار زمین****ز شادی برو بر گرفت آفرین
از ایران بپرسید و ز تخت و گاه****ز گودرز وز رستم نیکخواه
بدو گفت گیو ای جهاندار کی****سرافراز و بیدار و فرخنده پی
جهاندار دارندهٔ خوب و زشت****مراگر نمودی سراسر بهشت
همان هفت کشور به شاهنشهی****نهاد بزرگی و تاج مهی
نبودی دل من بدین خرمی****که روی تو دیدم به توران ز می
که داند به گیتی که من زنده‌ام****به خاکم و گر بتش افگنده‌ام
سپاس از جهاندار کاین رنج سخت****به شادی و خوبی سرآورد بخت
برفتند زان بیشه هر دو به راه****بپرسید خسرو ز کاووس شاه
وزان هفت ساله غم و درد او****ز گستردن و خواب وز خورد او
همی گفت با شاه یکسر سخن****که دادار گیتی چه افگند بن
همان خواب گودرز و رنج دراز****خور و پوشش و درد و آرام و ناز
ز کاووس کش سال بفگند فر****ز درد پسر گشت بی پای و پر
ز ایران پراکنده شد رنگ و بوی****سراسر به ویرانی آورد روی
دل خسرو از درد و رنجش بسوخت****به کردار آتش رخش برفروخت
بدو گفت کاکنون ز رنج دراز****ترا بردهد بخت آرام و ناز
مرا چون پدر باش و با کس مگوی****ببین تا زمانه چه آرد به روی
سپهبد نشست از بر اسپ گیو****پیاده همی رفت بر پیش نیو
یکی تیغ هندی گرفته به چنگ****هر آنکس که پیش آمدی بی‌درنگ
زدی گیو بیدار دل گردنش****به زیر گل و خاک کردی تنش
برفتند سوی سیاووش گرد****چو آمد دو تن را دل و هوش گرد
فرنگیس را نیز کردند یار****نهانی بران بر نهادند کار
که هر سه به راه اندر آرند روی****نهان از دلیران پرخاشجوی
فرنگیس گفت ار درنگ آوریم****جهان بر دل خویش تنگ آوریم
ازین آگهی یابد افراسیاب****نسازد بخورد و نیازد به خواب
بیاید به کردار دیو سپید****دل از جان شیرین شود ناامید
یکی را ز ما زنده اندر جهان****نبیند کسی آشکار و نهان
جهان پر ز بدخواه و پردشمنست****همه مرز ما جای آهرمنست
تو ای بافرین شاه فرزند من****نگر تا نیوشی یکی پند من
که گر آگهی یابد آن مرد شوم****برانگیزد آتش ز آباد بوم
یکی مرغزارست ز ایدر نه دور****به یکسو ز راه سواران تور
همان جویبارست و آب روان****که از دیدنش تازه گردد روان
تو بر گیر زین و لگام سیاه****برو سوی آن مرغزاران پگاه
چو خورشید بر تیغ گنبد شود****گه خواب و خورد سپهبد شود
گله هرچ هست اندر آن مرغزار****به آبشخور آید سوی جویبار
به بهزاد بنمای زین و لگام****چو او رام گردد تو بگذار گام
چو آیی برش نیک بنمای چهر****بیارای و ببسای رویش به مهر
سیاوش چو گشت از جهان ناامید****برو تیره شد روی روز سپید
چنین گفت شبرنگ بهزاد را****که فرمان مبر زین سپس باد را
همی باش بر کوه و در مرغزار****چو کیخسرو آید ترا خواستار
ورا بارگی باش و گیتی بکوب****ز دشمن زمین را به نعلت بروب
نشست از بر اسپ سالار نیو****پیاده همی رفت بر پیش گیو
بدان تند بالا نهادند روی****چنان چون بود مردم چاره‌جوی
فسیله چو آمد به تنگی فراز****بخوردند سیراب و گشتند باز
نگه کرد بهزاد و کی را بدید****یکی باد سرد از جگر برکشید
بدید آن نشست سیاوش پلنگ****رکیب دراز و جناغ خدنگ
همی داشت در آبخور پای خویش****از آنجا که بد دست ننهاد پیش
چو کیخسرو او را به آرام یافت****بپویید و با زین سوی او شتافت
بمالید بر چشم او دست و روی****بر و یال ببسود و بشخود موی
لگامش بدو داد و زین بر نهاد****بسی از پدر کرد با درد یاد
چو بنشست بر باره بفشارد ران****برآمد ز جا آن هیون گران
به کردار باد هوا بردمید****بپرید وز گیو شد ناپدید
غمی شد دل گیو و خیره بماند****بدان خیرگی نام یزدان بخواند
همی گفت کاهرمن چاره‌جوی****یکی بارگی گشت و بنمود روی
کنون جان خسرو شد و رنج من****همین رنج بد در جهان گنج من
چو یک نیمه ببرید زان کوه شاه****گران کرد باز آن عنان سیاه
همی بود تاپیش او رفت گیو****چنین گفت بیدار دل شاه نیو
که شاید که اندیشهٔ پهلوان****کنم آشکارا به روشن روان
بدو گفت گیو ای شه سرفراز****سزد کاشکارا بود بر تو راز
تو از ایزدی فر و برز کیان****به موی اندر آیی ببینی میان
بدو گفت زین اسپ فرخ نژاد****یکی بر دل اندیشه آمدت یاد
چنین بود اندیشهٔ پهلوان****که اهریمن آمد بر این جوان
کنون رفت و رنج مرا باد کرد****دل شاد من سخت ناشاد کرد
ز اسپ اندر آمد جهاندیده گیو****همی آفرین خواند بر شاه نیو
که روز و شبان بر تو فرخنده باد****سر بدسگالان تو کنده باد
که با برز و اورندی و رای و فر****ترا داد داور هنر با گهر
ز بالا به ایوان نهادند روی****پراندیشه مغز و روان راه‌جوی
چو نزد فرنگیس رفتند باز****سخن رفت چندی ز راه دارز
بدان تا نهانی بود کارشان****نباشد کسی آگه از رازشان
فرنگیس چون روی بهزاد دید****شد از آب دیده رخش ناپدید
دو رخ را به یال و برش بر نهاد****ز درد سیاوش بسی کرد یاد
چو آب دو دیده پراگنده کرد****سبک سر سوی گنج آگنده کرد
به ایوان یکی گنج بودش نهان****نبد زان کسی آگه اندر جهان
یکی گنج آگنده دینار بود****زره بود و یاقوت بسیار بود
همان گنج گوپال و برگستوان****همان خنجر و تیغ و گرز گران
در گنج بگشاد پیش پسر****پر از خون رخ از درد خسته جگر
چنین گفت با گیو کای برده رنج****ببین تا ز گوهر چه خواهی ز گنج
ز دینار وز گوهر شاهوار****ز یاقوت وز تاج گوهرنگار
ببوسید پیشش زمین پهلوان****بدو گفت کای مهتر بانوان
همه پاسبانیم و گنج آن تست****فدی کردن جان و رنج آن تست
زمین از تو گردد بهار بهشت****سپهر از تو زاید همی خوب و زشت
جهان پیش فرزند تو بنده باد****سر بدسگالانش افگنده باد
چو افتاد بر خواسته چشم گیو****گزین کرد درع سیاووش نیو
ز گوهر که پرمایه‌تر یافتند****ببردند چندانک برتافتند
همان ترگ و پرمایه برگستوان****سلیحی که بود از در پهلوان
سر گنج را شاه کرد استوار****به راه بیابان برآراست کار
چو این کرده شد برنهادند زین****بران باد پایان باآفرین
فرنگیس ترگی به سر بر نهاد****برفتند هر سه به کردار باد
سران سوی ایران نهادند گرم****نهانی چنان چون بود نرم نرم
بشد شهر یکسر پر از گفت و گوی****که خسرو به ایران نهادست روی
نماند این سخن یک زمان در نهفت****کس آمد به نزدیک پیران بگفت
که آمد ز ایران سرافراز گیو****به نزدیک بیدار دل شاه نیو
سوی شهر ایران نهادند روی****فرنگیس و شاه و گو جنگجوی
چو بشنید پیران غمی گشت سخت****بلرزید برسان برگ درخت
ز گردان گزین کرد کلباد را****چو نستیهن و گرد پولاد را
بفرمود تا ترک سیصد سوار****برفتند تازان بران کارزار
سر گیو بر نیزه سازید گفت****فرنگیس را خاک باید نهفت
ببندید کیخسرو شوم را****بداختر پی او بر و بوم را
سپاهی برین گونه گرد و جوان****برفتند بیدار دو پهلوان
فرنگیس با رنج دیده پسر****به خواب اندر آورده بودند سر
ز پیمودن راه و رنج شبان****جهانجوی را گیو بد پاسبان
دو تن خفته و گیو با رنج و خشم****به راه سواران نهاده دو چشم
به برگستوان اندرون اسپ گیو****چنان چون بود ساز مردان نیو
زره در بر و بر سرش بود ترگ****دل ارغنده و تن نهاده به مرگ
چو از دور گرد سپه را بدید****بزد دست و تیغ از میان برکشید
خروشی برآورد برسان ابر****که تاریک شد مغز و چشم هژبر
میان سواران بیامد چو گرد****ز پرخاش او خاک شد لاژورد
زمانی به خنجر زمانی به گرز****همی ریخت آهن ز بالای برز
ازان زخم گوپال گیو دلیر****سران را همی شد سر از جنگ سیر
دل گیو خندان شد از زور خشم****که چون چشمه بودیش دریا به چشم
ازان پس گرفتندش اندر میان****چنان لشکری همچو شیر ژیان
ز نیزه نیستان شد آوردگاه****بپوشید دیدار خورشید و ماه
غمی شد دل شیر در نیستان****ز خون نیستان کرد چون میستان
ازیشان بیفگند بسیار گیو****ستوه آمدند آن سواران ز نیو
به نستیهن گرد کلباد گفت****که این کوه خاراست نه یال و سفت
همه خسته و بسته گشتند باز****به نزدیک پیران گردن فراز
همه غار و هامون پر از کشته بود****ز خون خاک چون ارغوان گشته بود
چو نزدیک کیخسرو آمد دلیر****پر از خون بر و چنگ برسان شیر
بدو گفت کای شاه دل شاد دار****خرد را ز اندیشه آزاد دار
یکی لشکر آمد بر ما به جنگ****چو کلباد و نستیهن تیز چنگ
چنان بازگشتند آن کس که زیست****که بر یال و برشان بباید گریست
گذشته ز رستم به ایران سوار****ندانم که با من کند کارزار
ازو شاد شد خسرو پاک‌دین****ستودش فراوان و کرد آفرین
بخوردند چیزی کجا یافتند****سوی راه بی راه بشتافتند
چو ترکان به نزدیک پیران شدند****چنان خسته و زار و گریان شدند
برآشفت پیران به کلباد گفت****که چونین شگفتی نشاید نهفت
چه کردید با گیو و خسرو کجاست****سخن بر چه سانست برگوی راست
بدو گفت کلباد کای پهلوان****به پیش تو گر برگشایم زبان
که گیو دلاور به گردان چه کرد****دلت سیر گردد به دشت نبرد
فراوان به لشکر مرا دیده‌ای****نبرد مرا هم پسندیده‌ای
همانا که گوپال بیش از هزار****گرفتی ز دست من آن نامدار
سرش ویژه گفتی که سندان شدست****بر و ساعدش پیل دندان شدست
من آورد رستم بسی دیده‌ام****ز جنگ آوران نیز بشنیده‌ام
به زخمش ندیدم چنین پایدار****نه در کوشش و پیچش کارزار
همی هر زمان تیز و جوشان بدی****به نوی چو پیلی خروشان بدی
برآشفت پیران بدو گفت بس****که ننگست ازین یاد کردن به کس
نه از یک سوارست چندین سخن****تو آهنگ آورد مردان مکن
تو رفتی و نستیهن نامور****سپاهی به کردار شیران نر
کنون گیو را ساختی پیل مست****میان یلان گشت نام تو پست
چو زین یابد افراسیاب آگهی****بیندازد آن تاج شاهنشهی
که دو پهلوان دلیر و سوار****چنین لشکری از در کارزار
ز پیش سواری نمودید پشت****بسی از دلیران ترکان بکشت
گواژه بسی باشدت بافسوس****نه مرد نبردی و گوپال و کوس
بخش ۱۹
سواران گزین کرد پیران هزار****همه جنگجوی و همه نامدار
بدیشان چنین گفت پیران که زود****عنان تگاور بباید بسود
شب و روز رفتن چو شیر ژیان****نباید گشادن به ره بر میان
که گر گیو و خسرو به ایران شوند****زنان اندر ایران چه شیران شوند
نماند برین بوم و بر خاک و آب****وزین داغ دل گردد افراسیاب
به گفتار او سر برافراختند****شب و روز یکسر همی تاختند
نجستند روز و شب آرام و خواب****وزین آگهی شد به افراسیاب
چنین تا بیامد یکی ژرف رود****سپه شد پراگنده چون تار و پود
بنش ژرف و پهناش کوتاه بود****بدو بر به رفتن دژآگاه بود
نشسته فرنگیس بر پاس گاه****به دیگر کران خفته بد گیو و شاه
فرنگیس زان جایگه بنگرید****درفش سپهدار توران بدید
دوان شد بر گیو و آگاه کرد****بران خفتگان خواب کوتاه کرد
بدو گفت کای مرد با رنج خیز****که آمد ترا روزگار گریز
ترا گر بیابند بیجان کنند****دل ما ز درد تو پیچان کنند
مرا با پسر دیده گردد پرآب****برد بسته تا پیش افراسیاب
وزان پس ندانم چه آید گزند****نداند کسی راز چرخ بلند
بدو گفت گیو ای مه بانوان****چرا رنجه کردی بدینسان روان
تو با شاه برشو به بالای تند****ز پیران و لشکر مشو هیچ کند
جهاندار پیروز یار منست****سر اختر اندر کنار منست
بدوگفت کیخسرو ای رزمساز****کنون بر تو بر کار من شد دراز
ز دام بلا یافتم من رها****تو چندین مشو در دم اژدها
به هامون مرارفت باید کنون****فشاندن به شمشیر بر شید خون
بدو گفت گیو ای شه سرفراز****جهان را به نام تو آمد نیاز
پدر پهلوانست و من پهلوان****به شاهی نپیچیم جان و روان
برادر مرا هست هفتاد و هشت****جهان شد چو نام تو اندر گذشت
بسی پهلوانست شاه اندکی****چه باشد چو پیدا نباشد یکی
اگر من شوم کشته دیگر بود****سر تاجور باشد افسر بود
اگر تو شوی دور از ایدر تباه****نبینم کسی از در تاج و گاه
شود رنج من هفت ساله به باد****دگر آنک ننگ آورم بر نژاد
تو بالا گزین و سپه را ببین****مرا یاد باشد جهان آفرین
بپوشید درع و بیامد چو شیر****همان باره دستکش را به زیر
ازین سوی شه بود ز آنسو سپاه****میانچی شده رود و بر بسته راه
چو رعد بهاران بغرید گیو****ز سالار لشکر همی جست نیو
چو بشنید پیرانش دشنام داد****بدو گفت کای بد رگ دیوزاد
چو تنها بدین رزمگاه آمدی****دلاور به پیش سپاه آمدی
کنون خوردنت نوک ژوپین بود****برت را کفن چنگ شاهین بود
اگر کوه آهن بود یک سوار****چو مور اندر آید به گردش هزار
شود خیره سر گرچه خردست مور****نه مورست پوشیده مرد و ستور
کنند این زره بر تنش چاک چاک****چو مردار گردد کشندش به خاک
یکی داستان زد هژبر دمان****که چون بر گوزنی سرآید زمان
زمانه برو دم همی بشمرد****بیاید دمان پیش من بگذرد
زمان آوریدت کنون پیش من****همان پیش این نامدار انجمن
بدو گفت گیو ای سپهدار شیر****سزد گر به آب اندر آیی دلیر
ببینی کزین پرهنر یک سوار****چه آید ترا بر سر ای نامدار
هزارید و من نامور یک دلیر****سر سرکشان اندر آرم به زیر
چو من گرزهٔ سرگرای آورم****سران را همه زیر پای آورم
چو بشنید پیران برآورد خشم****دلش گشت پرخون و پرآب چشم
برانگیخت اسپ و بیفشارد ران****به گردن برآورد گرز گران
چو کشتی ز دشت اندر آمد به رود****همی داد نیکی دهش را درود
نکرد ایچ گیو آزمون را شتاب****بدان تا برآمد سپهبد ز آب
ز بالا به پستی بپیچید گیو****گریزان همی شد ز سالار نیو
چو از آب وز لشکرش دور کرد****به زین اندر افگند گرز نبرد
گریزان ازو پهلوان بلند****ز فتراک بگشاد پیچان کمند
هم‌آورد با گیو نزدیک شد****جهان چون شب تیره تاریک شد
بپیچید گیو سرافراز یال****کمند اندرافگند و کردش دوال
سر پهلوان اندر آمد به بند****ز زین برگرفتش به خم کمند
پیاده به پیش اندر افگند خوار****ببردش دمان تا لب رودبار
بیفگند بر خاک و دستش ببست****سلیحش بپوشید و خود بر نشست
درفشش گرفته به چنگ اندرون****بشد تا لب آب گلزریون
چو ترکان درفش سپهدار خویش****بدیدند رفتند ناچار پیش
خروش آمد و نالهٔ کرنای****دم نای رویین و هندی درای
جهاندیده گیو اندر آمد به آب****چو کشتی که از باد گیرد شتاب
برآورد گرز گران را به کفت****سپه ماند از کار او در شگفت
سبک شد عنان وگران شد رکیب****سر سرکشان خیره گشت از نهیب
به شمشیر و با نیزهٔ سرگرای****همی کشت ازیشان یل رهنمای
از افگنده شد روی هامون چون کوه****ز یک تن شدند آن دلیران ستوه
قفای یلان سوی او شد همه****چو شیر اندر آمد به پیش رمه
چو لشکر هزیمت شد از پیش گیو****چنان لشکری گشن و مردان نیو
چنان خیره برگشت و بگذاشت آب****که گفتی ندیدست لشکر به خواب
دمان تا به نزدیک پیران رسید****همی خواست از تن سرش را برید
به خواری پیاده ببردش کشان****دمان و پر از درد چون بیهشان
چنین گفت کاین بددل و بی‌وفا****گرفتار شد در دم اژدها
سیاوش به گفتار او سر بداد****گر او باد شد این شود نیز باد
ابر شاه پیران گرفت آفرین****خروشان ببوسید روی زمین
همی گفت کای شاه دانش پژوه****چو خورشید تابان میان گروه
تو دانسته‌ای درد و تیمار من****ز بهر تو با شاه پیگار من
سزد گر من از چنگ این اژدها****به بخت و به فر تو یابم رها
به کیخسرو اندر نگه کرد گیو****بدان تا چه فرمان دهد شاه نیو
فرنگیس را دید دیده پرآب****زبان پر ز نفرین افراسیاب
به گیو آن زمان گفت کای سرافراز****کشیدی بسی رنج راه دراز
چنان دان که این پیرسر پهلوان****خردمند و رادست و روشن روان
پس از داور دادگر رهنمون****بدان کاو رهانید ما را ز خون
ز بد مهر او پردهٔ جان ماست****وزین کردهٔ خویش زنهار خواست
بدو گفت گیو ای سر بانوان****انوشه روان باش تا جاودان
یکی سخت سوگند خوردم به ماه****به تاج و به تخت شه نیکخواه
که گر دست یابم برو روز کین****کنم ارغوانی ز خونش زمین
بدو گفت کیخسرو ای شیرفش****زبان را ز سوگند یزدان مکش
کنونش به سوگند گستاخ کن****به خنجر وراگوش سوراخ کن
چو از خنجرت خون چکد بر زمین****هم از مهر یاد آیدت هم ز کین
بشد گیو و گوشش به خنجر بسفت****ز سوگند برتر درشتی نگفت
چنین گفت پیران ازان پس به شاه****که کلباد شد بی‌گمان با سپاه
بفرمای کاسپم دهد باز نیز****چنان دان که بخشیده‌ای جان و چیز
بدو گفت گیو ای دلیر سپاه****چرا سست گشتی به آوردگاه
به سوگند یابی مگر باره باز****دو دستت ببندم به بند دراز
که نگشاید این بند تو هیچکس****گشاینده گلشهر خواهیم و بس
کجا مهتر بانوان تو اوست****وزو نیست پیدا ترا مغز و پوست
بدان گشت همداستان پهلوان****به سوگند بخرید اسپ و روان
که نگشاید آن بند را کس به راه****ز گلشهر سازد وی آن دستگاه
بدو داد اسپ و دو دستش ببست****ازان پس بفرمود تا برنشست
بخش ۲
چنین گفت موبد که یک روز طوس****بدانگه که برخاست بانگ خروس
خود و گیو گودرز و چندی سوار****برفتند شاد از در شهریار
به نخچیر گوران به دشت دغوی****ابا باز و یوزان نخچیر جوی
فراوان گرفتند و انداختند****علوفه چهل روزه را ساختند
بدان جایگه ترک نزدیک بود****زمینش ز خرگاه تاریک بود
یکی بیشه پیش اندر آمد ز دور****به نزدیک مرز سواران تور
همی راند در پیش با طوس گیو****پس اندر پرستنده‌ای چند نیو
بران بیشه رفتند هر دو سوار****بگشتند بر گرد آن مرغزار
به بیشه یکی خوب رخ یافتند****پر از خنده لب هر دو بشتافتند
به دیدار او در زمانه نبود****برو بر ز خوبی بهانه نبود
بدو گفت گیوای فریبنده ماه****ترا سوی این بیشه چون بود راه
چنین داد پاسخ که ما را پدر****بزد دوش بگذاشتم بوم و بر
شب تیره مست آمد از دشت سور****همان چون مرا دید جوشان ز دور
یکی خنجری آبگون برکشید****همان خواست از تن سرم را برید
بپرسید زو پهلوان از نژاد****برو سروبن یک به یک کرد یاد
بدو گفت من خویش گرسیوزم****به شاه آفریدون کشد پروزم
پیاده بدو گفت چون آمدی****که بی‌باره و رهنمون آمدی
چنین داد پاسخ که اسپم بماند****ز سستی مرا بر زمین برنشاند
بی‌اندازه زر و گهر داشتم****به سر بر یکی تاج زر داشتم
بران روی بالا ز من بستدند****نیام یکی تیغ بر من زدند
چو هشیار گردد پدر بی‌گمان****سواری فرستد پس من دمان
بیید همی تازیان مادرم****نخواهد کزین بوم و بر بگذرم
دل پهلوانان بدو نرم گشت****سر طوس نوذر بی‌آزرم گشت
شه نوذری گفت من یافتم****از ایرا چنین تیز بشتافتم
بدو گفت گیو ای سپهدار شاه****نه با من برابر بدی بی‌سپاه
همان طوس نوذر بدان بستهید****کجا پیش اسپ من اینجا رسید
بدو گیو گفت این سخن خودمگوی****که من تاختم پیش نخچیرجوی
ز بهر پرستنده‌ای گرمگوی****نگردد جوانمرد پرخاشجوی
سخن‌شان به تندی بجایی رسید****که این ماه را سر بباید برید
میانشان چو آن داوری شد دراز****میانجی برآمد یکی سرفراز
که این را بر شاه ایران برید****بدان کاو دهد هر دو فرمان برید
نگشتند هر دو ز گفتار اوی****بر شاه ایران نهادند روی
چو کاووس روی کنیزک بدید****بخندید و لب را به دندان گزید
بهر دو سپهبد چنین گفت شاه****که کوتاه شد بر شما رنج راه
برین داستان بگذارنیم روز****که خورشید گیرند گردان بیوز
گوزنست اگر آهوی دلبرست****شکاری چنین از در مهترست
بدو گفت خسرو نژاد تو چیست****که چهرت همانند چهر پریست
ورا گفت از مام خاتونیم****ز سوی پدر بر فریدونیم
نیایم سپهدار گرسیوزست****بران مرز خرگاه او مرکزست
بدو گفت کاین روی و موی و نژاد****همی خواستی داد هر سه به باد
به مشکوی زرین کنم شایدت****سر ماه رویان کنم بایدت
چنین داد پاسخ که دیدم ترا****ز گردنکشان برگزیدم ترا
بت اندر شبستان فرستاد شاه****بفرمود تا برنشیند به گاه
بیراستندش به دیبای زرد****به یاقوت و پیروزه و لاجورد
دگر ایزدی هر چه بایست بود****یکی سرخ یاقوت بد نابسود
بخش ۲۰
چو از لشگر آگه شد افراسیاب****برو تیره شد تابش آفتاب
بزد کوس و نای و سپه برنشاند****ز ایوان به کردار آتش براند
دو منزل یکی کرد و آمد دوان****همی تاخت برسان تیر از کمان
بیاورد لشکر بران رزمگاه****که آورد کلباد بد با سپاه
همه مرز لشکر پراگنده دید****به هر جای بر مردم افگنده دید
بپرسید کاین پهلوان با سپاه****کی آمد ز ایران بدین رزمگاه
نبرد آگهی کس ز جنگ‌آوران****که بگذشت زین سان سپاهی گران
که برد آگهی نزد آن دیوزاد****که کس را دل و مغز پیران مباد
اگر خاک بودیش پروردگار****ندیدی دو چشم من این روزگار
سپهرم بدو گفت کاسان بدی****اگر دل ز لشکر هراسان بدی
یکی گیو گودرز بودست و بس****سوار ایچ با او ندیدند کس
ستوه آمد از چنگ یک تن سپاه****همی رفت گیو و فرنگیس و شاه
سپهبد چو گفت سپهرم شنید****سپاهی ز پیش اندر آمد پدید
سپهدار پیران به پیش اندرون****سرو روی و یالش همه پر ز خون
گمان برد کاو گیو رایافتست****به پیروزی از پیش بشتافتست
چو نزدیکتر شد نگه کرد شاه****چنان خسته بد پهلوان سپاه
ورا دید بر زین ببسته چو سنگ****دو دست از پس پشت با پالهنگ
بپرسید و زو ماند اندر شگفت****غمی گشت و اندیشه اندر گرفت
بدو گفت پیران که شیر ژیان****نه درنده گرگ و نه ببر بیان
نباشد چنان در صف کارزار****کجا گیو تنها بد ای شهریار
من آن دیدم از گیو کز پیل و شیر****نبیند جهاندیده مرد دلیر
بر آن سان کجا بردمد روز جنگ****ز نفسش به دریا بسوزد نهنگ
نخست اندر آمد به گرز گران****همی کوفت چون پتک آهنگران
به اسپ و به گرز و به پای و رکیب****سوار از فراز اندر آمد به شیب
همانا که باران نبارد ز میغ****فزون زانک بارید بر سرش تیغ
چو اندر گلستان به زین بر بخفت****تو گفتی که گشتست با کوه جفت
سرانجام برگشت یکسر سپاه****بجز من نشد پیش او کینه خواه
گریزان ز من تاب داده کمند****بیفگند و آمد میانم به بند
پراگنده شد دانش و هوش من****به خاک اندر آمد سر و دوش من
از اسپ اندر آمد دو دستم ببست****برافگند بر زین و خود بر نشست
زمانی سر وپایم اندر کمند****به دیگر زمان زیر سوگند و بند
به جان و سر شاه و خورشید وماه****به دادار هرمزد و تخت و کلاه
مرا داد زین‌گونه سوگند سخت****بخوردم چو دیدم که برگشت بخت
که کس را نگویی که بگشای دست****چنین رو دمان تا بجای نشست
ندانم چه رازست نزد سپهر****بخواهد بریدن ز ما پاک مهر
چو بشنید گفتارش افراسیاب****بدیده ز خشم اندرآورد آب
یکی بانگ برزد ز پیشش براند****بپیچید پیران و خامش بماند
ازان پس به مغز اندر افگند باد****به دشنام و سوگند لب برگشاد
که گر گیو و کیخسرو دیوزاد****شوند ابر غرنده گر تیز باد
فرود آورمشان ز ابر بلند****بزد دست و ز گرز بگشاد بند
میانشان ببرم به شمشیر تیز****به ماهی دهم تا کند ریز ریز
چو کیخسرو ایران بجوید همی****فرنگیس باری چه پوید همی
خود و سرکشان سوی جیحون کشید****همی دامن از چشم در خون کشید
به هومان بفرمود کاندر شتاب****عنان را بکش تا لب رود آب
که چون گیو و خسرو ز جیحون گذشت****غم و رنج ما باد گردد بدشت
نشان آمد از گفتهٔ راستان****که دانا بگفت از گه باستان
که از تخمهٔ تور وز کیقباد****یکی شاه خیزد ز هر دو نژاد
که توران زمین را کند خارستان****نماند برین بوم و بر شارستان
رسیدند پس گیو و خسرو بر آب****همی بودشان بر گذشتن شتاب
گرفتند پیگار با باژخواه****که کشتی کدامست بر باژگاه
نوندی کجا بادبانش نکوست****به خوبی سزاوار کیخسرو اوست
چنین گفت با گیو پس باج خواه****که آب روان را چه چاکر چه شاه
همی گر گذر بایدت ز آب رود****فرستاد باید به کشتی درود
بدو گفت گیو آنچ خواهی بخواه****گذر ده که تنگ اندر آمد سپاه
بخواهم ز تو باج گفت اندکی****ازین چار چیزت بخواهم یکی
زره خواهم از تو گر اسپ سیاه****پرستار و گر پور فرخنده ماه
بدو گفت گیو ای گسسته خرد****سخن زان نشان گوی کاندر خورد
به هر باژ گر شاه شهری بدی****ترا زین جهان نیز بهری بدی
که باشی که شه را کنی خواستار****چنین باد پیمایی ای بادسار
وگر مادر شاه خواهی همی****به باژ افسر ماه خواهی همی
سه دیگر چو شبرنگ بهزاد را****که کوتاه دارد به تگ باد را
چهارم چو جستی به خیره زره****که آن را ندانی گره تا گره
نگردد چنین آهن از آب تر****نه آتش برو بر بود کارگر
نه نیزه نه شمشیر هندی نه تیر****چنین باژ خواهی بدین آب‌گیر
کنون آب ما را و کشتی ترا****بدین گونه شاهی درشتی ترا
بدو گفت گیو ار تو کیخسروی****نبینی ازین آب جز نیکوی
فریدون که بگذاشت اروند رود****فرستاد تخت مهی را درود
جهانی شد او را سراسر رهی****که با روشنی بود و با فرهی
چه اندیشی ار شاه ایران توی****سرنامداران و شیران توی
به بد آب را کی بود بر تو راه****که با فر و برزی و زیبای گاه
اگر من شوم غرقه گر مادرت****گزندی نباید که گیرت سرت
ز مادر تو بودی مراد جهان****که بیکار بد تخت شاهنشهان
مرا نیز مادر ز بهر تو زاد****ازین کار بر دل مکن هیچ یاد
که من بیگمانم که افراسیاب****بیاید دمان تا لب رود آب
مرا برکشد زنده بر دار خوار****فرنگیس را با تو ای شهریار
به آب افگند ماهیان‌تان خورند****وگر زیر نعل اندرون بسپرند
بدو گفت کیخسرو اینست و بس****پناهم به یزدان فریادرس
فرود آمد از بارهٔ راه‌جوی****بمالید و بنهاد بر خاک روی
همی گفت پشت و پناهم توی****نمایندهٔ رای و راهم توی
درستی و پستی مرا فر تست****روان و خرد سایهٔ پر تست
به آب اندرون دلفزایم توی****به خشکی همان رهنمایم توی
به آب اندر افگند خسرو سیاه****چو کشتی همی راند تا باژگاه
پس او فرنگیس و گیو دلیر****نترسد ز جیحون و زان آب شیر
بدان سو گذشتند هر سه درست****جهانجوی خسرو سر و تن بشست
بدان نیستان در نیایش گرفت****جهان آفرین را ستایش گرفت
چو از رود کردند هر سه گذر****نگهبان کشتی شد آسیمه سر
به یاران چنین گفت کاینت شگفت****کزین برتر اندیشه نتوان گرفت
بهاران و جیحون و آب روان****سه جوشنور و اسپ و برگستوان
بدین ژرف دریا چنین بگذرد****خرمندش از مردمان نشمرد
پشیمان شد از کار و گفتار خویش****تبه دید ازان کار بازار خویش
بیاراست کشتی به چیزی که داشت****ز باد هوا بادبان برگذاشت
به پوزش برفت از پس شهریار****چو آمد به نزدیکی رودبار
همه هدیه ها نزد شاه آورید****کمان و کمند و کلاه آورید
بدو گفت گیو ای سگ بی‌خرد****توگفتی که این آب مردم خورد
چنین مایه ور پرهنر شهریار****همی از تو کشتی کند خواستار
ندادی کنون هدیهٔ تو مباد****بود روز کاین روزت آید به یاد
چنان خوار برگشت زو رودبان****که جان را همی گفت پدرودمان
چو آمد به نزدیکی باژگاه****هم آنگه ز توران بیامد سپاه
چو نزدیک رود آمد افراسیاب****ندید ایچ مردم نه کشتی برآب
یکی بانگ زد تند بر باژخواه****که چون یافت این دیو بر آب راه
چنین داد پاسخ که‌ای شهریار****پدر باژبان بود و من باژدار
ندیدم نه هرگز شنیدم چنین****که کردی کسی ز آب جیحون زمین
بهاران و این آب با موج تیز****چو اندر شوی نیست راه گریز
چنان برگذشتند هر سه سوار****تو گفتی هوا داشت شان برکنار
ازان پس بفرمود افراسیاب****که بشتاب و کشتی برافگن به آب
بدو گفت هومان که ای شهریار****براندیش و آتش مکن در کنار
تو با این سواران به ایران شوی****همی در دم گاوشیدان شوی
چو گودرز و چون رستم پیلتن****چو طوس و چو گرگین و آن انجمن
همانا که از گاه سیر آمدی****که ایدر به چنگال شیر آمدی
ازین روی تا چین و ماچین تراست****خور و ماه و کیوان و پروین تراست
تو توران نگهدار و تخت بلند****ز ایران کنون نیست بیم گزند
پر از خون دل از رود گشتند باز****برآمد برین روزگار دراز
بخش ۲۱
چو با گیو کیخسرو آمد به زم****جهان چند ازو شاد و چندی دژم
نوندی به هر سو برافگند گیو****یکی نامه از شاه وز گیو نیو
که آمد ز توران جهاندار شاد****سر تخمهٔ نامور کیقباد
فرستادهٔ بختیار و سوار****خردمند و بینادل و دوستدار
گزین کرد ازان نامداران زم****بگفت آنچ بشنید از بیش و کم
بدو گفت ایدر برو به اصفهان****بر نیو گودرز کشوادگان
بگویش که کیخسرو آمد به زم****که بادی نجست از بر او دژم
یکی نامه نزدیک کاووس شاه****فرستاده‌ای چست بگرفت راه
هیونان کفک افگن بادپای****بجستند برسان آتش ز جای
فرستادهٔ گیو روشن روان****نخستین بیامد بر پهلوان
پیامش همی گفت و نامه بداد****جهان پهلوان نامه بر سر نهاد
ز بهر سیاووش ببارید آب****همی کرد نفرین بر افراسیاب
فرستاده شد نزد کاووس کی****ز یال هیونان بپالود خوی
چو آمد به نزدیک کاووس شاه****ز شادی خروش آمد از بارگاه
خبر شد به گیتی که فرزند شاه****جهانجوی کیخسرو آمد ز راه
سپهبد فرستاده را پیش خواند****بران نامهٔ گیو گوهر فشاند
جهانی به شادی بیاراستند****بهر جای رامشگران خواستند
ازان پس ز کشور مهان جهان****برفتند یکسر سوی اصفهان
بیاراست گودرز کاخ بلند****همه دیبهٔ خسروانی فگند
یکی تخت بنهاد پیکر به زر****بدو اندرون چند گونه گهر
یکی تاج با یاره و گوشوار****یکی طوق پر گوهر شاهوار
به زر و به گوهر بیاراست گاه****چنان چون بباید سزاوار شاه
سراسر همه شهر آیین ببست****بیاراست میدان و جای نشست
مهان سرافراز برخاستند****پذیره شدن را بیاراستند
برفتند هشتاد فرسنگ پیش****پذیره شدندش به آیین خویش
چو چشم سپهبد برآمد به شاه****همان گیو را دید با او به راه
چو آمد پدیدار با شاه گیو****پیاده شدند آن سواران نیو
فرو ریخت از دیدگان آب زرد****ز درد سیاوش بسی یاد کرد
ستودش فراوان و کرد آفرین****چنین گفت کای شهریار زمین
ز تو چشم بدخواه تو دور باد****روان سیاوش پر از نور باد
جهاندار یزدان گوای منست****که دیدار تو رهنمای منست
سیاووش را زنده گر دیدمی****بدین گونه از دل نخندیدمی
بزرگان ایران همه پیش اوی****یکایک نهادند بر خاک روی
وزان جایگه شاد گشتند باز****فروزنده شد بخت گردن فراز
ببوسید چشم و سر گیو گفت****که بیرون کشیدی سپهر از نهفت
گزارندهٔ خواب و جنگی توی****گه چاره مرد درنگی توی
سوی خانهٔ پهلوان آمدند****همه شاد و روشن روان آمدند
ببودند یک هفته با می بدست****بیاراسته بزمگاه و نشست
به هشتم سوی شهر کاووس شاه****همه شاددل برگرفتند راه
چو کیخسرو آمد بر شهریار****جهان گشت پر بوی و رنگ و نگار
بر آیین جهانی شد آراسته****در و بام و دیوار پرخواسته
نشسته به هر جای رامشگران****گلاب و می و مشک با زعفران
همه یال اسپان پر از مشک و می****درم با شکر ریخته زیر پی
چو کاووس کی روی خسرو بدید****سرشکش ز مژگان به رخ بر چکید
فرود آمد از تخت و شد پیش اوی****بمالید بر چشم او چشم و روی
جوان جهانجوی بردش نماز****گرازان سوی تخت رفتند باز
فراوان ز ترکان بپرسید شاه****هم از تخت سالار توران سپاه
چنین پاسخ آورد کان کم خرد****به بد روی گیتی همی بسپرد
مرا چند ببسود و چندی بگفت****خرد با هنر کردم اندر نهفت
بترسیدم از کار و کردار او****بپیچیدم از رنج و تیمار او
اگر ویژه ابری شود در بار****کشنده پدر چون بود دوستدار
نخواند مرا موبد از آب پاک****که بپرستم او را پدر زیر خاک
کنون گیو چندی به سختی ببود****به توران مرا جست و رنج آزمود
اگر نیز رنجی نبودی جزین****که با من بیامد ز توران زمین
سرافراز دو پهلوان با سپاه****پس ما بیامد چو آتش به راه
من آن دیدم از گیو کز پیل مست****نبیند به هندوستان بت پرست
گمانی نبردم که هرگز نهنگ****ز دریا بران سان برآید به جنگ
ازان پس که پیران بیامد چو شیر****میان بسته و بادپایی به زیر
به آب اندر آمد بسان نهنگ****که گفتی زمین را بسوزد به جنگ
بینداخت بر یال او بر کمند****سر پهلوان اندر آمد به بند
بخواهشگری رفتم ای شهریار****وگرنه به کندی سرش را ز بار
بدان کاو ز درد پدر خسته بود****ز بد گفتن ما زبان بسته بود
چنین تا لب رود جیحون به جنگ****نیاسود با گرزهٔ گاورنگ
سرانجام بگذاشت جیحون به خشم****به آب و کشتی نیفگند چشم
کسی را که چون او بود پهلوان****بود جاودان شاد و روشن روان
یکی کاخ کشواد بد در صطخر****که آزادگان را بدو بود فخر
چو از تخت کاووس برخاستند****به ایوان نو رفتن آراستند
همی رفت گودرز با شهریار****چو آمد بدان گلشن زرنگار
بر اورنگ زرینش بنشاندند****برو بر بسی آفرین خواندند
ببستند گردان ایران کمر****بجز طوس نوذر که پیچید سر
که او بود با کوس و زرینه کفش****هم او داشتی کاویانی درفش
ازان کار گودرز شد تیز مغز****بر او پیامی فرستاد نغز
پیمبر سرافراز گیو دلیر****که چنگ یلان داشت و بازوی شیر
بدو گفت با طوس نوذر بگوی****که هنگام شادی بهانه مجوی
بزرگان و گردان ایران زمین****همه شاه را خواندند آفرین
چرا سر کشی تو به فرمان دیو****نبینی همی فر گیهان خدیو
اگر تو بپیچی ز فرمان شاه****مرا با تو کین خیزد و رزمگاه
فرستاده گیوست پیغام من****به دستوری نامدار انجمن
ز پیش پدر گیو بنمود پشت****دلش پر ز گفتارهای درشت
بیامد به طوس سپهبد بگفت****که این رای را با تو دیوست جفت
چو بشنید پاسخ چنین داد طوس****که بر ما نه خوبست کردن فسوس
به ایران پس از رستم پیلتن****سرافرازتر کس منم ز انجمن
نبیره منوچهر شاه دلیر****که گیتی به تیغ اندر آورد زیر
همان شیر پرخاشجویم به جنگ****بدرم دل پیل و چنگ پلنگ
همی بی من آیین و رای آورید****جهان را به نو کدخدای آورید
نباشم بدین کار همداستان****ز خسرو مزن پیش من داستان
جهاندار کز تخم افراسیاب****نشانیم بخت اندر آید به خواب
نخواهیم شاه از نژاد پشنگ****فسیله نه نیکو بود با پلنگ
تو این رنجها را که بردی برست****که خسرو جوانست و کندآورست
کسی کاو بود شهریار زمین****هنر باید و گوهر و فر و دین
فریبرز کاووس فرزند شاه****سزاوارتر کس به تخت و کلاه
بهرسو ز دشمن ندارد نژاد****همش فر و برزست و هم نام و داد
دژم گیو برخاست از پیش او****که خام آمدش دانش و کیش او
بیامد به گودرز کشواد گفت****که فر و خرد نیست با طوس جفت
دو چشمش تو گویی نبیند همی****فریبرز را برگزیند همی
برآشفت گودرز و گفت از مهان****همی طوس کم باد اندر جهان
نبیره پسر داشت هفتاد و هشت****بزد کوس ز ایوان به میدان گذشت
سواران جنگی ده و دو هزار****برون رفت بر گستوان‌ور سوار
وزان رو بیامد سپهدار طوس****ببستند بر کوههٔ پیل کوس
ببستند گردان ایران میان****به پیش سپاه اختر کاویان
چو گودرز را دید و چندان سپاه****کزو تیره شد روی خورشید و ماه
یکی تخت بر کوههٔ ژنده پیل****ز پیروزه تابان به کردار نیل
جهانجوی کیسخرو تاج ور****نشسته بران تخت و بسته کمر
به گرد اندرش ژنده‌پیلان دویست****تو گفتی به گیتی جز آن جای نیست
همی تافت زان تخت خسرو چو ماه****ز یاقوت رخشنده بر سر کلاه
غمی شد دل طوس و اندیشه کرد****که امروز اگر من بسازم نبرد
بسی کشته آید ز هر دو سپاه****ز ایران نه برخیزد این کینه‌گاه
نباشد جز از کام افراسیاب****سر بخت ترکان برآید ز خواب
بدیشان رسد تخت شاهنشهی****سرآید به ما روزگار مهی
خردمند مردی و جوینده راه****فرستاد نزدیک کاووس شاه
که از ما یکی گر برین دشت جنگ****نهد بر کمان پر تیر خدنگ
یکی کینه خیزد که افراسیاب****هم امشب همی آن ببیند به خواب
چو بشنید زین‌گونه گفتار شاه****بفرمود تا بازگردد به راه
بر طوس و گودرز کشوادگان****گزیده سرافراز آزادگان
که بر درگه آیند بی‌انجمن****چنان چون بباید به نزدیک من
بشد طوس و گودرز نزدیک شاه****زبان برگشادند بر پیش گاه
بدو گفت شاه ای خردمند پیر****منه زهر برنده بر جام شیر
بنه تیغ و بگشای ز آهن میان****نباید کزین سود دارد زیان
چنین گفت طوس سپهبد به شاه****که گر شاه سیر آید از تخت و گاه
به فرزند باید که ماند جهان****بزرگی و دیهیم و تخت مهان
چو فرزند باشد نبیره کلاه****چرا برنهد برنشیند به گاه
بدو گفت گودرز کای کم خرد****ترا بخرد از مردمان نشمرد
به گیتی کسی چون سیاوش نبود****چنو راد و آزاد و خامش نبود
کنون این جهانجوی فرزند اوست****همویست گویی به چهر و به پوست
گر از تور دارد ز مادر نژاد****هم از تخم شاهی نپیچد ز داد
به توران و ایران چنو نیو کیست****چنین خام گفتارت از بهر چیست
دو چشمت نبیند همی چهر او****چنان برز و بالا و آن مهر او
به جیحون گذر کرد و کشتی نجست****به فر کیانی و رای درست
بسان فریدون کز اروند رود****گذشت و به کشتی نیامد فرود
ز مردی و از فرهٔ ایزدی****ازو دور شد چشم و دست بدی
تو نوذر نژادی نه بیگانه‌ای****پدر تیز بود و تو دیوانه‌ای
سلیح من ار با منستی کنون****بر و یالت آغشته گشتی به خون
بدو گفت طوس ای جهاندیده پیر****سخن گوی لیکن همه دلپذیر
اگر تیغ تو هست سندان شکاف****سنانم به درد دل کوه قاف
وگر گرز تو هست با سنگ و تاب****خدنگم بدوزد دل آفتاب
و گر تو ز کشواد داری نژاد****منم طوس نوذر مه و شاهزاد
بدو گفت گودرز چندین مگوی****که چندین نبینم ترا آب روی
به کاووس گفت ای جهاندار شاه****تو دل را مگردان ز آیین و راه
دو فرزند پرمایه را پیش خوان****سزاوار گاهند و هر دو جوان
ببین تا ز هر دو سزاوار کیست****که با برز و با فرهٔ ایزدیست
بدو تاج بسپار و دل شاد دار****چو فرزند بینی همی شهریار
بدو گفت کاووس کاین رای نیست****که فرزند هر دو به دل بر یکیست
یکی را چو من کرده باشم گزین****دل دیگر از من شود پر ز کین
یکی کار سازم که هر دو ز من****نگیرند کین اندرین انجمن
دو فرزند ما را کنون بر دو خیل****بباید شدن تا در اردبیل
به مرزی که آنجا دژ بهمنست****همه ساله پرخاش آهرمنست
برنجست ز آهرمن آتش پرست****نباشد بران مرز کس را نشست
ازیشان یکی کان بگیرد به تیغ****ندارم ازو تخت شاهی دریغ
چو بشنید گودرز و طوس این سخن****که افگند سالار هشیار بن
برین هر دو گشتند همداستان****ندانست ازین به کسی داستان
برین یک سخن دل بیاراستند****ز پیش جهاندار برخاستند
چو خورشید برزد سر از برج شیر****سپهر اندر آورد شب را به زیر
فریبرز با طوس نوذر دمان****به نزدیک شاه آمدند آن زمان
چنین گفت با شاه هشیار طوس****که من با سپهبد برم پیل و کوس
همان من کشم کاویانی درفش****رخ لعل دشمن کنم چون بنفش
کنون همچنین من ز درگاه شاه****بنه برنهم برنشانم سپاه
پس اندر فریبرز و کوس و درفش****هوا کرده از سم اسپان بنفش
چو فرزند را فر و برز کیان****بباشد نبیره نبندد میان
بدو گفت شاه ار تو رانی ز پیش****زمانه نگردد ز آیین خویش
برای خداوند خورشید و ماه****توان ساخت پیروزی و دستگاه
فریبرز را گر چنین است رای****تو لشکر بیارای و منشین ز پای
بشد طوس با کاویانی درفش****به پا اندرون کرده زرینه کفش
فریبرز کاووس در قلبگاه****به پیش اندرون طوس و پیل و سپاه
چو نزدیک بهمن دژ اندر رسید****زمین همچو آتش همی بردمید
بشد طوس با لشکری جنگجوی****به تندی سوی دژ نهادند روی
سر بارهٔ دژ بد اندر هوا****ندیدند جنگ هوا کس روا
سنانها ز گرمی همی برفروخت****میان زره مرد جنگی بسوخت
جهان سر به سر گفتی از آتش است****هوا دام آهرمن سرکش است
سپهبد فریبرز را گفت مرد****به چیزی چو آید به دشت نبرد
به گرز گران و به تیغ و کمند****بکوشد که آرد به چیزی گزند
به پیرامن دژ یکی راه نیست****ز آتش کسی را دل ای شاه نیست
میان زیر جوشن بسوزد همی****تن بارکش برفروزد همی
بگشتند یک هفته گرد اندرش****بدیده ندیدند جای درش
به نومیدی از جنگ گشتند باز****نیامد بر از رنج راه دراز
بخش ۲۲
چو آگاهی آمد به آزادگان****بر پیر گودرز کشوادگان
که طوس و فریبرز گشتند باز****نیارست رفتن بر دژ فراز
بیاراست پیلان و برخاست غو****بیامد سپاه جهاندار نو
یکی تخت زرین زبرجدنگار****نهاد از بر پیل و بستند بار
به گرد اندرش با درفش بنفش****به پا اندرون کرده زرینه کفش
جهانجوی بر تخت زرین نشست****به سر برش تاجی و گرزی به دست
دو یاره ز یاقوت و طوقی به زر****به زر اندرون نقش کرده گهر
همی رفت لشکر گروها گروه****که از سم اسپان زمین شد چو کوه
چو نزدیک دژ شد همی برنشست****بپوشید درع و میان را ببست
نویسنده‌ای خواست بر پشت زین****یکی نامه فرمود با آفرین
ز عنبر نوشتند بر پهلوی****چنان چون بود نامهٔ خسروی
که این نامه از بندهٔ کردگار****جهانجوی کیخسرو نامدار
که از بند آهرمن بد بجست****به یزدان زد از هر بدی پاک دست
که اویست جاوید برتر خدای****خداوند نیکی ده و رهنمای
خداوند بهرام و کیوان و هور****خداوند فر و خداوند زور
مرا داد اورند و فر کیان****تن پیل و چنگال شیر ژیان
جهانی سراسر به شاهی مراست****در گاو تا برج ماهی مراست
گر این دژ بر و بوم آهرمنست****جهان آفرین را به دل دشمنست
به فر و به فرمان یزدان پاک****سراسر به گرز اندر آرم به خاک
و گر جاودان راست این دستگاه****مرا خود به جادو نباید سپاه
چو خم دوال کمند آورم****سر جاودان را به بند آورم
وگر خود خجسته سروش اندرست****به فرمان یزدان یکی لشکرست
همان من نه از دست آهرمنم****که از فر و برزست جان و تنم
به فرمان یزدان کند این تهی****که اینست پیمان شاهنشهی
یکی نیزه بگرفت خسرو به دست****همان نامه را بر سر نیزه بست
بسان درفشی برآورد راست****به گیتی بجز فر یزدان نخواست
بفرمود تا گیو با نیزه تفت****به نزدیک آن بر شده باره رفت
بدو گفت کاین نامهٔ پندمند****ببر سوی دیوار حصن بلند
بنه نامه و نام یزدان بخوان****بگردان عنان تیز و لختی ممان
بشد گیو نیزه گرفته به دست****پر از آفرین جان یزدان پرست
چو نامه به دیوار دژ برنهاد****به نام جهانجوی خسرو نژاد
ز دادار نیکی دهش یاد کرد****پس آن چرمهٔ تیزرو باد کرد
شد آن نامهٔ نامور ناپدید****خروش آمد و خاک دژ بردمید
همانگه به فرمان یزدان پاک****ازان بارهٔ دژ برآمد تراک
تو گفتی که رعدست وقت بهار****خروش آمد از دشت و ز کوهسار
جهان گشت چون روی زنگی سیاه****چه از باره دژ چه گرد سپاه
تو گفتی برآمد یکی تیره ابر****هوا شد به کردار کام هژبر
برانگیخت کیخسرو اسپ سیاه****چنین گفت با پهلوان سپاه
که بر دژ یکی تیر باران کنید****هوا را چو ابر بهاران کنید
برآمد یکی میغ بارش تگرگ****تگرگی که بردارد از ابر مرگ
ز دیوان بسی شد به پیکان هلاک****بسی زهره کفته فتاده به خاک
ازان پس یکی روشنی بردمید****شد آن تیرگی سر به سر ناپدید
جهان شد به کردار تابنده ماه****به نام جهاندار پیروز شاه
برآمد یکی باد با آفرین****هوا گشت خندان و روی زمین
برفتند دیوان به فرمان شاه****در دژ پدید آمد از جایگاه
به دژ در شد آن شاه آزادگان****ابا پیر گودرز کشوادگان
یکی شهر دید اندر آن دژ فراخ****پر از باغ و میدان و ایوان و کاخ
بدانجای کان روشنی بردمید****سر بارهٔ دژ بشد ناپدید
بفرمود خسرو بدان جایگاه****یکی گنبدی تا به ابر سیاه
درازی و پهنای او ده کمند****به گرد اندرش طاقهای بلند
ز بیرون دو نیمی تگ تازی اسپ****برآورد و بنهاد آذرگشسپ
نشستند گرد اندرش موبدان****ستاره‌شناسان و هم بخردان
دران شارستان کرد چندان درنگ****که آتشکده گشت با بوی و رنگ
چو یک سال بگذشت لشکر براند****بنه بر نهاد و سپه برنشاند
چو آگاهی آمد به ایران ز شاه****ازان ایزدی فر و آن دستگاه
جهانی فرو ماند اندر شگفت****که کیخسرو آن فر و بالا گرفت
همه مهتران یک به یک با نثار****برفتند شادان بر شهریار
فریبرز پیش آمدش با گروه****از ایران سپاهی بکردار کوه
چو دیدش فرود آمد از تخت زر****ببوسید روی برادر پدر
نشاندش بر تخت زر شهریار****که بود از در یاره و گوشوار
همان طوس با کاویانی درفش****همی رفت با کوس و زرینه کفش
بیاورد و پیش جهاندار برد****زمین را ببوسید و او را سپرد
بدو گفت کاین کوس و زرینه کفش****به نیک اختری کاویانی درفش
ز لشکر ببین تا سزاوار کیست****یکی پهلوان از در کار کیست
ز گفتارها پوزش آورد پیش****بپیچید زان بیهده رای خویش
جهاندار پیروز بنواختش****بخندید و بر تخت بنشاختش
بدو گفت کین کاویانی درفش****هم آن پهلوانی و زرینه کفش
نبینم سزای کسی در سپاه****ترا زیبد این کار و این دستگاه
ترا پوزش اکنون نیاید به کار****نه بیگانه‌ای خواستی شهریار
چو پیروز برگشت شیر از نبرد****دل و دیدهٔ دشمنان تیره کرد
سوی پهلو پارس بنهاد روی****جوان بود و بیدار و دیهیم جوی
چو زو آگهی یافت کاووس کی****که آمد ز ره پور فرخنده پی
پذیره شدش با رخی ارغوان****ز شادی دل پیر گشته جوان
چو از دود خسرو نیا را بدید****بخندید و شادان دلش بردمید
پیاده شد و برد پیشش نماز****به دیدار او بد نیا را نیاز
بخندید و او را به بر در گرفت****نیایش سزاوار او برگرفت
وزانجا سوی کاخ رفتند باز****به تخت جهاندار دیهیم ساز
چو کاووس بر تخت زرین نشست****گرفت آن زمان دست خسرو به دست
بیاورد و بنشاند بر جای خویش****ز گنجور تاج کیان خواست پیش
ببوسید و بنهاد بر سرش تاج****به کرسی شد از نامور تخت عاج
ز گنجش زبرجد نثار آورید****بسی گوهر شاهوار آورید
بسی آفرین بر سیاوش بخواند****که خسرو به چهره جز او را نماند
ز پهلو برفتند آزادگان****سپهبد سران و گرانمایگان
به شاهی برو آفرین خواندند****همه زر و گوهر برافشاندند
جهان را چنین است ساز و نهاد****ز یک دست بستد به دیگر بداد
بدردیم ازین رفتن اندر فریب****زمانی فراز و زمانی نشیب
اگر دل توان داشتن شادمان****به شادی چرا نگذرانی زمان
به خوشی بناز و به خوبی ببخش****مکن روز را بر دل خویش رخش
ترا داد و فرزند را هم دهد****درختی که از بیخ تو برجهد
نبینی که گنجش پر از خواستست****جهانی به خوبی بیاراستست
کمی نیست در بخشش دادگر****فزونی بخوردست انده مخور
بخش ۳
بسی برنیمد برین روزگار****که رنگ اندر آمد به خرم بهار
جدا گشت زو کودکی چون پری****به چهره بسان بت آزری
بگفتند با شاه کاووس کی****که برخوردی از ماه فرخنده‌پی
یکی بچهٔ فرخ آمد پدید****کنون تخت بر ابر باید کشید
جهان گشت ازان خوب پر گفت و گوی****کزان گونه نشنید کس موی و روی
جهاندار نامش سیاوخش کرد****برو چرخ گردنده را بخش کرد
ازان کاو شمارد سپهر بلند****بدانست نیک و بد و چون و چند
ستاره بران بچه آشفته دید****غمی گشت چون بخت او خفته دید
بدید از بد و نیک آزار او****به یزدان پناهید از کار او
چنین تا برآمد برین روزگار****تهمتن بیامد بر شهریار
چنین گفت کاین کودک شیرفش****مرا پرورانید باید به کش
چو دارندگان ترا مایه نیست****مر او را بگیتی چو من دایه نیست
بسی مهتر اندیشه کرد اندر آن****نیمد همی بر دلش برگران
به رستم سپردش دل و دیده را****جهانجوی گرد پسندیده را
تهمتن ببردش به زابلستان****نشستن‌گهش ساخت در گلستان
سواری و تیر و کمان و کمند****عنان و رکیب و چه و چون و چند
نشستنگه مجلس و میگسار****همان باز و شاهین و کار شکار
ز داد و ز بیداد و تخت و کلاه****سخن گفتن ززم و راندن سپاه
هنرها بیاموختش سر به سر****بسی رنج برداشت و آمد به بر
سیاوش چنان شد که اندر جهان****به مانند او کس نبود از مهان
چو یک چند بگذشت و او شد بلند****سوی گردن شیر شد با کمند
چنین گفت با رستم سرفراز****که آمد به دیدار شاهم نیاز
بسی رنج بردی و دل سوختی****هنرهای شاهانم آموختی
پدر باید اکنون که بیند ز من****هنرهای آموزش پیلتن
گو شیردل کار او را بساخت****فرستادگان را ز هر سو بتاخت
ز اسپ و پرستنده و سیم و زر****ز مهر و ز تخت و کلاه و کمر
ز پوشیدنی هم ز گستردنی****ز هر سو بیورد آوردنی
ازین هر چه در گنج رستم نبود****ز گیتی فرستاد و آورد زود
گسی کرد ازان گونه او را به راه****که شد بر سیاوش نظاره سپاه
همی رفت با او تهمتن به هم****بدان تا نباشد سپهبد دژم
جهانی به آیین بیراستند****چو خشنودی نامور خواستند
همه زر به عنبر برآمیختند****ز گنبد به سر بر همی ریختند
جهان گشته پر شادی و خواسته****در و بام هر برزن آراسته
به زیر پی تازی اسپان درم****به ایران نبودند یک تن دژم
همه یال اسپ از کران تا کران****براندوه مشک و می و زعفران
چو آمد به کاووس شاه آگهی****که آمد سیاووش با فرهی
بفرمود تا با سپه گیو و طوس****برفتند با نای رویین و کوس
همه نامداران شدند انجمن****چو گرگین و خراد لشکرشکن
پذیره برفتند یکسر ز جای****به نزد سیاووش فرخنده رای
چو دیدند گردان گو پور شاه****خروش آمد و برگشادند راه
پرستار با مجمر و بوی خوش****نظاره برو دست کرده به کش
بهر کنج در سیصد استاده بود****میان در سیاووش آزاده بود
بسی زر و گوهر برافشاندند****سراسر همه آفرین خواندند
چو کاووس را دید بر تخت عاج****ز یاقوت رخشنده بر سرش تاج
نخست آفرین کرد و بردش نماز****زمانی همی گفت با خاک راز
وزان پس بیمد بر شهریار****سپهبد گرفتش سر اندر کنار
شگفتی ز دیدار او خیره ماند****بروبر همی نام یزدان بخواند
بدان اندکی سال و چندان خرد****که گفتی روانش خرد پرورد
بسی آفرین بر جهان آفرین****بخواند و بمالید رخ بر زمین
همی گفت کای کردگار سپهر****خداوند هوش و خداوند مهر
همه نیکویها به گیتی ز تست****نیایش ز فرزند گیرم نخست
ز رستم بپرسید و بنواختش****بران تخت پیروزه بنشاختش
بزرگان ایران همه با نثار****برفتند شادان بر شهریار
ز فر سیاوش فرو ماندند****بدادار برآفرین خواندند
بفرمود تا پیشش ایرانیان****ببستند گردان لشکر میان
به کاخ و به باغ و به میدان اوی****جهانی به شادی نهادند روی
به هر جای جشنی بیراستند****می و رود و رامشگران خواستند
یکی سور فرمود کاندر جهان****کسی پیش از وی نکرد از مهان
به یک هفته زان گونه بودند شاد****به هشتم در گنجها برگشاد
ز هر چیز گنجی بفرمود شاه****ز مهر و ز تیع و ز تخت و کلاه
از اسپان تازی به زین پلنگ****ز بر گستوان و ز خفتان جنگ
ز دینار و از بدره‌های درم****ز دیبای و از گوهر بیش و کم
جز افسر که هنگام افسر نبود****بدان کودکی تاج در خور نبود
سیاووش را داد و کردش نوید****ز خوبی بدادش فراوان امید
چنین هفت سالش همی آزمود****به هر کار جز پاک زاده نبود
بهشتم بفرمود تا تاج زر****ز گوهر درافشان کلاه و کمر
نبشتند منشور بر پرنیان****به رسم بزرگان و فر کیان
زمین کهستان ورا داد شاه****که بود او سزای بزرگی و گاه
چنین خواندندش همی پیشتر****که خوانی ورا ماوراء النهر بر
برآمد برین نیز یک روزگار****چنان بد که سودابهٔ پرنگار
ز ناگاه روی سیاوش بدید****پراندیشه گشت و دلش بردمید
چنان شد که گفتی طراز نخ است****وگر پیش آتش نهاده یخ است
کسی را فرستاد نزدیک اوی****که پنهان سیاووش را این بگوی
که اندر شبستان شاه جهان****نباشد شگفت ار شوی ناگهان
فرستاده رفت و بدادش پیام****برآشفت زان کار او نیکنام
بدو گفت مرد شبستان نیم****مجویم که بابند و دستان نیم
دگر روز شبگیر سودابه رفت****بر شاه ایران خرامید تفت
بدو گفت کای شهریار سپاه****که چون تو ندیدست خورشید و ماه
نه اندر زمین کس چو فرزند تو****جهان شاد بادا به پیوند تو
فرستش به سوی شبستان خویش****بر خواهران و فغستان خویش
همه روی پوشیدگان را ز مهر****پر ازخون دلست و پر از آب چهر
نمازش برند و نثار آورند****درخت پرستش به بار آورند
بدو گفت شاه این سخن در خورست****برو بر ترا مهر صد مادرست
سپهبد سیاووش را خواند و گفت****که خون و رگ و مهر نتوان نهفت
پس پردهٔ من ترا خواهرست****چو سودابه خود مهربان مادرست
ترا پاک یزدان چنان آفرید****که مهر آورد بر تو هرکت بدید
به ویژه که پیوستهٔ خون بود****چو از دور بیند ترا چون بود
پس پرده پوشیدگان را ببین****زمانی بمان تا کنند آفرین
سیاوش چو بشنید گفتار شاه****همی کرد خیره بدو در نگاه
زمانی همی با دل اندیشه کرد****بکوشید تا دل بشوید ز گرد
گمانی چنان برد کاو را پدر****پژوهد همی تا چه دارد به سر
که بسیاردان است و چیره زبان****هشیوار و بینادل و بدگمان
بپیچید و بر خویشتن راز کرد****از انجام آهنگ آغاز کرد
که گر من شوم در شبستان اوی****ز سودابه یابم بسی گفت و گوی
سیاوش چنین داد پاسخ که شاه****مرا داد فرمان و تخت و کلاه
کز آنجایگه کآفتاب بلند****برآید کند خاک را ارجمند
چو تو شاه ننهاد بر سر کلاه****به خوبی و دانش به آیین و راه
مرا موبدان ساز با بخردان****بزرگان و کارآزموده ردان
دگر نیزه و گرز و تیر و کمان****که چون پیچم اندر صف بدگمان
دگرگاه شاهان و آیین بار****دگر بزم و رزم و می و میگسار
چه آموزم اندر شبستان شاه****بدانش زنان کی نمایند راه
گر ایدونک فرمان شاه این بود****ورا پیش من رفتن آیین بود
بدو گفت شاه ای پسر شاد باش****همیشه خرد را تو بنیاد باش
سخن کم شنیدم بدین نیکوی****فزاید همی مغز کاین بشنوی
مدار ایچ اندیشهٔ بد به دل****همه شادی آرای و غم برگسل
ببین پردگی کودکان را یکی****مگر شادمانه شوند اندکی
پس پرده اندر ترا خواهرست****پر از مهر و سودابه چون مادرست
سیاوش چنین گفت کز بامداد****بییم کنم هر چه او کرد یاد
یکی مرد بد نام او هیربد****زدوده دل و مغز و رایش ز بد
که بتخانه را هیچ نگذاشتی****کلید در پرده او داشتی
سپهدار ایران به فرزانه گفت****که چون برکشد تیغ هور از نهفت
به پیش سیاوش همی رو بهوش****نگر تا چه فرماید آن دار گوش
به سودابه فرمود تا پیش اوی****نثار آورد گوهر و مشک و بوی
پرستندگان نیز با خواهران****زبرجد فشانند بر زعفران
چو خورشید برزد سر از کوهسار****سیاوش برآمد بر شهریار
برو آفرین کرد و بردش نماز****سخن گفت با او سپهد به راز
چو پردخته شد هیربد را بخواند****سخنهای شایسته چندی براند
سیاووش را گفت با او برو****بیرای دل را به دیدار نو
برفتند هر دو به یک جا به هم****روان شادمان و تهی دل ز غم
چو برداشت پرده ز در هیربد****سیاوش همی بود ترسان ز بد
شبستان همه پیشباز آمدند****پر از شادی و بزم ساز آمدند
همه جام بود از کران تا کران****پر از مشک و دینار و پر زعفران
درم زیر پایش همی ریختند****عقیق و زبرجد برآمیختند
زمین بود در زیر دیبای چین****پر از در خوشاب روی زمین
می و رود و آوای رامشگران****همه بر سران افسران گران
شبستان بهشتی شد آراسته****پر از خوبرویان و پرخواسته
سیاوش چو نزدیک ایوان رسید****یکی تخت زرین درفشنده دید
برو بر ز پیروزه کرده نگار****به دیبا بیراسته شاهوار
بران تخت سودابه ماه روی****بسان بهشتی پر از رنگ و بوی
نشسته چو تابان سهیل یمن****سر جعد زلفش سراسر شکن
یکی تاج بر سر نهاده بلند****فرو هشته تا پای مشکین کمند
پرستار نعلین زرین بدست****به پای ایستاده سرافگنده پست
سیاوش چو از پیش پرده برفت****فرود آمد از تخت سودابه تفت
بیمد خرامان و بردش نماز****به بر در گرفتش زمانی دراز
همی چشم و رویش ببوسید دیر****نیمد ز دیدار آن شاه سیر
همی گفت صد ره ز یزدان سپاس****نیایش کنم روز و شب بر سه پاس
که کس را بسان تو فرزند نیست****همان شاه را نیز پیوند نیست
سیاوش بدانست کان مهر چیست****چنان دوستی نز ره ایزدیست
به نزدیک خواهر خرامید زود****که آن جایگه کار ناساز بود
برو خواهران آفرین خواندند****به کرسی زرینش بنشاندند
بر خواهران بد زمانی دراز****خرامان بیمد سوی تخت باز
شبستان همه شد پر از گفت‌وگوی****که اینت سر و تاج فرهنگ جوی
تو گویی به مردم نماند همی****روانش خرد برفشاند همی
سیاوش به پیش پدر شد بگفت****که دیدم به پرده سرای نهفت
همه نیکویی در جهان بهر تست****ز یزدان بهانه نبایدت جست
ز جم و فریدون و هوشنگ شاه****فزونی به گنج و به شمشیر و گاه
ز گفتار او شاد شد شهریار****بیراست ایوان چو خرم بهار
می و بربط و نای برساختند****دل از بودنیها بپرداختند
چو شب گذشت پیدا و شد روز تار****شد اندر شبستان شه نامدار
پژوهنده سودابه را شاه گفت****که این رازت از من نباید نهفت
ز فرهنگ و رای سیاوش بگوی****ز بالا و دیدار و گفتار اوی
پسند تو آمد خردمند هست****از آواز به گر ز دیدن بهست
بدو گفت سودابه همتای شاه****ندیدست بر گاه خورشید و ماه
چو فرزند تو کیست اندر جهان****چرا گفت باید سخن در نهان
بدو گفت شاه ار به مردی رسد****نباید که بیند ورا چشم بد
بدو گفت سودابه گر گفت من****پذیره شود رای را جفت من
هم از تخم خویشش یکی زن دهم****نه از نامداران برزن دهم
که فرزند آرد ورا در جهان****به دیدار او در میان مهان
مرا دخترانند مانند تو****ز تخم تو و پاک پیوند تو
گر از تخم کی آرش و کی پشین****بخواهد به شادی کند آفرین
بدو گفت این خود بکام منست****بزرگی به فرجام نام منست
سیاوش به شبگیر شد نزد شاه****همی آفرین خواند بر تاج و گاه
پدر با پسر راز گفتن گرفت****ز بیگانه مردم نهفتن گرفت
همی گفت کز کردگار جهان****یکی آرزو دارم اندر نهان
که ماند ز تو نام من یادگار****ز تخم تو آید یکی شهریار
چنان کز تو من گشته‌ام تازه روی****تو دل برگشایی به دیدار اوی
چنین یافتم اخترت را نشان****ز گفت ستاره شمر موبدان
که از پشت تو شهریاری بود****که اندر جهان یادگاری بود
کنون از بزرگان یکی برگزین****نگه کن پس پردهٔ کی پشین
به خان کی آرش همان نیز هست****ز هر سو بیرای و بپساو دست
بدو گفت من شاه را بنده‌ام****به فرمان و رایش سرافگنده‌ام
هرآن کس که او برگزیند رواست****جهاندار بربندگان پادشاست
نباید که سودابه این بشنود****دگرگونه گوید بدین نگرود
به سودابه زین‌گونه گفتار نیست****مرا در شبستان او کار نیست
ز گفت سیاوش بخندید شاه****نه آگاه بد ز آب در زیرکاه
گزین تو باید بدو گفت زن****ازو هیچ مندیش وز انجمن
که گفتار او مهربانی بود****به جان تو بر پاسبانی بود
سیاوش ز گفتار او شاد شد****نهانش ز اندیشه آزاد شد
به شاه جهان بر ستایش گرفت****نوان پیش تختش نیایش گرفت
نهانی ز سودابهٔ چاره‌گر****همی بود پیچان و خسته جگر
بدانست کان نیز گفتار اوست****همی زو بدرید بر تنش پوست
بخش ۴
بدین داستان نیز شب برگذشت****سپهر از بر کوه تیره بگشت
نشست از بر تخت سودابه شاد****ز یاقوت و زر افسری برنهاد
همه دختران را بر خویش خواند****بیراست و بر تخت زرین نشاند
چنین گفت با هیربد ماهروی****کز ایدر برو با سیاوش بگوی
که باید که رنجه کنی پای خویش****نمایی مرا سرو بالای خویش
بشد هیربد با سیاووش گفت****برآورد پوشیده راز از نهفت
خرامان بیمد سیاوش برش****بدید آن نشست و سر و افسرش
به پیشش بتان نوآیین به پای****تو گفتی بهشتست کاخ و سرای
فرود آمد از تخت و شد پیش اوی****به گوهر بیاراسته روی و موی
سیاوش بر تخت زرین نشست****ز پیشش بکش کرده سودابه دست
بتان را به شاه نوآیین نمود****که بودند چون گوهر نابسود
بدو گفت بنگر بدین تخت و گاه****پرستنده چندین بزرین کلاه
همه نارسیده بتان طراز****که بسرشتشان ایزد از شرم و ناز
کسی کت خوش آید ازیشان بگوی****نگه کن بدیدار و بالای اوی
سیاوش چو چشم اندکی برگماشت****ازیشان یکی چشم ازو برنداشت
همه یک به دیگر بگفتند ماه****نیارد بدین شاه کردن نگاه
برفتند هر یک سوی تخت خویش****ژکان و شمارنده بر بخت خویش
چو ایشان برفتند سودابه گفت****که چندین چه داری سخن در نهفت
نگویی مرا تا مراد تو چیست****که بر چهر تو فر چهر پریست
هر آن کس که از دور بیند ترا****شود بیهش و برگزیند ترا
ازین خوب رویان بچشم خرد****نگه کن که با تو که اندر خورد
سیاوش فرو ماند و پاسخ نداد****چنین آمدش بر دل پاک یاد
که من بر دل پاک شیون کنم****به آید که از دشمنان زن کنم
شنیدستم از نامور مهتران****همه داستانهای هاماوران
که از پیش با شاه ایران چه کرد****ز گردان ایران برآورد گرد
پر از بند سودابه کاو دخت اوست****نخواهد همی دوده را مغز و پوست
به پاسخ سیاوش چو بگشاد لب****پری چهره برداشت از رخ قصب
بدو گفت خورشید با ماه نو****گر ایدون که بینند بر گاه نو
نباشد شگفت ار شود ماه خوار****تو خورشید داری خود اندر کنار
کسی کاو چو من دید بر تخت عاج****ز یاقوت و پیروزه بر سرش تاج
نباشد شگفت ار به مه ننگرد****کسی را به خوبی به کس نشمرد
اگر با من اکنون تو پیمان کنی****نپیچی و اندیشه آسان کنی
یکی دختری نارسیده بجای****کنم چون پرستار پیشت به پای
به سوگند پیمان کن اکنون یکی****ز گفتار من سر مپیچ اندکی
چو بیرون شود زین جهان شهریار****تو خواهی بدن زو مرا یادگار
نمانی که آید به من بر گزند****بداری مرا همچو او ارجمند
من اینک به پیش تو استاده‌ام****تن و جان شیرین ترا داده‌ام
ز من هرچ خواهی همه کام تو****برآرم نپیچم سر از دام تو
سرش تنگ بگرفت و یک پوشه چاک****بداد و نبود آگه از شرم و باک
رخان سیاوش چو گل شد ز شرم****بیاراست مژگان به خوناب گرم
چنین گفت با دل که از کار دیو****مرا دور داراد گیهان خدیو
نه من با پدر بیوفایی کنم****نه با اهرمن آشنایی کنم
وگر سرد گویم بدین شوخ چشم****بجوشد دلش گرم گردد ز خشم
یکی جادوی سازد اندر نهان****بدو بگرود شهریار جهان
همان به که با او به آواز نرم****سخن گویم و دارمش چرب و گرم
سیاوش ازان پس به سودابه گفت****که اندر جهان خود تراکیست جفت
نمانی مگر نیمهٔ ماه را****نشایی به گیتی بجز شاه را
کنون دخترت بس که باشد مرا****نشاید بجز او که باشد مرا
برین باش و با شاه ایران بگوی****نگه کن که پاسخ چه یابی ازوی
بخواهم من او را و پیمان کنم****زبان را به نزدت گروگان کنم
که تا او نگردد به بالای من****نیید به دیگر کسی رای من
و دیگر که پرسیدی از چهر من****بیمیخت با جان تو مهر من
مرا آفریننده از فر خویش****چنان آفرید ای نگارین ز پیش
تو این راز مگشای و با کس مگوی****مرا جز نهفتن همان نیست روی
سر بانوانی و هم مهتری****من ایدون گمانم که تو مادری
بگفت این و غمگین برون شد به در****ز گفتار او بود آسیمه سر
چو کاووس کی در شبستان رسید****نگه کرد سودابه او را بدید
بر شاه شد زان سخن مژده داد****ز کار سیاوش بسی کرد یاد
که آمد نگه کرد ایوان همه****بتان سیه چشم کردم رمه
چنان بود ایوان ز بس خوب چهر****که گفتی همی بارد از ماه مهر
جز از دختر من پسندش نبود****ز خوبان کسی ارجمندش نبود
چنان شاد شد زان سخن شهریار****که ماه آمدش گفتی اندر کنار
در گنج بگشاد و چندان گهر****ز دیبای زربفت و زرین کمر
همان یاره و تاج و انگشتری****همان طوق و هم تخت کنداوری
ز هر چیز گنجی بد آراسته****جهانی سراسر پر از خواسته
نگه کرد سودابه خیره بماند****به اندیشه افسون فراوان بخواند
که گر او نیاید به فرمان من****روا دارم ار بگسلد جان من
بد و نیک و هر چاره کاندر جهان****کنند آشکارا و اندر نهان
بسازم گر او سربپیچد ز من****کنم زو فغان بر سر انجمن
نشست از بر تخت باگوشوار****به سر بر نهاد افسری پرنگار
سیاوخش را در بر خویش خواند****ز هر گونه با او سخنها براند
بدو گفت گنجی بیاراست شاه****کزان سان ندیدست کس تاج و گاه
ز هر چیز چندان که اندازه نیست****اگر بر نهی پیل باید دویست
به تو داد خواهد همی دخترم****نگه کن بروی و سر و افسرم
بهانه چه داری تو از مهر من****بپیچی ز بالا و از چهر من
که تا من ترا دیده‌ام برده‌ام****خروشان و جوشان و آزرده‌ام
همی روز روشن نبینم ز درد****برآنم که خورشید شد لاجورد
کنون هفت سال‌ست تا مهر من****همی خون چکاند بدین چهر من
یکی شاد کن در نهانی مرا****ببخشای روز جوانی مرا
فزون زان که دادت جهاندار شاه****بیارایمت یاره و تاج و گاه
و گر سر بپیچی ز فرمان من****نیاید دلت سوی پیمان من
کنم بر تو بر پادشاهی تباه****شود تیره بر روی تو چشم شاه
سیاوش بدو گفت هرگز مباد****که از بهر دل سر دهم من به باد
چنین با پدر بیوفایی کنم****ز مردی و دانش جدایی کنم
تو بانوی شاهی و خورشید گاه****سزد کز تو ناید بدینسان گناه
وزان تخت برخاست با خشم و جنگ****بدو اندر آویخت سودابه چنگ
بدو گفت من راز دل پیش تو****بگفتم نهان از بداندیش تو
مرا خیره خواهی که رسوا کنی****به پیش خردمند رعنا کنی
بزد دست و جامه بدرید پاک****به ناخن دو رخ را همی کرد چاک
برآمد خروش از شبستان اوی****فغانش ز ایوان برآمد به کوی
یکی غلغل از باغ و ایوان بخاست****که گفتی شب رستخیزست راست
به گوش سپهبد رسید آگهی****فرود آمد از تخت شاهنشهی
پراندیشه از تخت زرین برفت****به سوی شبستان خرامید تفت
بیامد چو سودابه را دید روی****خراشیده و کاخ پر گفت و گوی
ز هر کس بپرسید و شد تنگدل****ندانست کردار آن سنگ دل
خروشید سودابه در پیش اوی****همی ریخت آب و همی کند موی
چنین گفت کامد سیاوش به تخت****برآراست چنگ و برآویخت سخت
که جز تو نخواهم کسی را ز بن****جز اینت همی راند باید سخن
که از تست جان و دلم پر ز مهر****چه پرهیزی از من تو ای خوب چهر
بینداخت افسر ز مشکین سرم****چنین چاک شد جامه اندر برم
پراندیشه شد زان سخن شهریار****سخن کرد هرگونه را خواستار
به دل گفت ار این راست گوید همی****وزین‌گونه زشتی نجوید همی
سیاووش را سر بباید برید****بدینسان بودبند بد را کلید
خردمند مردم چه گوید کنون****خوی شرم ازین داستان گشت خون
کسی را که اندر شبستان بدند****هشیوار و مهترپرستان بدند
گسی کرد و بر گاه تنها بماند****سیاووش و سودابه را پیش خواند
به هوش و خرد با سیاووش گفت****که این راز بر من نشاید نهفت
نکردی تو این بد که من کرده‌ام****ز گفتار بیهوده آزرده‌ام
چرا خواندم در شبستان ترا****کنون غم مرا بود و دستان ترا
کنون راستی جوی و با من بگوی****سخن بر چه سانست بنمای روی
سیاووش گفت آن کجا رفته بود****وزان در که سودابه آشفته بود
چنین گفت سودابه کاین نیست راست****که او از بتان جز تن من نخواست
بگفتم همه هرچ شاه جهان****بدو داد خواست آشکار و نهان
ز فرزند و ز تاج وز خواسته****ز دینار وز گنج آراسته
بگفتم که چندین برین بر نهم****همه نیکویها به دختر دهم
مرا گفت با خواسته کار نیست****به دختر مرا راه دیدار نیست
ترا بایدم زین میان گفت بس****نه گنجم به کارست بی تو نه کس
مرا خواست کارد به کاری به چنگ****دو دست اندر آویخت چون سنگ تنگ
نکردمش فرمان همی موی من****بکند و خراشیده شد روی من
یکی کودکی دارم اندر نهان****ز پشت تو ای شهریار جهان
ز بس رنج کشتنش نزدیک بود****جهان پیش من تنگ و تاریک بود
چنین گفت با خویشتن شهریار****که گفتار هر دو نیاید به کار
برین کار بر نیست جای شتاب****که تنگی دل آرد خرد را به خواب
نگه کرد باید بدین در نخست****گواهی دهد دل چو گردد درست
ببینم کزین دو گنهکار کیست****ببادافرهٔ بد سزاوار کیست
بدان بازجستن همی چاره جست****ببویید دست سیاوش نخست
بر و بازو و سرو بالای او****سراسر ببویید هرجای او
ز سودابه بوی می و مشک ناب****همی یافت کاووس بوی گلاب
ندید از سیاوش بدان گونه بوی****نشان بسودن نبود اندروی
غمی گشت و سودابه را خوار کرد****دل خویشتن را پرآزار کرد
به دل گفت کاین را به شمشیر تیز****بباید کنون کردنش ریز ریز
ز هاماوران زان پس اندیشه کرد****که آشوب خیزد پرآواز و درد
و دیگر بدانگه که در بند بود****بر او نه خویش و نه پیوند بود
پرستار سودابه بد روز و شب****که پیچید ازان درد و نگشاد لب
سه دیگر که یک دل پر از مهر داشت****ببایست زو هر بد اندر گذاشت
چهارم کزو کودکان داشت خرد****غم خرد را خوار نتوان شمرد
سیاوش ازان کار بد بیگناه****خردمندی وی بدانست شاه
بدو گفت ازین خود میندیش هیچ****هشیواری و رای و دانش بسیچ
مکن یاد این هیچ و با کس مگوی****نباید که گیرد سخن رنگ و بوی
چو دانست سودابه کاو گشت خوار****همان سرد شد بر دل شهریار
یکی چاره جست اندر آن کار زشت****ز کینه درختی بنوی بکشت
زنی بود با او سپرده درون****پر از جادوی بود و رنگ و فسون
گران بود اندر شکم بچه داشت****همی از گرانی به سختی گذاشت
بدو راز بگشاد و زو چاره جست****کز آغاز پیمانت خواهم نخست
چو پیمان ستد چیز بسیار داد****سخن گفت ازین در مکن هیچ یاد
یکی دارویی ساز کاین بفگنی****تهی مانی و راز من نشکنی
مگر کاین همه بند و چندین دروغ****بدین بچگان تو باشد فروغ
به کاووس گویم که این از منند****چنین کشته بر دست اهریمنند
مگر کین شود بر سیاوش درست****کنون چارهٔ این ببایدت جست
گرین نشنوی آب من نزد شاه****شود تیره و دور مانم ز گاه
بدو گفت زن من ترا بنده‌ام****بفرمان و رایت سرافگنده‌ام
چو شب تیره شد داوری خورد زن****که بفتاد زو بچهٔ اهرمن
دو بچه چنان چون بود دیوزاد****چه گونه بود بچه جادو نژاد
نهان کرد زن را و او خود بخفت****فغانش برآمد ز کاخ نهفت
در ایوان پرستار چندانک بود****به نزدیک سودابه رفتند زود
یکی طشت زرین بیارید پیش****بگفت آن سخن با پرستار خویش
نهاد اندران بچهٔ اهرمن****خروشید و بفگند بر جامه تن
دو کودک بدیدند مرده به طشت****از ایوان به کیوان فغان برگذشت
چو بشنید کاووس از ایوان خروش****بلرزید در خواب و بگشاد گوش
بپرسید و گفتند با شهریار****که چون گشت بر ماه‌رخ روزگار
غمی گشت آن شب نزد هیچ دم****به شبگیر برخاست و آمد دژم
برانگونه سودابه را خفته دید****سراسر شبستان برآشفته دید
دو کودک بران گونه بر طشت زر****فگنده به خواری و خسته جگر
ببارید سودابه از دیده آب****بدو گفت روشن ببین آفتاب
همی گفت بنگر چه کرد از بدی****به گفتار او خیره ایمن شدی
دل شاه کاووس شد بدگمان****برفت و در اندیشه شد یک زمان
همی گفت کاین را چه درمان کنم****نشاید که این بر دل آسان کنم
ازان پس نگه کرد کاووس شاه****کسی را که کردی به اختر نگاه
بجست و ز ایشان بر خویش خواند****بپرسید و بر تخت زرین نشاند
ز سودابه و رزم هاماوران****سخن گفت هرگونه با مهتران
بدان تا شوند آگه از کار اوی****بدانش بدانند کردار اوی
وزان کودکان نیز بسیار گفت****همی داشت پوشیده اندر نهفت
همه زیج و صرلاب برداشتند****بران کار یک هفته بگذاشتند
سرانجام گفتند کاین کی بود****به جامی که زهر افگنی می بود
دو کودک ز پشت کسی دیگرند****نه از پشت شاه و نه زین مادرند
گر از گوهر شهریاران بدی****ازین زیجها جستن آسان بدی
نه پیداست رازش درین آسمان****نه اندر زمین این شگفتی بدان
نشان بداندیش ناپاک زن****بگفتند با شاه در انجمن
نهان داشت کاووس و باکس نگفت****همی داشت پوشیده اندر نهفت
برین کار بگذشت یک هفته نیز****ز جادو جهان را برآمد قفیز
بنالید سودابه و داد خواست****ز شاه جهاندار فریاد خواست
همی گفت همداستانم ز شاه****به زخم و به افگندن از تخت و گاه
ز فرزند کشته بپیچد دلم****زمان تا زمان سر ز تن بگسلم
بدو گفت ای زن تو آرام گیر****چه گویی سخنهای نادلپذیر
همه روزبانان درگاه شاه****بفرمود تا برگرفتند راه
همه شهر و برزن به پای آورند****زن بدکنش را بجای آورند
به نزدیکی اندر نشان یافتند****جهان دیدگان نیز بشتافتند
کشیدند بدبخت زن را ز راه****به خواری ببردند نزدیک شاه
به خوبی بپرسید و کردش امید****بسی روز را داد نیزش نوید
وزان پس به خواری و زخم و به بند****به پردخت از او شهریار بلند
نبد هیچ خستو بدان داستان****نبد شاه پرمایه همداستان
بفرمود کز پیش بیرون برند****بسی چاره جویند و افسون برند
چو خستو نیاید میانش به ار****ببرید و این دانم آیین و فر
ببردند زن را ز درگاه شاه****ز شمشیر گفتند وز دار و چاه
چنین گفت جادو که من بیگناه****چه گویم بدین نامور پیشگاه
بگفتند باشاه کاین زن چه گفت****جهان آفرین داند اندر نهفت
به سودابه فرمود تا رفت پیش****ستاره شمر گفت گفتار خویش
که این هر دو کودک ز جادو زنند****پدیدند کز پشت اهریمنند
چنین پاسخ آورد سودابه باز****که نزدیک ایشان جز اینست راز
فزونستشان زین سخن در نهفت****ز بهر سیاوش نیارند گفت
ز بیم سپهبد گو پیلتن****بلرزد همی شیر در انجمن
کجا زور دارد به هشتاد پیل****ببندد چو خواهد ره آب نیل
همان لشکر نامور صدهزار****گریزند ازو در صف کارزار
مرا نیز پایاب او چون بود****مگر دیده همواره پرخون بود
جزان کاو بفرماید اخترشناس****چه گوید سخن وز که دارد سپاس
تراگر غم خرد فرزند نیست****مرا هم فزون از تو پیوند نیست
سخن گر گرفتی چنین سرسری****بدان گیتی افگندم این داوری
ز دیده فزون زان ببارید آب****که بردارد از رود نیل آفتاب
سپهبد ز گفتار او شد دژم****همی زار بگریست با او بهم
گسی کرد سودابه را خسته دل****بران کار بنهاد پیوسته دل
چنین گفت کاندر نهان این سخن****پژوهیم تا خود چه آید به بن
ز پهلو همه موبدان را بخواند****ز سودابه چندی سخنها براند
چنین گفت موبد به شاه جهان****که درد سپهبد نماند نهان
چو خواهی که پیدا کنی گفت‌وگوی****بباید زدن سنگ را بر سبوی
که هر چند فرزند هست ارجمند****دل شاه از اندیشه یابد گزند
وزین دختر شاه هاماوران****پر اندیشه گشتی به دیگر کران
ز هر در سخن چون بدین گونه گشت****بر آتش یکی را بباید گذشت
چنین است سوگند چرخ بلند****که بر بیگناهان نیاید گزند
جهاندار سودابه را پیش خواند****همی با سیاوش بگفتن نشاند
سرانجام گفت ایمن از هر دوان****نگردد مرا دل نه روشن روان
مگر کاتش تیز پیدا کند****گنه کرده را زود رسوا کند
چنین پاسخ آورد سودابه پیش****که من راست گویم به گفتار خویش
فگنده دو کودک نمودم بشاه****ازین بیشتر کس نبیند گناه
سیاووش را کرد باید درست****که این بد بکرد و تباهی بجست
به پور جوان گفت شاه زمین****که رایت چه بیند کنون اندرین
سیاوش چنین گفت کای شهریار****که دوزخ مرا زین سخن گشت خوار
اگر کوه آتش بود بسپرم****ازین تنگ خوارست اگر بگذرم
پراندیشه شد جان کاووس کی****ز فرزند و سودابهٔ نیک‌پی
کزین دو یکی گر شود نابکار****ازان پس که خواند مرا شهریار
چو فرزند و زن باشدم خون و مغز****کرا بیش بیرون شود کار نغز
همان به کزین زشت کردار دل****بشویم کنم چارهٔ دلگسل
چه گفت آن سپهدار نیکوسخن****که با بددلی شهریاری مکن
به دستور فرمود تا ساروان****هیون آرد از دشت صد کاروان
هیونان به هیزم کشیدن شدند****همه شهر ایران به دیدن شدند
به صد کاروان اشتر سرخ موی****همی هیزم آورد پرخاشجوی
نهادند هیزم دو کوه بلند****شمارش گذر کرد بر چون و چند
ز دور از دو فرسنگ هرکش بدید****چنین جست و جوی بلا را کلید
همی خواست دیدن در راستی****ز کار زن آید همه کاستی
چو این داستان سر به سر بشنوی****به آید ترا گر بدین بگروی
نهادند بر دشت هیزم دو کوه****جهانی نظاره شده هم گروه
گذر بود چندان که گویی سوار****میانه برفتی به تنگی چهار
بدانگاه سوگند پرمایه شاه****چنین بود آیین و این بود راه
وزان پس به موبد بفرمود شاه****که بر چوب ریزند نفط سیاه
بیمد دو صد مرد آتش فروز****دمیدند گفتی شب آمد به روز
نخستین دمیدن سیه شد ز دود****زبانه برآمد پس از دود زود
زمین گشت روشنتر از آسمان****جهانی خروشان و آتش دمان
سراسر همه دشت بریان شدند****بران چهر خندانش گریان شدند
سیاوش بیامد به پیش پدر****یکی خود زرین نهاده به سر
هشیوار و با جامهای سپید****لبی پر ز خنده دلی پرامید
یکی تازیی بر نشسته سیاه****همی خاک نعلش برآمد به ماه
پراگنده کافور بر خویشتن****چنان چون بود رسم و ساز کفن
بدانگه که شد پیش کاووس باز****فرود آمد از باره بردش نماز
رخ شاه کاووس پر شرم دید****سخن گفتنش با پسر نرم دید
سیاوش بدو گفت انده مدار****کزین سان بود گردش روزگار
سر پر ز شرم و بهایی مراست****اگر بیگناهم رهایی مراست
ور ایدونک زین کار هستم گناه****جهان آفرینم ندارد نگاه
به نیروی یزدان نیکی دهش****کزین کوه آتش نیابم تپش
خروشی برآمد ز دشت و ز شهر****غم آمد جهان را ازان کار بهر
چو از دشت سودابه آوا شنید****برآمد به ایوان و آتش بدید
همی خواست کاو را بد آید بروی****همی بود جوشان پر از گفت و گوی
جهانی نهاده به کاووس چشم****زبان پر ز دشنام و دل پر ز خشم
سیاوش سیه را به تندی بتاخت****نشد تنگدل جنگ آتش بساخت
ز هر سو زبانه همی برکشید****کسی خود و اسپ سیاوش ندید
یکی دشت با دیدگان پر ز خون****که تا او کی آید ز آتش برون
چو او را بدیدند برخاست غو****که آمد ز آتش برون شاه نو
اگر آب بودی مگر تر شدی****ز تری همه جامه بی‌بر شدی
چنان آمد اسپ و قبای سوار****که گفتی سمن داشت اندر کنار
چو بخشایش پاک یزدان بود****دم آتش و آب یکسان بود
چو از کوه آتش به هامون گذشت****خروشیدن آمد ز شهر و ز دشت
سواران لشکر برانگیختند****همه دشت پیشش درم ریختند
یکی شادمانی بد اندر جهان****میان کهان و میان مهان
همی داد مژده یکی را دگر****که بخشود بر بیگنه دادگر
همی کند سودابه از خشم موی****همی ریخت آب و همی خست روی
چو پیش پدر شد سیاووش پاک****نه دود و نه آتش نه گرد و نه خاک
فرود آمد از اسپ کاووس شاه****پیاده سپهبد پیاده سپاه
سیاووش را تنگ در برگرفت****ز کردار بد پوزش اندر گرفت
سیاوش به پیش جهاندار پاک****بیامد بمالید رخ را به خاک
که از تف آن کوه آتش برست****همه کامهٔ دشمنان گشت پست
بدو گفت شاه ای دلیر جوان****که پاکیزه تخمی و روشن روان
چنانی که از مادر پارسا****بزاید شود در جهان پادشا
به ایوان خرامید و بنشست شاد****کلاه کیانی به سر برنهاد
می آورد و رامشگران را بخواند****همه کامها با سیاوش براند
سه روز اندر آن سور می در کشید****نبد بر در گنج بند و کلید
چهارم به تخت کیی برنشست****یکی گرزهٔ گاو پیکر به دست
برآشفت و سودابه را پیش خواند****گذشت سخنها برو بر براند
که بی‌شرمی و بد بسی کرده‌ای****فراوان دل من بیازرده‌ای
یکی بد نمودی به فرجام کار****که بر جان فرزند من زینهار
بخوردی و در آتش انداختی****برین گونه بر جادویی ساختی
نیاید ترا پوزش اکنون به کار****بپرداز جای و برآرای کار
نشاید که باشی تو اندر زمین****جز آویختن نیست پاداش این
بدو گفت سودابه کای شهریار****تو آتش بدین تارک من ببار
مرا گر همی سر بباید برید****مکافات این بد که بر من رسید
بفرمای و من دل نهادم برین****نبود آتش تیز با او به کین
سیاوش سخن راست گوید همی****دل شاه از غم بشوید همی
همه جادوی زال کرد اندرین****نخواهم که داری دل از من بکین
بدو گفت نیرنگ داری هنوز****نگردد همی پشت شوخیت کوز
به ایرانیان گفت شاه جهان****کزین بد که این ساخت اندر نهان
چه سازم چه باشد مکافات این****همه شاه را خواندند آفرین
که پاداش این آنکه بیجان شود****ز بد کردن خویش پیچان شود
به دژخیم فرمود کاین را به کوی****ز دار اندر آویز و برتاب روی
چو سودابه را روی برگاشتند****شبستان همه بانگ برداشتند
دل شاه کاووس پردرد شد****نهان داشت رنگ رخش زرد شد
سیاوش چنین گفت با شهریار****که دل را بدین کار رنجه مدار
به من بخش سودابه را زین گناه****پذیرد مگر پند و آید به راه
همی گفت با دل که بر دست شاه****گر ایدون که سودابه گردد تباه
به فرجام کار او پشیمان شود****ز من بیند او غم چو پیچان شود
بهانه همی جست زان کار شاه****بدان تا ببخشد گذشته گناه
سیاووش را گفت بخشیدمش****ازان پس که خون ریختن دیدمش
سیاوش ببوسید تخت پدر****وزان تخت برخاست و آمد بدر
شبستان همه پیش سودابه باز****دویدند و بردند او را نماز
برین گونه بگذشت یک روزگار****برو گرمتر شد دل شهریار
چنان شد دلش باز از مهر اوی****که دیده نه برداشت از چهر اوی
دگر باره با شهریار جهان****همی جادوی ساخت اندر نهان
بدان تا شود با سیاووش بد****بدانسان که از گوهر او سزد
ز گفتار او شاه شد در گمان****نکرد ایچ بر کس پدید از مهان
بجایی که کاری چنین اوفتاد****خرد باید و دانش و دین و داد
چنان چون بود مردم ترسکار****برآید به کام دل مرد کار
بجایی که زهر آگند روزگار****ازو نوش خیره مکن خواستار
تو با آفرینش بسنده نه‌ای****مشو تیز گر پرورنده نه‌ای
چنینست کردار گردان سپهر****نخواهد گشادن همی بر تو چهر
برین داستان زد یکی رهنمون****که مهری فزون نیست از مهر خون
چو فرزند شایسته آمد پدید****ز مهر زنان دل بباید برید
بخش ۵
به مهر اندرون بود شاه جهان****که بشنید گفتار کارآگهان
که افراسیاب آمد و صدهزار****گزیده ز ترکان شمرده سوار
سوی شهر ایران نهادست روی****وزو گشت کشور پر از گفت و گوی
دل شاه کاووس ازان تنگ شد****که از بزم رایش سوی جنگ شد
یکی انجمن کرد از ایرانیان****کسی را که بد نیکخواه کیان
بدیشان چنین گفت کافراسیاب****ز باد و ز آتش ز خاک و ز آب
همانا که ایزد نکردش سرشت****مگر خود سپهرش دگرگونه کشت
که چندین به سوگند پیمان کند****زبان را به خوبی گروگان کند
چو گردآورد مردم کینه جوی****بتابد ز پیمان و سوگند روی
جز از من نشاید ورا کینه خواه****کنم روز روشن بدو بر سیاه
مگر گم کنم نام او در جهان****وگر نه چو تیر از کمان ناگهان
سپه سازد و رزم ایران کند****بسی زین بر و بوم ویران کند
بدو گفت موبد چه باید سپاه****چو خود رفت باید به آوردگاه
چرا خواسته داد باید بباد****در گنج چندین چه باید گشاد
دو بار این سر نامور گاه خویش****سپردی به تیزی به بدخواه خویش
کنون پهلوانی نگه کن گزین****سزاوار جنگ و سزاوار کین
چنین داد پاسخ بدیشان که من****نبینم کسی را بدین انجمن
که دارد پی و تاب افراسیاب****مرا رفت باید چو کشتی بر آب
شما بازگردید تا من کنون****بپیچم یکی دل برین رهنمون
سیاوش ازان دل پراندیشه کرد****روان را از اندیشه چون بیشه کرد
به دل گفت من سازم این رزمگاه****به خوبی بگویم بخواهم ز شاه
مگر کم رهایی دهد دادگر****ز سودابه و گفت و گوی پدر
دگر گر ازین کار نام آورم****چنین لشکری را به دام آورم
بشد با کمر پیش کاووس شاه****بدو گفت من دارم این پایگاه
که با شاه توران بجویم نبرد****سر سروران اندر آرم به گرد
چنین بود رای جهان آفرین****که او جان سپارد به توران زمین
به رای و به اندیشهٔ نابکار****کجا بازگردد بد روزگار
بدین کار همداستان شد پدر****که بندد برین کین سیاوش کمر
ازو شادمان گشت و بنواختش****به نوی یکی پایگه ساختش
بدو گفت گنج و گهر پیش تست****تو گویی سپه سر به سر خویش تست
ز گفتار و کردار و از آفرین****که خوانند بر تو به ایران زمین
گو پیلتن را بر خویش خواند****بسی داستانهای نیکو براند
بدو گفت همزور تو پیل نیست****چو گرد پی رخش تو نیل نیست
ز گیتی هنرمند و خامش توی****که پروردگار سیاوش توی
چو آهن ببندد به کان در گهر****گشاده شود چون تو بستی کمر
سیاوش بیامد کمر بر میان****سخن گفت با من چو شیر ژیان
همی خواهد او جنگ افراسیاب****تو با او برو روی ازو برمتاب
چو بیدار باشی تو خواب آیدم****چو آرام یابی شتاب آیدم
جهان ایمن از تیر و شمشیر تست****سر ماه با چرخ در زیر تست
تهمتن بدو گفت من بنده‌ام****سخن هرچ گویی نیوشنده‌ام
سیاوش پناه و روان منست****سر تاج او آسمان منست
چو بشنید ازو آفرین کرد و گفت****که با جان پاکت خرد باد جفت
وزان پس خروشیدن نای و کوس****برآمد بیامد سپهدار طوس
به درگاه بر انجمن شد سپاه****در گنج دینار بگشاد شاه
ز شمشیر و گرز و کلاه و کمر****همان خود و درع و سنان و سپر
به گنجی که بد جامهٔ نابرید****فرستاد نزد سیاوش کلید
که بر جان و بر خواسته کدخدای****توی ساز کن تا چه آیدت رای
گزین کرد ازان نامداران سوار****دلیران جنگی ده و دو هزار
هم از پهلو و پارس و کوچ و بلوچ****ز گیلان جنگی و دشت سروچ
سپرور پیاده ده و دو هزار****گزین کرد شاه از در کارزار
از ایران هرآنکس که گوزاده بود****دلیر و خردمند و آزاده بود
به بالا و سال سیاوش بدند****خردمند و بیدار و خامش بدند
ز گردان جنگی و نام‌آوران****چو بهرام و چون زنگهٔ شاوران
همان پنج موبد از ایرانیان****برافراختند اختر کاویان
بفرمود تا جمله بیرون شدند****ز پهلو سوی دشت و هامون شدند
تو گفتی که اندر زمین جای نیست****که بر خاک او نعل را پای نیست
سراندر سپهر اختر کاویان****چو ماه درخشنده اندر میان
ز پهلو برون رفت کاووس شاه****یکی تیز برگشت گرد سپاه
یکی آفرین کرد پرمایه کی****که ای نامداران فرخنده پی
مبادا جز از بخت همراهتان****شده تیره دیدار بدخواهتان
به نیک اختر و تندرستی شدن****به پیروزی و شاد باز آمدن
وزان جایگه کوس بر پیل بست****به گردان بفرمود و خود برنشست
دو دیده پر از آب کاووس شاه****همی بود یک روز با او به راه
سرانجام مر یکدگر را کنار****گرفتند هر دو چو ابر بهار
ز دیده همی خون فرو ریختند****به زاری خروشی برانگیختند
گواهی همی داد دل در شدن****که دیدار ازان پس نخواهد بدن
چنین است کردار گردنده دهر****گهی نوش بار آورد گاه زهر
سوی گاه بنهاد کاووس روی****سیاوش ابا لشکر جنگجوی
سپه را سوی زابلستان کشید****ابا پیلتن سوی دستان کشید
همی بود یکچند با رود و می****به نزدیک دستان فرخنده پی
گهی با تهمتن بدی می بدست****گهی با زواره گزیدی نشست
گهی شاد بر تخت دستان بدی****گهی در شکار و شبستان بدی
چو یک ماه بگذشت لشکر براند****گوپیلتن رفت و دستان بماند
سپاهی برفتند با پهلوان****ز زابل هم از کابل و هندوان
ز هر سو که بد نامور لشکری****بخواند و بیامد به شهر هری
ازیشان فراوان پیاده ببرد****بنه زنگهٔ شاوران را سپرد
سوی طالقان آمد و مرورود****سپهرش همی داد گفتی درود
ازانپس بیامد به نزدیک بلخ****نیازرد کس را به گفتار تلخ
وزان روی گرسیوز و بارمان****کشیدند لشکر چو باد دمان
سپهرم بد و بارمان پیش رو****خبر شد بدیشان ز سالار نو
که آمد سپاهی و شاهی جوان****از ایران گو پیلتن پهلوان
هیونی به نزدیک افراسیاب****برافگند برسان کشتی برآب
که آمد ز ایران سپاهی گران****سپهبد سیاووش و با او سران
سپه کش چو رستم گو پیلتن****به یک دست خنجر به دیگر کفن
تو لشکر بیاری و چندین مپای****که از باد کشتی بجنبد ز جای
برانگیخت برسان آتش هیون****کزین سان سخن راند با رهنمون
سیاووش زین سو به پاسخ نماند****سوی بلخ چون باد لشکر براند
چو تنگ اندر آمد ز ایران سپاه****نشایست کردن به پاسخ نگاه
نگه کرد گرسیوز جنگجوی****جز از جنگ جستن ندید ایچ روی
چو ز ایران سپاه اندر آمد به تنگ****به دروازهٔ بلخ برخاست جنگ
دو جنگ گران کرده شد در سه روز****بیامد سیاووش لشکر فروز
پیاده فرستاد بر هر دری****به بلخ اندر آمد گران لشکری
گریزان سپهرم بدان روی آب****بشدبا سپه نزد افراسیاب
سیاوش در بلخ شد با سپاه****یکی نامه فرمود نزدیک شاه
نوشتن به مشک و گلاب و عبیر****چانچون سزاوار بد بر حریر
نخست آفرین کرد بر کردگار****کزو گشت پیروز و به روزگار
خداوند خورشید و گردنده ماه****فرازندهٔ تاج و تخت و کلاه
کسی را که خواهد برآرد بلند****یکی را کند سوگوار و نژند
چرا نه به فرمانش اندر نه چون****خرد کرد باید بدین رهنمون
ازان دادگر کاو جهان آفرید****ابا آشکارا نهان آفرید
همی آفرین باد بر شهریار****همه نیکوی باد فرجام کار
به بلخ آمدم شاد و پیروز بخت****به فر جهاندار باتاج و تخت
سه روز اندرین جنگ شد روزگار****چهارم ببخشود پروردگار
سپهرم به ترمذ شد و بارمان****به کردار ناوک بجست از کمان
کنون تا به جیحون سپاه منست****جهان زیر فر کلاه منست
به سغد است با لشکر افراسیاب****سپاه و سپهبد بدان روی آب
گر ایدونک فرمان دهد شهریار****سپه بگذرانم کنم کارزار
چو نامه بر شاه ایران رسید****سر تاج و تختش به کیوان رسید
به یزدان پناهید و زو جست بخت****بدان تا ببار آید آن نو درخت
به شادی یکی نامه پاسخ نوشت****چو تازه بهاری در اردیبهشت
که از آفرینندهٔ هور و ماه****جهاندار و بخشندهٔ تاج و گاه
ترا جاودان شادمان باد دل****ز درد و بلا گشته آزاد دل
همیشه به پیروزی و فرهی****کلاه بزرگی و تاج مهی
سپه بردی و جنگ را خواستی****که بخت و هنر داری و راستی
همی از لبت شیر بوید هنوز****که زد بر کمان تو از جنگ توز
همیشه هنرمند بادا تنت****رسیده به کام دل روشنت
ازان پس که پیروز گشتی به جنگ****به کار اندرون کرد باید درنگ
نباید پراگنده کردن سپاه****بپیمای روز و برآرای گاه
که آن ترک بدپیشه و ریمنست****که هم بدنژادست و هم بدتنست
همان با کلاهست و با دستگاه****همی سر برآرد ز تابنده ماه
مکن هیچ بر جنگ جستن شتاب****به جنگ تو آید خود افراسیاب
گر ایدونک زین روی جیحون کشد****همی دامن خویش در خون کشد
نهاد از بر نامه بر مهر خویش****همانگه فرستاده را خواند پیش
بدو داد و فرمود تا گشت باز****همی تاخت اندر نشیب و فراز
فرستاده نزد سیاوش رسید****چو آن نامهٔ شاه ایران بدید
زمین را ببوسید و دل شاد کرد****ز هر غم دل پاک آزاد کرد
ازان نامهٔ شاه چون گشت شاد****بخندید و نامه بسر بر نهاد
نگه داشت بیدار فرمان اوی****نپیچید دل را ز پیمان اوی
وزان سو چو گرسیوز شوخ مرد****بیامد بر شاه ترکان چو گرد
بگفت آن سخنهای ناپاک و تلخ****که آمد سپهبد سیاوش به بلخ
سپه کش چو رستم سپاهی گران****بسی نامداران و جنگ آوران
ز هر یک ز ما بود پنجاه بیش****سرافراز با گرزهٔ گاومیش
پیاده به کردار آتش بدند****سپردار با تیر و ترکش بدند
نپرد به کردار ایشان عقاب****یکی را سر اندر نیاید بخواب
سه روز و سه شب بود هم زین نشان****غمی شد سر و اسپ گردنکشان
ازیشان کسی را که خواب آمدی****ز جنگش بدانگه شتاب آمدی
بخفتی و آسوده برخاستی****به نوی یکی جنگ آراستی
برآشفت چون آتش افراسیاب****که چندش چه گویی ز آرام و خواب
به گرسیوز اندر چنان بنگرید****که گفتی میانش بخواهد برید
یکی بانگ برزد براندش ز پیش****کجا خواست راندن برو خشم خویش
بفرمود کز نامداران هزار****بخوانید وز بزم سازید کار
سراسر همه دشت پرچین نهید****به سغد اندر آرایش چین نهید
بدین سان به شادی گذر کرد روز****چو از چشم شد دور گیتی فروز
به خواب و به آرامش آمد شتاب****بغلتید بر جامه افراسیاب
بخش ۶
چو یک پاس بگذشت از تیره شب****چنان چون کسی راز گوید به تب
خروشی برآمد ز افراسیاب****بلرزید بر جای آرام و خواب
پرستندگان تیز برخاستند****خروشیدن و غلغل آراستند
چو آمد به گرسیوز آن آگهی****که شد تیره دیهیم شاهنشهی
به تیزی بیامد به نزدیک شاه****ورا دید بر خاک خفته به راه
به بر در گرفتش بپرسید زوی****که این داستان با برادر بگوی
چنین داد پاسخ که پرسش مکن****مگو این زمان ایچ با من سخن
بمان تا خرد بازیابم یکی****به بر گیر و سختم بدار اندکی
زمانی برآمد چو آمد به هوش****جهان دیده با ناله و با خروش
نهادند شمع و برآمد به تخت****همی بود لرزان بسان درخت
بپرسید گرسیوز نامجوی****که بگشای لب زین شگفتی بگوی
چنین گفت پرمایه افراسیاب****که هرگز کسی این نبیند به خواب
کجا چون شب تیره من دیده‌ام****ز پیر و جوان نیز نشنیده‌ام
بیابان پر از مار دیدم به خواب****جهان پر ز گرد آسمان پر عقاب
زمین خشک شخی که گفتی سپهر****بدو تا جهان بود ننمود چهر
سراپردهٔ من زده بر کران****به گردش سپاهی ز کندآوران
یکی باد برخاستی پر ز گرد****درفش مرا سر نگونسار کرد
برفتی ز هر سو یکی جوی خون****سراپرده و خیمه گشتی نگون
وزان لشکر من فزون از هزار****بریده سران و تن افگنده خوار
سپاهی ز ایران چو باد دمان****چه نیزه به دست و چه تیر و کمان
همه نیزهاشان سر آورده بار****وزان هر سواری سری در کنار
بر تخت من تاختندی سوار****سیه پوش و نیزه‌وران صد هزار
برانگیختندی ز جای نشست****مرا تاختندی همی بسته دست
نگه کردمی نیک هر سو بسی****ز پیوسته پیشم نبودی کسی
مرا پیش کاووس بردی دوان****یکی بادسر نامور پهلوان
یکی تخت بودی چو تابنده ماه****نشسته برو پور کاووس شاه
دو هفته نبودی ورا سال بیش****چو دیدی مرا بسته در پیش خویش
دمیدی به کردار غرنده میغ****میانم بدو نیم کردی به تیغ
خروشیدمی من فراوان ز درد****مرا ناله و درد بیدار کرد
بدو گفت گرسیوز این خواب شاه****نباشد جز از کامهٔ نیک خواه
همه کام دل باشد و تاج و تخت****نگون گشته بر بدسگال تو بخت
گزارندهٔ خواب باید کسی****که از دانش اندازه دارد بسی
بخوانیم بیدار دل موبدان****از اخترشناسان و از بخردان
هر آنکس کزین دانش آگه بود****پراگنده گر بر در شه بود
شدند انجمن بر در شهریار****بدان تا چرا کردشان خواستار
بخواند و سزاوار بنشاند پیش****سخن راند با هر یک از کم و بیش
چنین گفت با نامور موبدان****که‌ای پاک‌دل نیک‌پی بخردان
گر این خواب و گفتار من در جهان****ز کس بشنوم آشکار و نهان
یکی را نمانم سر و تن به هم****اگر زین سخن بر لب آرند دم
ببخشیدشان بیکران زر و سیم****بدان تا نباشد کسی زو ببیم
ازان پس بگفت آنچ در خواب دید****چو موبد ز شاه آن سخنها شنید
بترسید و ز شاه زنهار خواست****که این خواب را کی توان گفت راست
مگر شاه با بنده پیمان کند****زبان را به پاسخ گروگان کند
کزین در سخن هرچ داریم یاد****گشاییم بر شاه و یابیم داد
به زنهار دادن زبان داد شاه****کزان بد ازیشان نبیند گناه
زبان آوری بود بسیار مغز****کجا برگشادی سخنهای نغز
چنین گفت کز خواب شاه جهان****به بیدرای آمد سپاهی گران
یکی شاهزاده به پیش اندرون****جهان دیده با وی بسی رهنمون
بران طالع او را گسی کرد شاه****که این بوم گردد بما بر تباه
اگر با سیاوش کند شاه جنگ****چو دیبه شود روی گیتی به رنگ
ز ترکان نماند کسی پارسا****غمی گردد از جنگ او پادشا
وگر او شود کشته بر دست شاه****به توران نماند سر و تاج و گاه
سراسر پر آشوب گردد زمین****ز بهر سیاوش بجنگ و به کین
بدانگاه یاد آیدت راستی****که ویران شود کشور از کاستی
جهاندار گر مرغ گردد بپر****برین چرخ گردان نیابد گذر
برین سان گذر کرد خواهد سپهر****گهی پر ز خشم و گهی پر ز مهر
غمی شد چو بشنید افراسیاب****نکرد ایچ بر جنگ جستن شتاب
به گرسیوز آن رازها برگشاد****نهفته سخنها بسی کرد یاد
که گر من به جنگ سیاوش سپاه****نرانم نیاید کسی کینه خواه
نه او کشته آید به جنگ و نه من****برآساید از گفت و گوی انجمن
نه کاووس خواهد ز من نیز کین****نه آشوب گیرد سراسر زمین
بجای جهان جستن و کارزار****مبادم بجز آشتی هیچ کار
فرستم به نزدیک او سیم و زر****همان تاج و تخت و فراوان گهر
مگر کاین بلاها ز من بگذرد****که ترسم روانم فرو پژمرد
چو چشم زمانه بدوزم به گنج****سزد گر سپهرم نخواهد به رنج
نخواهم زمانه جز آن کاو نوشت****چنان زیست باید که یزدان سرشت
چو بگذشت نیمی ز گردان سپهر****درخشنده خورشید بنمود چهر
بزرگان بدرگاه شاه آمدند****پرستنده و با کلاه آمدند
یکی انجمن ساخت با بخردان****هشیوار و کارآزموده ردان
بدیشان چنین گفت کز روزگار****نبینم همی بهره جز کارزار
بسا نامداران که بر دست من****تبه شد به جنگ اندرین انجمن
بسی شارستان گشت بیمارستان****بسی بوستان نیز شد خارستان
بسا باغ کان رزمگاه منست****به هر سو نشان سپاه منست
ز بیدادی شهریار جهان****همه نیکوی باشد اندر نهان
نزاید به هنگام در دشت گور****شود بچهٔ باز را دیده کور
نپرد ز پستان نخچیر شیر****شود آب در چشمهٔ خویش قیر
شود در جهان چشمهٔ آب خشک****نگیرد به نافه درون بوی مشک
ز کژی گریزان شود راستی****پدید آید از هر سوی کاستی
کنون دانش و داد یاد آوریم****بجای غم و رنج داد آوریم
برآساید از ما زمانی جهان****نباید که مرگ آید از ناگهان
دو بهر از جهان زیر پای منست****به ایران و توران سرای منست
نگه کن که چندین ز کندآوران****بیارند هر سال باژ گران
گر ایدونک باشید همداستان****به رستم فرستم یکی داستان
در آشتی با سیاووش نیز****بجویم فرستم بی‌اندازه چیز
سران یک به یک پاسخ آراستند****همی خوبی و راستی خواستند
که تو شهریاری و ما چون رهی****بران دل نهاده که فرمان دهی
همه بازگشتند سر پر ز داد****نیامد کسی را غم و رنج یاد
به گرسیوز آنگه چنین گفت شاه****که ببسیج کار و بیپمای راه
به زودی بساز و سخن را مه‌ایست****ز لشگر گزین کن سواری دویست
به نزد سیاووش برخواسته****ز هر چیز گنجی بیاراسته
از اسپان تازی به زرین ستام****ز شمشیر هندی به زرین نیام
یکی تاج پرگوهر شاهوار****ز گستردنی صد شتروار بار
غلام و کنیزک به بر هم دویست****بگویش که با تو مرا جنگ نیست
بپرسش فراوان و او را بگوی****که ما سوی ایران نکردیم روی
زمین تا لب رود جیحون مراست****به سغدیم و این پادشاهی جداست
همانست کز تور و سلم دلیر****زبر شد جهان آن کجا بود زیر
از ایرج که بر بیگنه کشته شد****ز مغز بزرگان خرد گشته شد
ز توران به ایران جدایی نبود****که باکین و جنگ آشنایی نبود
ز یزدان بران گونه دارم امید****که آید درود و خرام و نوید
برانگیخت از شهر ایران ترا****که بر مهر دید از دلیران ترا
به بخت تو آرام گیرد جهان****شود جنگ و ناخوبی اندر نهان
چو گرسیوز آید به نزدیک تو****به بار آید آن رای تاریک تو
چنان چون به گاه فریدون گرد****که گیتی ببخشش به گردان سپرد
ببخشیم و آن رای بازآوریم****ز جنگ و ز کین پای بازآوریم
تو شاهی و با شاه ایران بگوی****مگر نرم گردد سر جنگجوی
سخنها همی گوی با پیلتن****به چربی بسی داستانها بزن
برین هم نشان نزد رستم پیام****پرستنده و اسپ و زرین ستام
به نزدیک او هم چنین خواسته****ببر تا شود کار پیراسته
جز از تخت زرین که او شاه نیست****تن پهلوان از در گاه نیست
بخش ۷
بیاورد گرسیوز آن خواسته****که روی زمین زو شد آراسته
دمان تا لب رود جیحون رسید****ز گردان فرستاده‌ای برگزید
بدان تا رساند به شاه آگهی****که گرسیوز آمد بدان فرهی
به کشتی به یکروز بگذاشت آب****بیامد سوی بلخ دل پر شتاب
فرستاده آمد به درگاه شاه****بگفتند گرسیوز آمد به راه
سیاوش گو پیلتن را بخواند****وزین داستان چند گونه براند
چو گوسیوز آمد به درگاه شاه****بفرمود تا برگشادند راه
سیاووش ورا دید بر پای خاست****بخندید و بسیار پوزش بخواست
ببوسید گرسیوز از دور خاک****رخش پر ز شرم و دلش پر ز باک
سیاووش بنشاندش زیر تخت****از افراسیابش بپرسید سخت
چو بنشست گرسیوز از گاه نو****بدید آن سر وافسر شاه نو
به رستم چنین گفت کافراسیاب****چو از تو خبر یافت اندر شتاب
یکی یادگاری به نزدیک شاه****فرستاد با من کنون در به راه
بفرمود تا پرده برداشتند****به چشم سیاووش بگذاشتند
ز دروازهٔ شهر تا بارگاه****درم بود و اسپ و غلام و کلاه
کس اندازه نشاخت آنراکه چند****ز دینار و ز تاج و تخت بلند
غلامان همه با کلاه و کمر****پرستنده با یاره و طوق زر
پسند آمدش سخت بگشاد روی****نگه کرد و بشنید پیغام اوی
تهمتن بدو گفت یک هفته شاد****همی باش تا پاسخ آریم یاد
بدین خواهش اندیشه باید بسی****همان نیز پرسیدن از هر کسی
چو بشنید گرسیوز پیش بین****زمین را ببوسید و کرد آفرین
یکی خانه او را بیاراستند****به دیبا و خوالیگران خواستند
نشستند بیدار هر دو به هم****سگالش گرفتند بر بیش و کم
ازان کار شد پیلتن بدگمان****کزان گونه گرسیوز آمد دمان
طلایه ز هر سو برون تاختند****چنان چون ببایست برساختند
سیاوش ز رستم بپرسید و گفت****که این راز بیرون کنید از نهفت
که این آشتی جستن از بهر چیست****نگه کن که تریاک این زهر چیست
ز پیوستهٔ خون به نزدیک اوی****ببین تا کدامند صد نامجوی
گروگان فرستد به نزدیک ما****کند روشن این رای تاریک ما
نباید که از ما غمی شد ز بیم****همی طبل سازد به زیر گلیم
چو این کرده باشیم نزدیک شاه****فرستاده باید یکی نیکخواه
برد زین سخن نزد او آگهی****مگر مغز گرداند از کین تهی
چنین گفت رستم که اینست رای****جزین روی پیمان نیاید بجای
به شبگیر گرسیوز آمد بدر****چنان چون بود با کلاه و کمر
بیامد به پیش سیاوش زمین****ببوسید و بر شاه کرد آفرین
سیاوش بدو گفت کز کار تو****پراندیشه بودم ز گفتار تو
کنون رای یکسر بران شد درست****که از کینه دل را بخواهیم شست
تو پاسخ فرستی به افراسیاب****که از کین اگر شد سرت پر شتاب
کسی کاو ببیند سرانجام بد****ز کردار بد بازگشتش سزد
دلی کز خرد گردد آراسته****یکی گنج گردد پر از خواسته
اگر زیر نوش اندرون زهر نیست****دلت را ز رنج و زیان بهر نیست
چو پیمان همی کرد خواهی درست****که آزار و کینه نخواهیم جست
ز گردان که رستم بداند همی****کجا نامشان بر تو خواند همی
بر من فرستی به رسم نوا****که باشد به گفتار تو بر گوا
و دیگر ز ایران زمین هرچ هست****که آن شهرها را تو داری به دست
بپردازی و خود به توران شوی****زمانی ز جنگ و ز کین بغنوی
نباشد جز از راستی در میان****به کینه نبندم کمر بر میان
فرستم یکی نامه نزدیک شاه****مگر بشتی باز خواند سپاه
برافگند گرسیوز اندر زمان****فرستاده‌ای چون هژبر دمان
بدو گفت خیره منه سر به خواب****برو تازیان نزد افراسیاب
بگویش که من تیز بشتافتم****همی هرچ جستم همه یافتم
گروگان همی خواهد از شهریار****چو خواهی که برگردد از کارزار
فرستاده آمد بدادش پیام****ز شاه و ز گرسیوز نیکنام
چو گفت فرستاده بشنید شاه****فراوان بپیچید و گم کرد راه
همی گفت صد تن ز خویشان من****گر ایدونک کم گردد از انجمن
شکست اندر آید بدین بارگاه****نماند بر من کسی نیکخواه
وگر گویم از من گروگان مجوی****دروغ آیدش سر به سر گفت و گوی
فرستاد باید بر او نوا****اگر بی گروگان ندارد روا
بران سان که رستم همی نام برد****ز خویشان نزدیک صد بر شمرد
بر شاه ایران فرستادشان****بسی خلعت و نیکوی دادشان
بفرمود تا کوس با کره‌نای****زدند و فروهشت پرده‌سرای
به خارا و سغد و سمرقند و چاچ****سپیجاب و آن کشور و تخت عاج
تهی کرد و شد با سپه سوی گنگ****بهانه نجست و فریب و درنگ
چو از رفتنش رستم آگاه شد****روانش ز اندیشه کوتاه شد
به نزد سیاوش بیامد چو گرد****شنیده سخنها همه یاد کرد
بدو گفت چون کارها گشت راست****چو گرسیوز ار بازگردد رواست
بفرمود تا خلعت آراستند****سلیح و کلاه و کمر خواستند
یکی اسپ تازی به زرین ستام****یکی تیغ هندی به زرین نیام
چو گرسیوز آن خلعت شاه دید****تو گفتی مگر بر زمین ماه دید
بشد با زبانی پر از آفرین****تو گفتی مگر بر نوردد زمین
سیاوش نشست از بر تخت عاج****بیاویخته بر سر عاج تاج
همی رای زد با یکی چرب‌گوی****کسی کاو سخن را دهد رنگ و بوی
ز لشکر همی جست گردی سوار****که با او بسازد دم شهریار
چنین گفت با او گو پیلتن****کزین در که یارد گشادن سخن
همانست کاووس کز پیش بود****ز تندی نکاهد نخواهد فزود
مگر من شوم نزد شاه جهان****کنم آشکارا برو بر نهان
ببرم زمین گر تو فرمان دهی****ز رفتن نبینم همی جز بهی
سیاوش ز گفتار او شاد شد****حدیث فرستادگان باد شد
سپهدار بنشست و رستم به هم****سخن راند هرگونه از بیش و کم
بفرمود تا رفت پیشش دبیر****نوشتن یکی نامه‌ای بر حریر
نخست آفرین کرد بر دادگر****کزو دید نیروی و فر و هنر
خداوند هوش و زمان و مکان****خرد پروراند همی با روان
گذر نیست کس را ز فرمان او****کسی کاو بگردد ز پیمان او
ز گیتی نبیند مگر کاستی****بدو باشد افزونی و راستی
ازو باد بر شهریار آفرین****جهاندار وز نامداران گزین
رسیده به هر نیک و بد رای او****ستودن خرد گشته بالای او
رسیدم به بلخ و به خرم بهار****همه شادمان بودم از روزگار
ز من چون خبر یافت افراسیاب****سیه شد به چشم اندرش آفتاب
بدانست کش کار دشوار گشت****جهان تیره شد بخت او خوار گشت
بیامد برادرش با خواسته****بسی خوبرویان آراسته
که زنهار خواهد ز شاه جهان****سپارد بدو تاج و تخت مهان
بسنده کند زین جهان مرز خویش****بداند همی پایه و ارز خویش
از ایران زمین بسپرد تیره خاک****بشوید دل از کینه و جنگ پاک
ز خویشان فرستاد صد نزد من****بدین خواهش آمد گو پیلتن
گر او را ببخشد ز مهرش سزاست****که بر مهر او چهر او بر گواست
چو بنوشت نامه یل جنگجوی****سوی شاه کاووس بنهاد روی
وزان روی گرسیوز نیکخواه****بیامد بر شاه توران سپاه
همه داستان سیاوش بگفت****که او را ز شاهان کسی نیست جفت
ز خوبی دیدار و کردار او****ز هوش و دل و شرم و گفتار او
دلیر و سخن‌گوی و گرد و سوار****تو گویی خرد دارد اندر کنار
بخندید و با او چنین گفت شاه****که چاره به از جنگ ای نیکخواه
و دیگر کزان خوابم آمد نهیب****ز بالا بدیدم نشان نشیب
پر از درد گشتم سوی چاره باز****بدان تا نبینم نشیب و فراز
به گنج و درم چاره آراستم****کنون شد بران سان که من خواستم
وزان روی چون رستم شیرمرد****بیامد بر شاه ایران چو گرد
به پیش اندر آمد بکش کرده دست****برآمده سپهبد ز جای نشست
بپرسید و بگرفتش اندر کنار****ز فرزند و از گردش روزگار
ز گردان و از رزم و کار سپاه****وزان تا چرا بازگشت او ز راه
نخست از سیاوش زبان برگشاد****ستودش فراوان و نامه بداد
چو نامه برو خواند فرخ دبیر****رخ شهریار جهان شد قیر
به رستم چنین گفت گیرم که اوی****جوانست و بد نارسیده بروی
چو تو نیست اندر جهان سر به سر****به جنگ از تو جویند شیران هنر
ندیدی بدیهای افراسیاب****که گم شد ز ما خورد و آرام و خواب
مرا رفت بایست کردم درنگ****مرا بود با او سری پر ز جنگ
نرفتم که گفتند ز ایدر مرو****بمان تا بسیچد جهاندار نو
چو بادافرهٔ ایزدی خواست بود****مکافات بدها بدی خواست بود
شما را بدان مردری خواسته****بدان گونه بر شد دل آراسته
کجا بستد از هر کسی بیگناه****بدان تا بپیچیدتان دل ز راه
به صد ترک بیچاره و بدنژاد****که نام پدرشان ندارید یاد
کنون از گروگان کی اندیشد او****همان پیش چشمش همان خاک کو
شما گر خرد را بسیچید کار****نه من سیرم از جنگ و از کارزار
به نزد سیاوش فرستم کنون****یکی مرد پردانش و پرفسون
بفرمایمش کآتشی کن بلند****ببند گران پای ترکان ببند
برآتش بنه خواسته هرچ هست****نگر تا نیازی به یک چیز دست
پس آن بستگان را بر من فرست****که من سر بخواهم ز تن‌شان گسست
تو با لشکر خویش سر پر ز جنگ****برو تا به درگاه او بی‌درنگ
همه دست بگشای تا یکسره****چو گرگ اندر آید به پیش بره
چو تو سازگیری بد آموختن****سپاهت کند غارت و سوختن
بیاید بجنگ تو افراسیاب****چو گردد برو ناخوش آرام و خواب
تهمتن بدو گفت کای شهریار****دلت را بدین کار غمگین مدار
سخن بشنو از من تو ای شه نخست****پس آنگه جهان زیر فرمان تست
تو گفتی که بر جنگ افراسیاب****مران تیز لشکر بران روی آب
بمانید تا او بیاید به جنگ****که او خود شتاب آورد بی‌درنگ
ببودیم یک چند در جنگ سست****در آشتی او گشاد از نخست
کسی کاشتی جوید و سور و بزم****نه نیکو بود پیش رفتن برزم
و دیگر که پیمان شکستن ز شاه****نباشد پسندیدهٔ نیکخواه
سیاوش چو پیروز بودی بجنگ****برفتی بسان دلاور پلنگ
چه جستی جز از تخت و تاج و نگین****تن آسانی و گنج ایران زمین
همه یافتی جنگ خیره مجوی****دل روشنت به آب تیره مشوی
گر افراسیاب این سخنها که گفت****به پیمان شکستن بخواهد نهفت
هم از جنگ جستن نگشتیم سیر****بجایست شمشیر و چنگال شیر
ز فرزند پیمان شکستن مخواه****مکن آنچ نه اندر خورد با کلاه
نهانی چرا گفت باید سخن****سیاوش ز پیمان نگردد ز بن
وزین کار کاندیشه کردست شاه****بر آشوبد این نامور پیشگاه
چو کاووس بشنید شد پر ز خشم****برآشفت زان کار و بگشاد چشم
به رستم چنین گفت شاه جهان****که ایدون نماند سخن در نهان
که این در سر او تو افگنده‌ای****چنین بیخ کین از دلش کنده‌ای
تن آسانی خویش جستی برین****نه افروزش تاج و تخت و نگین
تو ایدر بمان تا سپهدار طوس****ببندد برین کار بر پیل کوس
من اکنون هیونی فرستم به بلخ****یکی نامهٔ با سخنهای تلخ
سیاوش اگر سر ز پیمان من****بپیچد نیاید به فرمان من
بطوس سپهبد سپارد سپاه****خود و ویژگان باز گردد به راه
ببیند ز من هرچ اندر خورست****گر او را چنین داوری در سرست
غمی گشت رستم به آواز گفت****که گردون سر من بیارد نهفت
اگر طوس جنگی‌تر از رستم است****چنان دان که رستم ز گیتی کم است
بگفت این و بیرون شد از پیش اوی****پر از خشم چشم و پر آژنگ روی
هم اندر زمان طوس را خواند شاه****بفرمود لشکر کشیدن به راه
چو بیرون شد از پیش کاووس طوس****بفرمود تا لشکر و بوق و کوس
بسازند و آرایش ره کنند****وزان رزمگه راه کوته کنند
بخش ۸
هیونی بیاراست کاووس شاه****بفرمود تا بازگردد به راه
نویسندهٔ نامه را پیش خواند****به کرسی زر پیکرش برنشاند
یکی نامه فرمود پر خشم و جنگ****زبان تیز و رخساره چون بادرنگ
نخست آفرین کرد بر کردگار****خداوند آرامش و کارزار
خداوند بهرام و کیوان و ماه****خداوند نیک و بد و فر و جاه
بفرمان اویست گردان سپهر****ازو بازگسترده هرجای مهر
ترا ای جوان تندرستی و بخت****همیشه بماناد با تاج و تخت
اگر بر دلت رای من تیره گشت****ز خواب جوانی سرت خیره گشت
شنیدی که دشمن به ایران چه کرد****چو پیروز شد روزگار نبرد
کنون خیره آزرم دشمن مجوی****برین بارگه بر مبر آبروی
منه با جوانی سر اندر فریب****گر از چرخ‌گردان نخواهی نهیب
که من زان فریبنده گفتار او****بسی بازگشتم ز پیکار او
ترا گر فریبد نباشد شگفت****مرا از خود اندازه باید گرفت
نرفت ایچ با من سخن ز آشتی****ز فرمان من روی برگاشتی
همان رستم از گنج آراسته****نخواهد شدن سیر از خواسته
ازان مردری تاج شاهنشهی****ترا شد سر از جنگ جستن تهی
در بی‌نیازی به شمشیر جوی****به کشور بود شاه را آبروی
چو طوس سپهبد رسد پیش تو****بسازد چو باید کم و بیش تو
گروگان که داری به بند گران****هم اندر زمان بارکن بر خران
پرستار وز خواسته هرچ هست****به زودی مر آن را به درگه فرست
تو شوکین و آویختن را بساز****ازین در سخنها مگردان دراز
چو تو ساز جنگ شبیخون کنی****ز خاک سیه رود جیحون کنی
سپهبد سراندر نیارد به خواب****بیاید به جنگ تو افراسیاب
و گر مهر داری بران اهرمن****نخواهی که خواندت پیمان شکن
سپه طوس رد را ده و بازگرد****نه‌ای مرد پرخاش روز نبرد
تو با خوبرویان برآمیختی****به بزم اندر از رزم بگریختی
نهادند بر نامه بر مهر شاه****هیون پر برآورد و ببرید راه
چو نامه به نزد سیاووش رسید****بران گونه گفتار ناخوب دید
فرستاده را خواند و پرسید چست****ازو کرد یکسر سخنها درست
بگفت آنک با پیلتن رفته بود****ز طوس و ز کاووس کاشفته بود
سیاوش چو بشنید گفتار اوی****ز رستم غمی گشت و برتافت روی
ز کار پدر دل پراندیشه کرد****ز ترکان و از روزگار نبرد
همی گفت صد مرد ترک و سوار****ز خویشان شاهی چنین نامدار
همه نیک خواه و همه بیگناه****اگرشان فرستم به نزدیک شاه
نپرسد نه اندیشد از کارشان****همانگه کند زنده بر دارشان
به نزدیک یزدان چه پوزش برم****بد آید ز کار پدر بر سرم
ور ایدونک جنگ آورم بیگناه****چنان خیره با شاه توران سپاه
جهاندار نپسندد این بد ز من****گشایند بر من زبان انجمن
وگر بازگردم به نزدیک شاه****به طوس سپهبد سپارم سپاه
ازو نیز هم بر تنم بد رسد****چپ و راست بد بینم و پیش بد
نیاید ز سودابه خود جز بدی****ندانم چه خواهد رسید ایزدی
دو تن را ز لشکر ز کندآوران****چو بهرام و چون زنگهٔ شاوران
بران رازشان خواند نزدیک خویش****بپرداخت ایوان و بنشاند پیش
که رازش به هم بود با هر دو تن****ازان پس که رستم شد از انجمن
بدیشان چنین گفت کز بخت بد****فراوان همی بر تنم بد رسد
بدان مهربانی دل شهریار****بسان درختی پر از برگ و بار
چو سودابه او را فریبنده گشت****تو گفتی که زهر گزاینده گشت
شبستان او گشت زندان من****غمی شد دل و بخت خندان من
چنین رفت بر سر مرا روزگار****که با مهر او آتش آورد بار
گزیدم بدان شوربختیم جنگ****مگر دور مانم ز چنگ نهنگ
به بلخ اندرون بود چندان سپاه****سپهبد چو گرسیوز کینه‌خواه
نشسته به سغد اندرون شهریار****پر از کینه با تیغ زن صدهزار
برفتیم بر سان باد دمان****نجستیم در جنگ ایشان زمان
چو کشور سراسر بپرداختند****گروگان و آن هدیه‌ها ساختند
همه موبدان آن نمودند راه****که ما بازگردیم زین رزمگاه
پسندش نیامد همی کار من****بکوشد به رنج و به آزار من
به خیره همی جنگ فرمایدم****بترسم که سوگند بگزایدم
وراگر ز بهر فزونیست جنگ****چو گنج آمد و کشور آمد به چنگ
چه باید همی خیره خون ریختن****چنین دل به کین اندر آویختن
همی سر ز یزدان نباید کشید****فراوان نکوهش بباید شنید
دو گیتی همی برد خواهد ز من****بمانم به کام دل اهرمن
نزادی مرا کاشکی مادرم****وگر زاد مرگ آمدی بر سرم
که چندین بلاها بباید کشید****ز گیتی همی زهر باید چشید
بدین گونه پیمان که من کرده‌ام****به یزدان و سوگندها خورده‌ام
اگر سر بگردانم از راستی****فراز آید از هر سوی کاستی
پراگنده شد در جهان این سخن****که با شاه ترکان فگندیم بن
زبان برگشایند هر کس به بد****به هرجای بر من چنان چون سزد
به کین بازگشتن بریدن ز دین****کشیدن سر از آسمان و زمین
چنین کی پسندد ز من کردگار****کجا بر دهد گردش روزگار
شوم کشوری جویم اندر جهان****که نامم ز کاووس ماند نهان
که روشن زمانه بران سان بود****که فرمان دادار گیهان بود
سری کش نباشد ز مغز آگهی****نه از بتری باز داند بهی
قباد آمد و رفت و گیتی سپرد****ورا نیز هم رفته باید شمرد
تو ای نامور زنگه شاوران****بیارای تن را به رنج گران
برو تا به درگاه افرسیاب****درنگی مباش و منه سر به خواب
گروگان و این خواسته هرچ هست****ز دینار و ز تاج و تخت نشست
ببر همچنین جمله تا پیش اوی****بگویش که ما را چه آمد به روی
بفرمود بهرام گودرز را****که این نامور لشکر و مرز را
سپردم ترا گنج و پیلان کوس****بمان تا بیاید سپهدار طوس
بدو ده تو این لشکر و خواسته****همه کارها یکسر آراسته
یکایک برو بر شمر هرچ هست****ز گنج و ز تاج و ز تخت نشست
چو بهرام بشنید گفتار اوی****دلش گشت پیچان به تیمار اوی
ببارید خون زنگهٔ شاوران****بنفرید بر بوم هاماوران
پر از غم نشستند هر دو به هم****روانشان ز گفتار او شد دژم
بدو باز گفتند کاین رای نیست****ترا بی‌پدر در جهان جای نیست
یکی نامه بنویس نزدیک شاه****دگر باره زو پیلتن را بخواه
اگر جنگ فرمان دهد جنگ ساز****مکن خیره اندیشهٔ دل دراز
مگردان به ما بر دژم روزگار****چو آمد درخت بزرگی به بار
نپذرفت زان دو خردمند پند****دگرگونه بد راز چرخ بلند
چنین داد پاسخ که فرمان شاه****برانم که برتر ز خورشید و ماه
ولیکن به فرمان یزدان دلیر****نباشد ز خاشاک تا پیل و شیر
کسی کاو ز فرمان یزدان بتافت****سراسیمه شد خویشتن را نیافت
همی دست یازید باید به خون****به کین دو کشور بدن رهنمون
وزان پس که داند کزین کارزار****کرا برکشد گردش روزگار
ز بهر نوا هم بیازارد او****سخنهای گم کرده بازآرد او
همان خشم و پیگار بار آورد****سرشک غم اندر کنار آورد
اگر تیره‌تان شد دل از کار من****بپیچید سرتان ز گفتار من
فرستاده خود باشم و رهنمای****بمانم برین دشت پرده‌سرای
سیاوش چو پاسخ چنین داد باز****بپژمرد جان دو گردن فراز
ز بیم جداییش گریان شدند****چو بر آتش تیز بریان شدند
همی دید چشم بد روزگار****که اندر نهان چیست با شهریار
نخواهد بدن نیز دیدار او****ازان چشم گریان شد از کار او
چنین گفت زنگه که ما بنده‌ایم****به مهر سپهبد دل آگنده‌ایم
فدای تو بادا تن و جان ما****چنین باد تا مرگ پیمان ما
چو پاسخ چنین یافت از نیکخواه****چنین گفت با زنگه بیدار شاه
که رو شاه توران سپه را بگوی****که زین کار ما را چه آمد بروی
ازین آشتی جنگ بهر منست****همه نوش تو درد و زهر منست
ز پیمان تو سر نگردد تهی****وگر دور مانم ز تخت مهی
جهاندار یزدان پناه منست****زمین تخت و گردون کلاه منست
و دیگر که بر خیره ناکرده کار****نشایست رفتن بر شهریار
یکی راه بگشای تا بگذرم****بجایی که کرد ایزد آبشخورم
یکی کشوری جویم اندر جهان****که نامم ز کاووس ماند نهان
ز خوی بد او سخن نشنوم****ز پیگار او یک زمان بغنوم
بشد زنگه با نامور صد سوار****گروگان ببرد از در شهریار
چو در شهر سالار ترکان رسید****خروش آمد و دیده‌بانش بدید
پذیره شدش نامداری بزرگ****کجا نام او بود جنگی طورگ
چو زنگه بیامد به نزدیک شاه****سپهدار برخاست از پیشگاه
گرفتش به بر تنگ و بنواختش****گرامی بر خویش بنشاختش
چو بنشست با شاه پیغام داد****سراسر سخنها بدو کرد یاد
چو بشنید پیچان شد افراسیاب****دلش گشت پر درد و سر پر ز تاب
بفرمود تا جایگه ساختند****ورا چون سزا بود بنواختند
چو پیران بیامد تهی کرد جای****سخن رفت با نامور کدخدای
ز کاووس وز خام گفتار او****ز خوی بد و رای و پیگار او
همی گفت و رخساره کرده دژم****ز کار سیاووش دل پر ز غم
فرستادن زنگهٔ شاوران****همه یاد کرد از کران تا کران
بپرسید کاین را چه درمان کنیم****وزین چاره جستن چه پیمان کنیم
بدو گفت پیران که ای شهریار****انوشه بدی تا بود روزگار
تو از ما به هر کار داناتری****ببایستها بر تواناتری
گمان و دل و دانش و رای من****چنینست اندیشه بر جای من
که هر کس که بر نیکوی در جهان****توانا بود آشکار و نهان
ازین شاهزاده نگیرند باز****زگنج و ز رنج آنچ آید فراز
من ایدون شنیدم که اندر جهان****کسی نیست مانند او از مهان
به بالا و دیدار و آهستگی****به فرهنگ و رای و به شایستگی
هنر با خرد نیز بیش از نژاد****ز مادر چنو شاهزاده نزاد
بدیدن کنون از شنیدن بهست****گرانمایه و شاهزاد و مهست
وگر خود جز اینش نبودی هنر****که از خون صد نامور با پدر
برآشفت و بگذاشت تخت و کلاه****همی از تو جوید بدین گونه راه
نه نیکو نماید ز راه خرد****کزین کشور آن نامور بگذرد
ترا سرزنش باشد از مهتران****سر او همان از تو گردد گران
و دیگر که کاووس شد پیرسر****ز تخت آمدش روزگار گذر
سیاوش جوانست و با فرهی****بدو ماند آیین و تخت مهی
اگر شاه بیند به رای بلند****نویسد یکی نامهٔ سودمند
چنان چون نوازنده فرزند را****نوازد جوان خردمند را
یکی جای سازد بدین کشورش****بدارد سزاوار اندر خورش
بر آیین دهد دخترش را بدوی****بداردش با ناز و با آبروی
مگر کاو بماند به نزدیک شاه****کند کشور و بومت آرامگاه
و گر باز گردد سوی شهریار****ترا بهتری باشد از روزگار
سپاسی بود نزد شاه زمین****بزرگان گیتی کنند آفرین
برآساید از کین دو کشور مگر****اگر آردش نزد ما دادگر
ز داد جهان آفرین این سزاست****که گردد زمانه بدین جنگ راست
چو سالار گفتار پیران شنید****چنان هم همه بودنیها بدید
پس اندیشه کرد اندر آن یک زمان****همی داشت بر نیک و بد بر گمان
چنین داد پاسخ به پیران پیر****که هست اینک گفتی همه دلپذیر
ولیکن شنیدم یکی داستان****که باشد بدین رای همداستان
که چون بچهٔ شیر نر پروری****چو دندان کند تیز کیفر بری
چو با زور و با چنگ برخیزد او****به پروردگار اندر آویزد او
بدو گفت پیران کاندر خرد****یکی شاه کندآوران بنگرد
کسی کز پدر کژی و خوی بد****نگیرد ازو بدخویی کی سزد
نبینی که کاووس دیرینه گشت****چو دیرینه گشت او بباید گذشت
سیاوش بگیرد جهان فراخ****بسی گنج بی‌رنج و ایوان و کاخ
دو کشور ترا باشد و تاج و تخت****چنین خود که یابد مگر نیک‌بخت
چو بشنید افراسیاب این سخن****یکی رای با دانش افگند بن
دبیر جهاندیده را پیش خواند****زبان برگشاد و سخن برفشاند
نخستین که بر خامه بنهاد دست****به عنبر سر خامه را کرد مست
جهان آفرین را ستایش گرفت****بزرگی و دانش نمایش گرفت
کجا برترست از مکان و زمان****بدو کی رسد بندگی را گمان
خداوند جانست و آن خرد****خردمند را داد او پرورد
ازو باد بر شاهزاده درود****خداوند گوپال و شمشیر و خود
خداوند شرم و خداوند باک****ز بیداد و کژی دل و دست پاک
شنیدم پیام از کران تا کران****ز بیدار دل زنگهٔ شاوران
غمی شد دلم زانک شاه جهان****چنین تیز شد با تو اندر نهان
ولیکن به گیتی بجز تاج و تخت****چه جوید خردمند بیدار بخت
ترا این همه ایدر آراستست****اگر شهریاری و گر خواستست
همه شهر توران برندت نماز****مرا خود به مهر تو باشد نیاز
تو فرزند باشی و من چون پدر****پدر پیش فرزند بسته کمر
چنان دان که کاووس بر تو به مهر****بران گونه یک روز نگشاد چهر
کجا من گشایم در گنج بست****سپارم به تو تاج و تخت نشست
بدارمت بی‌رنج فرزندوار****به گیتی تو مانی زمن یادگار
چو از کشورم بگذری در جهان****نکوهش کنندم کهان و مهان
وزین روی دشوار یابی گذر****مگر ایزدی باشد آیین و فر
بدین راه پیدا نبینی زمین****گذر کرد باید به دریای چین
ازین کرد یزدان ترا بی نیاز****هم ایدر بباش و به خوبی بناز
سپاه و در گنج و شهر آن تست****به رفتن بهانه نبایدت جست
چو رای آیدت آشتی با پدر****سپارم ترا تاج و زرین کمر
که ز ایدر به ایران شوی با سپاه****ببندم به دلسوزگی با تو راه
نماند ترا با پدر جنگ دیر****کهن شد سرش گردد از جنگ سیر
گر آتش ببیند پی شصت و پنج****رسد آتش از باد پیری به رنج
ترا باشد ایران و گنج و سپاه****ز کشور به کشور رساند کلاه
پذیرفتم از پاک یزدان که من****بکوشم به خوبی به جان و به تن
نفرمایم و خود نسازم به بد****به اندیشه دل را نیازم به بد
چو نامه به مهر اندر آورد شاه****بفرمود تا زنگهٔ نیکخواه
به زودی به رفتن ببندد کمر****یکی خلعت آراست با سیم و زر
یکی اسپ بر سر ستام گران****بیامد دمان زنگهٔ شاوران
چو نزدیک تخت سیاوش رسید****بگفت آنچ پرسید و بشنید و دید
سیاوش به یک روی زان شاد شد****به دیگر پر از درد و فریاد شد
که دشمن همی دوست بایست کرد****ز آتش کجا بردمد باد سرد
یکی نامه بنوشت نزد پدر****همه یاد کرد آنچ بد در به در
که من با جوانی خرد یافتم****بهر نیک و بد نیز بشتافتم
از آن زن یکی مغز شاه جهان****دل من برافروخت اندر نهان
شبستان او درد من شد نخست****ز خون دلم رخ ببایست شست
ببایست بر کوه آتش گذشت****مرا زار بگریست آهو به دشت
ازان ننگ و خواری به جنگ آمدم****خرامان به چنگ نهنگ آمدم
دو کشور بدین آشتی شاد گشت****دل شاه چون تیغ پولاد گشت
نیاید همی هیچ کارش پسند****گشادن همان و همان بود بند
چو چشمش ز دیدار من گشت سیر****بر سیر دیده نباشند دیر
ز شادی مبادا دل او رها****شدم من ز غم در دم اژدها
ندانم کزین کار بر من سپهر****چه دارد به راز اندر از کین و مهر
ازان پس بفرمود بهرام را****که اندر جهان تازه کن کام را
سپردم ترا تاج و پرده‌سرای****همان گنج آگنده و تخت و جای
درفش و سواران و پیلان کوس****چو ایدر بیاید سپهدار طوس
چنین هم پذیرفته او را سپار****تو بیدار دل باش و به روزگار
ز دیده ببارید خوناب زرد****لب رادمردان پر از باد سرد
ز لشکر گزین کرد سیصد سوار****همه گرد و شایستهٔ کارزار
صد اسپ گزیده به زرین ستام****پرستار و زرین کمر صد غلام
بفرمود تا پیش او آورند****سلیح و ستام و کمر بشمرند
درم نیز چندان که بودش به کار****ز دینار وز گوهر شاهوار
ازان پس گرانمایگان را بخواند****سخنهای بایسته چندی براند
چنین گفت کز نزد افراسیاب****گذشتست پیران بدین روی آب
یکی راز پیغام دارد به من****که ایمن به دویست از انجمن
همی سازم اکنون پذیره شدن****شما را هم ایدر بباید بدن
همه سوی بهرام دارید روی****مپیچد دل را ز گفتار اوی
همی بوسه دادند گردان زمین****بران خوب سالار باآفرین
بخش ۹
چو خورشید تابنده بنمود پشت****هوا شد سیاه و زمین شد درشت
سیاووش لشکر به جیحون کشید****به مژگان همی از جگر خون کشید
چو آمد به ترمذ درون بام و کوی****بسان بهاران پر از رنگ و بوی
چنان بد همه شهرها تا به چاچ****تو گفتی عروسیست باطوق و تاج
به هر منزلی ساخته خوردنی****خورشهای زیبا و گستردنی
چنین تا به قچقار باشی براند****فرود آمد آنجا و چندی بماند
چو آگاهی آمد پذیره شدند****همه سرکشان با تبیره شدند
ز خویشان گزین کرد پیران هزار****پذیره شدن را برآراست کار
بیاراسته چار پیل سپید****سپه را همه داد یکسر نوید
یکی برنهاده ز پیروزه تخت****درفشنده مهدی بسان درخت
سرش ماه زرین و بومش بنفش****به زر بافته پرنیایی درفش
ابا تخت زرین سه پیل دگر****صد از ماهرویان زرین کمر
سپاهی بران سان که گفتی سپهر****بیاراست روی زمین را به مهر
صد اسپ گرانمایه با زین زر****به دیبا بیاراسته سر به سر
سیاووش بشنید کامد سپاه****پذیره شدن را بیاراست شاه
درفش سپهدار پیران بدید****خروشیدن پیل و اسپان شنید
بشد تیز و بگرفتش اندر کنار****بپرسیدش از نامور شهریار
بدو گفت کای پهلوان سپاه****چرا رنجه کردی روان را به راه
همه بردل اندیشه این بد نخست****که بیند دو چشمم ترا تندرست
ببوسید پیران سر و پای او****همان خوب چهر دلارای او
چنین گفت کای شهریار جوان****مراگر بخواب این نمودی روان
ستایش کنم پیش یزدان نخست****چو دیدم ترا روشن و تندرست
ترا چون پدر باشد افراسیاب****همه بنده باشیم زین روی آب
ز پیوستگان هست بیش از هزار****پرستندگانند با گوشوار
تو بی‌کام دل هیچ دم بر مزن****ترا بنده باشد همی مرد و زن
مراگر پذیری تو با پیر سر****ز بهر پرستش ببندم کمر
برفتند هر دو به شادی به هم****سخن یاد کردند بر بیش و کم
همه ره ز آوای چنگ و رباب****همی خفته را سر برآمد ز خواب
همی خاک مشکین شد از مشک و زر****همی اسپ تازی برآورد پر
سیاوش چو آن دید آب از دو چشم****ببارید و ز اندیشه آمد به خشم
که یاد آمدش بوم زابلستان****بیاراسته تا به کابلستان
همان شهر ایرانش آمد به یاد****همی برکشید از جگر سرد باد
ز ایران دلش یاد کرد و بسوخت****به کردار آتش رخش برفروخت
ز پیران بپیچید و پوشید روی****سپهبد بدید آن غم و درد اوی
بدانست کاو را چه آمد بیاد****غمی گشت و دندان به لب بر نهاد
به قچقار باشی فرود آمدند****نشستند و یکبار دم بر زدند
نگه کرد پیران به دیدار او****نشست و بر و یال و گفتار او
بدو در دو چشمش همی خیره ماند****همی هر زمان نام یزدان بخواند
بدو گفت کای نامور شهریار****ز شاهان گیتی توی یادگار
سه چیزست بر تو که اندر جهان****کسی را نباشد ز تخم مهان
یکی آنک از تخمهٔ کیقباد****همی از تو گیرند گویی نژاد
و دیگر زبانی بدین راستی****به گفتار نیکو بیاراستی
سه دیگر که گویی که از چهر تو****ببارد همی بر زمین مهر تو
چنین داد پاسخ سیاووش بدوی****که ای پیر پاکیزه و راست‌گوی
خنیده به گیتی به مهر و وفا****ز آهرمنی دور و دور از جفا
گر ایدونک با من تو پیمان کنی****شناسم که پیان من مشکنی
گر از بودن ایدر مرا نیکویست****برین کردهٔ خود نباید گریست
و گر نیست فرمای تا بگذرم****نمایی ره کشوری دیگرم
بدو گفت پیران که مندیش زین****چو اندر گذشتی ز ایران زمین
مگردان دل از مهر افراسیاب****مکن هیچ‌گونه برفتن شتاب
پراگنده نامش به گیتی بدیست****ولیکن جز اینست مرد ایزدیست
خرد دارد و رای و هوش بلند****به خیره نیاید به راه گزند
مرا نیز خویشیست با او به خون****همش پهلوانم همش رهنمون
همانا برین بوم و بر صد هزار****به فرمان من بیش باشد سوار
همم بوم و بر هست و هم گوسفند****هم اسپ و سلیح و کمان و کمند
مرا بی‌نیازیست از هر کسی****نهفته جزین نیز هستم بسی
فدای تو بادا همه هرچ هست****گر ایدونک سازی به شادی نشست
پذیرفتم از پاک یزدان ترا****به رای و دل هوشمندان ترا
که بر تو نیاید ز بدها گزند****نداند کسی راز چرخ بلند
مگر کز تو آشوب خیزد به شهر****بیامیزی از دور تریاک و زهر
سیاووش بدان گفتها رام شد****برافروخت و اندر خور جام شد
بخوردن نشستند یک با دگر****سیاوش پسر گشت و پیران پدر
برفتند با خنده و شادمان****به ره بر نجستند جایی زمان
چنین تا رسیدند در شهر گنگ****کزان بود خرم سرای درنگ
پیاده به کوی آمد افراسیاب****از ایوان میان بسته و پر شتاب
سیاوش چو او را پیاده بدید****فرود آمد از اسپ و پیشش دوید
گرفتند مر یکدگر را به بر****بسی بوس دادند بر چشم و سر
ازان پس چنین گفت افراسیاب****که گردان جهان اندر آمد به خواب
ازین پس نه آشوب خیزد نه جنگ****به آبشخور آیند میش و پلنگ
برآشفت گیتی ز تور دلیر****کنون روی گیتی شد از جنگ سیر
دو کشور سراسر پر از شور بود****جهان را دل از آشتی کور بود
به تو رام گردد زمانه کنون****برآساید از جنگ وز جوش خون
کنون شهر توران ترا بنده‌اند****همه دل به مهر تو آگنده‌اند
مرا چیز با جان همی پیش تست****سپهبد به جان و به تن خویش تست
سیاوش برو آفرین کرد سخت****که از گوهر تو مگر داد بخت
سپاس از خدای جهان آفرین****کزویست آرام و پرخاش و کین
سپهدار دست سیاوش به دست****بیامد به تخت مهی بر نشست
به روی سیاوش نگه کرد و گفت****که این را به گیتی کسی نیست جفت
نه زین‌گونه مردم بود در جهان****چنین روی و بالا و فر و مهان
ازان پس به پیران چنین گفت رد****که کاووس تندست و اندک خرد
که بشکیبد از روی چونین پسر****چنین برز بالا و چندین هنر
مرا دیده از خوب دیدار او****بماندست دل خیره از کار او
که فرزند باشد کسی را چنین****دو دیده بگرداند اندر زمین
از ایوانها پس یکی برگزید****همه کاخ زربفتها گسترید
یکی تخت زرین نهادند پیش****همه پایها چون سر گاومیش
به دیبای چینی بیاراستند****فراوان پرستندگان خواستند
بفرمود پس تا رود سوی کاخ****بباشد به کام و نشیند فراخ
سیاوش چو در پیش ایوان رسید****سر طاق ایوان به کیوان رسید
بیامد بران تخت زر بر نشست****هشیوار جان اندر اندیشه بست
چو خوان سپهبد بیاراستند****کس آمد سیاووش را خواستند
ز هر گونه‌ای رفت بر خوان سخن****همه شادمانی فگندند بن
چو از خوان سالار برخاستند****نشستنگه می بیاراستند
برفتند با رود و رامشگران****بباده نشستند یکسر سران
بدو داد جان و دل افراسیاب****همی بی سیاوش نیامدش خواب
همی خورد می تا جهان تیره شد****سرمیگساران ز می خیره شد
سیاوش به ایوان خرامید شاد****به مستی ز ایران نیامدش یاد
بدان شب هم اندر بفرمود شاه****بدان کس که بودند بر بزمگاه
چنین گفت با شیده افراسیاب****که چون سر برآرد سیاوش ز خواب
تو با پهلوانان و خویشان من****کسی کاو بود مهتر انجمن
به شبگیر با هدیه و با غلام****گرانمایه اسپان زرین ستام
ز لشکر همی هر کسی با نثار****ز دینار وز گوهر شاهوار
ازین‌گونه پیش سیاوش روند****هشیوار و بیدار و خامش روند
فراوان سپهبد فرستاد چیز****بدین گونه یک هفته بگذشت نیز
شبی با سیاوش چنین گفت شاه****که فردا بسازیم هر دو پگاه
که با گوی و چوگان به میدان شویم****زمانی بتازیم و خندان شویم
ز هر کس شنیدم که چوگان تو****نبینند گردان به میدان تو
تو فرزند مایی و زیبای گاه****تو تاج کیانی و پشت سپاه
بدو گفت شاها انوشه بدی****روان را به دیدار توشه بدی
همی از تو جویند شاهان هنر****که یابد به هرکار بر تو گذر
مرا روز روشن به دیدار تست****همی از تو خواهم بد و نیک جست
به شبگیر گردان به میدان شدند****گرازان و تازان و خندان شدند
چنین گفت پس شاه توران بدوی****که یاران گزینیم در زخم گوی
تو باشی بدان‌روی و زین‌روی من****بدو نیم هم زین نشان انجمن
سیاوش بدو گفت کای شهریار****کجا باشدم دست و چوگان به کار
برابر نیارم زدن با تو گوی****به میدان هم‌آورد دیگر بجوی
چو هستم سزاوار یار توام****برین پهن میدان سوار توام
سپهبد ز گفتار او شاد شد****سخن گفتن هر کسی باد شد
به جان و سر شاه کاووس گفت****که با من تو باشی هم‌آورد و جفت
هنر کن به پیش سواران پدید****بدان تا نگویند کاو بد گزید
کنند آفرین بر تو مردان من****شگفته شود روی خندان من
سیاوش بدو گفت فرمان تراست****سواران و میدان و چوگان تراست
سپهبد گزین کرد کلباد را****چو گرسیوز و جهن و پولاد را
چو پیران و نستیهن جنگجوی****چو هومان که بردارد از آب گوی
به نزد سیاووش فرستاد یار****چو رویین و چون شیدهٔ نامدار
دگر اندریمان سوار دلیر****چو ارجاسپ اسپ افگن نره شیر
سیاوش چنین گفت کای نامجوی****ازیشان که یارد شدن پیش‌گوی
همه یار شاهند و تنها منم****نگهبان چوگان یکتا منم
گر ایدونک فرمان دهد شهریار****بیارم به میدان ز ایران سوار
مرا یار باشند بر زخم گوی****بران سان که آیین بود بر دو روی
سپهبد چو بشنید زو داستان****بران داستان گشت هم داستان
سیاوش از ایرانیان هفت مرد****گزین کرد شایستهٔ کارکرد
خروش تبیره ز میدان بخاست****همی خاک با آسمان گشت راست
از آوای سنج و دم کره نای****تو گفتی بجنبید میدان ز جای
سیاووش برانگیخت اسپ نبرد****چو گوی اندر آمد به پیشش به گرد
بزد هم چنان چون به میدان رسید****بران سان که از چشم شد ناپدید
بفرمود پس شهریار بلند****که گویی به نزد سیاوش برند
سیاوش بران گوی بر داد بوس****برآمد خروشیدن نای و کوس
سیاوش به اسپی دگر برنشست****بیانداخت آن گوی خسرو به دست
ازان پس به چوگان برو کار کرد****چنان شد که با ماه دیدار کرد
ز چوگان او گوی شد ناپدید****تو گفتی سپهرش همی برکشید
ازان گوی خندان شد افراسیاب****سر نامداران برآمد ز خواب
به آواز گفتند هرگز سوار****ندیدیم بر زین چنین نامدار
ز میدان به یکسو نهادند گاه****بیامد نشست از برگاه شاه
سیاووش بنشست با او به تخت****به دیدار او شاد شد شاه سخت
به لشگر چنین گفت پس نامجوی****که میدان شما را و چوگان و گوی
همی ساختند آن دو لشکر نبرد****برآمد همی تا به خورشید گرد
چو ترکان به تندی بیاراستند****همی بردن گوی را خواستند
ربودند ایرانیان گوی پیش****بماندند ترکان ز کردار خویش
سیاووش غمی گشت ز ایرانیان****سخن گفت بر پهلوانی زبان
که میدان بازیست گر کارزار****برین گردش و بخشش روزگار
چو میدان سرآید بتابید روی****بدیشان سپارید یکبار گوی
سواران عنانها کشیدند نرم****نکردند زان پس کسی اسپ گرم
یکی گوی ترکان بینداختند****به کردار آتش همی تاختند
سپهبد چو آواز ترکان شنود****بدانست کان پهلوانی چه بود
چنین گفت پس شاه توران سپاه****که گفتست با من یکی نیکخواه
که او را ز گیتی کسی نیست جفت****به تیر و کمان چون گشاید دو سفت
سیاوش چو گفتار مهتر شنید****ز قربان کمان کی برکشید
سپهبد کمان خواست تا بنگرد****یکی برگراید که فرمان برد
کمان را نگه کرد و خیره بماند****بسی آفرین کیانی بخواند
به گرسیوز تیغ زن داد مه****که خانه بمال و در آور به زه
بکوشید تا بر زه آرد کمان****نیامد برو خیره شد بدگمان
ازو شاه بستد به زانو نشست****بمالید خانه کمان را به دست
به زه کرد و خندان چنین گفت شاه****که اینت کمانی چو باید به راه
مرا نیز گاه جوانی کمان****چنین بود و اکنون دگر شد زمان
به توران و ایران کس این را به چنگ****نیارد گرفتن به هنگام جنگ
بر و یال و کتف سیاوش جزین****نخواهد کمان نیز بر دشت کین
نشانی نهادند بر اسپریس****سیاوش نکرد ایچ با کس مکیس
نشست از بر بادپایی چو دیو****برافشارد ران و برآمد غریو
یکی تیر زد بر میان نشان****نهاده بدو چشم گردنکشان
خدنگی دگر باره با چارپر****بینداخت از باد و بگشاد پر
نشانه دوباره به یک تاختن****مغربل بکرد اندر انداختن
عنان را بپیچید بر دست راست****بزد بار دیگر بران سو که خواست
کمان را به زه بر بباز و فگند****بیامد بر شهریار بلند
فرود آمد و شاه برپای خاست****برو آفرین ز آفریننده خواست
وزان جایگه سوی کاخ بلند****برفتند شادان دل و ارجمند
نشستند خوان و می آراستند****کسی کاو سزا بود بنشاستند
میی چند خوردند و گشتند شاد****به نام سیاووش کردند یاد
بخوان بر یکی خلعت آراست شاه****از اسپ و ستام و ز تخت و کلاه
همان دست زر جامهٔ نابرید****که اندر جهان پیش ازان کس ندید
ز دینار وز بدرهای درم****ز یاقوت و پیروزه و بیش و کم
پرستار بسیار و چندی غلام****یکی پر ز یاقوت رخشنده جام
بفرمود تا خواسته بشمرند****همه سوی کاخ سیاوش برند
ز هر کش به توران زمین خویش بود****ورا مهربانی برو بیش بود
به خویشان چنین گفت کاو را همه****شما خیل باشید هم چون رمه
بدان شاهزاده چنین گفت شاه****که یک روز با من به نخچیرگاه
گر آیی که دل شاد و خرم کنیم****روان را به نخچیر بی‌غم کنیم
بدو گفت هرگه که رای آیدت****بران سو که دل رهنمای آیدت
برفتند روزی به نخچیرگاه****همی رفت با یوز و با باز شاه
سپاهی ز هرگونه با او برفت****از ایران و توران بنخچیر تفت
سیاوش به دشت اندرون گور دید****چو باد از میان سپه بردمید
سبک شد عنان و گران شد رکیب****همی تاخت اندر فراز و نشیب
یکی را به شمشیر زد بدو نیم****دو دستش ترازو بد و گور سیم
به یک جو ز دیگر گرانتر نبود****نظاره شد آن لشکر شاه زود
بگفتند یکسر همه انجمن****که اینت سرافراز و شمشیرزن
به آواز گفتند یک با دگر****که ما را بد آمد ز ایران به سر
سر سروران اندر آمد به تنگ****سزد گر بسازیم با شاه جنگ
سیاوش هیمدون به نخچیر بور****همی تاخت و افگند در دشت گور
به غار و به کوه و به هامون بتاخت****بشمشیر و تیر و بنیزه بیاخت
به هر جایگه بر یکی توده کرد****سپه را ز نخچیر آسوده کرد
وزان جایگه سوی ایوان شاه****همه شاد دل برگرفتند راه
سپهبد چه شادان چه بودی دژم****بجز با سیاوش نبودی به هم
ز جهن و ز گرسیوز و هرک بود****به کس راز نگشاد و شادان نبود
مگر با سیاوش بدی روز و شب****ازو برگشادی به خنده دو لب
برین گونه یک سال بگذاشتند****غم و شادمانی بهم داشتند
سیاوش یکی روز و پیران بهم****نشستند و گفتند هر بیش و کم
بدو گفت پیران کزین بوم و بر****چنانی که باشد کسی برگذر
بدین مهربانی که بر تست شاه****به نام تو خسپد به آرامگاه
چنان دان که خرم بهارش توی****نگارش تویی غمگسارش تویی
بزرگی و فرزند کاووس شاه****سر از بس هنرها رسیده به ماه
پدر پیر سر شد تو برنا دلی****نگر سر ز تاج کیی نگسلی
به ایران و توران توی شهریار****ز شاهان یکی پرهنر یادگار
بنه دل برین بوم و جایی بساز****چنان چون بود درخور کام و ناز
نبینمت پیوستهٔ خون کسی****کجا داردی مهر بر تو بسی
برادر نداری نه خواهر نه زن****چو شاخ گلی بر کنار چمن
یکی زن نگه کن سزاوار خویش****از ایران منه درد و تیمار پیش
پس از مرگ کاووس ایران تراست****همان تاج و تخت دلیران تراست
پس پردهٔ شهریار جهان****سه ماهست با زیور اندر نهان
اگر ماه را دیده بودی سیاه****از ایشان نه برداشتی چشم ماه
سه اندر شبستان گرسیوزاند****که از مام وز باب با پروزاند
نبیره فریدون و فرزند شاه****که هم جاه دارند و هم تاج و گاه
ولیکن ترا آن سزاوارتر****که از دامن شاه جویی گهر
پس پردهٔ من چهارند خرد****چو باید ترا بنده باید شمرد
ازیشان جریرست مهتر بسال****که از خوبرویان ندارد همال
یکی دختری هستی آراسته****چو ماه درخشنده با خواسته
نخواهد کسی را که آن رای نیست****بجز چهر شاهش دلارای نیست
ز خوبان جریرست انباز تو****بود روز رخشنده دمساز تو
اگر رای باشد ترا بنده‌ایست****به پیش تو اندر پرستنده‌ایست
سیاوش بدو گفت دارم سپاس****مرا خود ز فرزند برتر شناس
گر او باشدم نازش جان و تن****نخواهم جزو کس ازین انجمن
سپاسی نهی زین همی بر سرم****که تا زنده‌ام حق آن نسپرم
پس آنگاه پیران ز نزدیک اوی****سوی خانهٔ خویش بنهاد روی
چو پیران ز پیش سیاوش برفت****به نزدیک گلشهر تازید تفت
بدو گفت کار جریره بساز****به فر سیاووش خسرو به ناز
چگونه نباشیم امروز شاد****که داماد باشد نبیره قباد
بیورد گلشهر دخترش را****نهاد از بر تارک افسرش را
به دیبا و دینار و در و درم****به بوی و به رنگ و به هر بیش و کم
بیاراست او را چو خرم بهار****فرستاد در شب بر شهریار
مراو را بپیوست با شاه نو****نشاند از بر گاه چون ماه نو
ندانست کس گنج او را شمار****ز یاقوت و ز تاج گوهرنگار
سیاوش چو روی جریره بدید****خوش آمدش خندید و شادی گزید
همی بود با او شب و روز شاد****نیامد ز کاووس و دستانش یاد
برین نیز چندی بگردید چرخ****سیاووش را بد ز نیکیش به رخ
ورا هر زمان پیش افراسیاب****فرونتر بدی حشمت و جاه و آب
یکی روز پیران به به روزگار****سیاووش را گفت کای نامدار
تو دانی که سالار توران سپاه****ز اوج فلک برفرازد کلاه
شب و روز روشن روانش توی****دل و هوش و توش و توانش توی
چو با او تو پیوستهٔ خون شوی****ازین پایه هر دم به افزون شوی
بباشد امیدش به تو استوار****که خواهی بدن پیش او پایدار
اگر چند فرزند من خویش تست****مرا غم ز بهر کم و بیش تست
فرنگیس مهتر ز خوبان اوی****نبینی به گیتی چنان موی و روی
به بالا ز سرو سهی برترست****ز مشک سیه بر سرش افسرست
هنرها و دانش ز اندازه بیش****خرد را پرستار دارد به پیش
از افراسیاب ار بخواهی رواست****چنو بت به کشمیر و کابل کجاست
شود شاه پرمایه پیوند تو****درفشان شود فر و اورند تو
چو فرمان دهی من بگویم بدوی****بجویم بدین نزد او آبروی
سیاوش به پیران نگه کرد و گفت****که فرمان یزدان نشاید نهفت
اگر آسمانی چنین است رای****مرا با سپهر روان نیست پای
اگر من به ایران نخواهم رسید****نخواهم همی روی کاووس دید
چو دستان که پروردگار منست****تهمتن که روشن بهار منست
چو بهرام و چون زنگهٔ شاوران****جزین نامدران کنداوران
چو از روی ایشان بباید برید****به توران همی جای باید گزید
پدر باش و این کدخدایی بساز****مگو این سخن با زمین جز به راز
اگر بخت باشد مرا نیکخواه****همانا دهد ره به پیوند شاه
همی گفت و مژگان پر از آب کرد****همی برزد اندر میان باد سرد
بدو گفت پیران که با روزگار****نسازد خرد یافته کارزار
نیابی گذر تو ز گردان سپهر****کزویست آرام و پرخاش و مهر
به ایران اگر دوستان داشتی****به یزدان سپردی و بگذاشتی
نشست و نشانت کنون ایدرست****سر تخت ایران به دست اندرست
بگفت این و برخاست از پیش او****چو آگاه گشت از کم و بیش او
به شادی بشد تا بدرگاه شاه****فرود آمد و برگشادند راه
همی بود بر پیش او یک زمان****بدو گفت سالار نیکوگمان
که چندین چه باشی به پیشم به پای****چه خواهی به گیتی چه آیدت رای
سپاه و در گنج من پیش تست****مرا سودمندی کم و بیش تست
کسی کاو به زندان و بند منست****گشادنش درد و گزند منست
ز خشم و ز بند من آزاد گشت****ز بهر تو پیگار من باد گشت
ز بسیار و اندک چه باید بخواه****ز تیغ و ز مهر و ز تخت و کلاه
خردمند پاسخ چنین داد باز****که از تو مبادا جهان بی‌نیاز
مرا خواسته هست و گنج و سپاه****به بخت تو هم تیغ و هم تاج و گاه
ز بهر سیاوش پیامی دراز****رسانم به گوش سپهبد به راز
مرا گفت با شاه ترکان بگوی****که من شاد دل گشتم و نامجوی
بپروردیم چون پدر در کنار****همه شادی آورد بخت تو بار
کنون همچنین کدخدایی بساز****به نیک و بد از تو نیم بی‌نیاز
پس پردهٔ تو یکی دخترست****که ایوان و تخت مرا درخورست
فرنگیس خواند همی مادرش****شود شاد اگر باشم اندر خورش
پراندیشه شد جان افراسیاب****چنین گفت با دیده کرده پرآب
که من گفته‌ام پیش ازین داستان****نبودی بران گفته همداستان
چنین گفت با من یکی هوشمند****که رایش خرد بود و دانش بلند
که ای دایهٔ بچهٔ شیرنر****چه رنجی که جان هم نیاری به بر
و دیگر که از پیش کندآوران****ز کار ستاره شمر بخردان
شمار ستاره به پیش پدر****همی راندندی همه دربدر
کزین دو نژاده یکی شهریار****بیاید بگیرد جهان در کنار
به توران نماند برو بوم و رست****کلاه من اندازد از کین نخست
کنون باورم شد که او این بگفت****که گردون گردان چه دارد نهفت
چرا کشت باید درختی به دست****که بارش بود زهر و برگش کبست
ز کاووس وز تخم افراسیاب****چو آتش بود تیز یا موج آب
ندانم به توران گراید به مهر****وگر سوی ایران کند پاک چهر
چرا بر گمان زهر باید چشید****دم مار خیره نباید گزید
بدو گفت پیران که ای شهریار****دلت را بدین کار غمگین مدار
کسی کز نژاد سیاوش بود****خردمند و بیدار و خامش بود
بگفت ستاره‌شمر مگرو ایچ****خردگیر و کار سیاوش بسیچ
کزین دو نژاده یکی نامور****برآرد به خورشید تابنده سر
بایران و توران بود شهریار****دو کشور برآساید از کارزار
وگر زین نشان راز دارد سپهر****بیفزایدش هم باندیشه مهر
بخواهد بدن بی‌گمان بودنی****نکاهد به پرهیز افزودنی
نگه کن که این کار فرخ بود****ز بخت آنچ پرسند پاسخ بود
ز تخم فریدون وز کیقباد****فروزنده‌تر زین نباشد نژاد
به پیران چنین گفت پس شهریار****که رای تو بر بد نیاید به کار
به فرمان و رای تو کردم سخن****برو هرچ باید به خوبی بکن
دو تا گشت پیران و بردش نماز****بسی آفرین کرد و برگشت باز
به نزد سیاوش خرامید زود****برو بر شمرد آن کجا رفته بود
نشستند شادان دل آن شب بهم****به باده بشستند جان را ز غم
چو خورشید از چرخ گردنده سر****برآورد برسان زرین سپر
سپهدار پیران میان را ببست****یکی بارهٔ تیزرو برنشست
به کاخ سیاووش بنهاد روی****بسی آفرین خواند بر فر اوی
بدو گفت کامروز برساز کار****به مهمانی دختر شهریار
چو فرمان دهی من سزاوار او****میان را ببندم پی کار او
سیاووش را دل پر آزرم بود****ز پیران رخانش پر از شرم بود
بدو گفت رو هرچ باید بساز****تو دانی که از تو مرا نیست راز
چو بشنید پیران سوی خانه رفت****دل و جان ببست اندر آن کار تفت
در خانهٔ جامهٔ نابرید****به گلشهر بسپرد پیران کلید
کجا بود کدبانوی پهلوان****ستوده زنی بود روشن روان
به گنج اندرون آنچ بد نامدار****گزیده ز زربفت چینی هزار
زبرجد طبقها و پیروزه جام****پر از نافهٔ مشک و پر عود خام
دو افسر پر از گوهر شاهوار****دو یاره یکی طوق و دو گوشوار
ز گستردنیها شتروار شست****ز زربفت پوشیدینها سه دست
همه پیکرش سرخ کرده به زر****برو بافته چند گونه گهر
ز سیمین و زرین شتربار سی****طبقها و از جامهٔ پارسی
یکی تخت زرین و کرسی چهار****سه نعلین زرین زبرجد نگار
پرستنده سیصد به زرین کلاه****ز خویشان نزدیک صد نیکخواه
پرستار با جام زرین دو شست****گرفته ازان جام هر یک به دست
همان صد طبق مشک و صد زعفران****سپردند یکسر به فرمانبران
به زرین عماری و دیبا و جلیل****برفتند با خواسته خیل خیل
بیورد بانو ز بهر نثار****ز دینار با خویشتن سی‌هزار
به نزد فرنگیس بردند چیز****روانشان پر از آفرین بود نیز
وزان روی پیران و افراسیاب****ز بهر سیاوش همه پرشتاب
به یک هفته بر مرغ و ماهی نخفت****نیمد سر یک تن اندر نهفت
زمین باغ گشت از کران تا کران****ز شادی و آوای رامشگران
به پیوستگی بر گوا ساختند****چو زین عهد و پیمان بپرداختند
پیامی فرستاد پیران چو دود****به گلشهر گفتا فرنگیس زود
هم امشب به کاخ سیاوش رود****خردمند و بیدار و خامش رود
چو بانوی بشنید پیغام اوی****به سوی فرنگیس بنهاد روی
زمین را ببوسید گلشهر و گفت****که خورشید را گشت ناهید جفت
هم امشب بباید شدن نزد شاه****بیاراستن گاه او را به ماه
بیامد فرنگیس چون ماه نو****به نزدیک آن تاجور شاه نو
بدین کار بگذشت یک هفته نیز****سپهبد بیاراست بسیار چیز
از اسپان تازی و از گوسفند****همان جوشن و خود و تیغ و کمند
ز دینار و از بدرهای درم****ز پوشیدنیها و از بیش و کم
وزین مرز تا پیش دریای چین****همی نام بردند شهر و زمین
به فرسنگ صد بود بالای او****نشایست پیمود پهنای او
نوشتند منشور بر پرنیان****همه پادشاهی به رسم کیان
به خان سیاوش فرستاد شاه****یکی تخت زرین و زرین کلاه
ازان پس بیاراست میدان سور****هرآنکس که رفتی ز نزدیک و دور
می و خوان و خوالیگران یافتی****بخوردی و هرچند برتافتی
ببردی و رفتی سوی خان خویش****بدی شاد یک هفته مهمان خویش
در بسته زندانها برگشاد****ازو شادمان بخت و او نیز شاد
به هشتم سیاووش بیامد به گاه****اباگرد پیران به نزدیک شاه
گرفتند هر دو برو آفرین****که‌ای مهتر و شهریار زمین
همیشه ترا جاودان باد روز****به شادی و بدخواه را پشت کوز
وزان جایگه بازگشتند شاد****بسی از جهاندار کردند یاد
چنین نیز یک سال گردان سپهر****همی گشت بیدار بر داد و مهر
فرستاده آمد ز نزدیک شاه****به نزد سیاوش یکی نیکخواه
که پرسد همی شاه را شهریار****همی گوید ای مهتر نامدار
بود کت ز من دل بگیرد همی****وزین برنشستن گزیرد همی
از ایدر ترا داده‌ام تا به چین****یکی گرد برگرد و بنگر زمین
به شهری که آرام و رای آیدت****همان آرزوها بجای آیدت
به شادی بباش و به نیکی بمان****ز خوبی مپرداز دل یک زمان
سیاوش ز گفتار او گشت شاد****بزد نای و کوس و بنه برنهاد
سلیح و سپاه و نگین و کلاه****ببردند زین‌گونه با او به راه
فراوان عماری بیاراستند****پس پرده خوبان بپیراستند
فرنگیس را در عماری نشاند****بنه برنهاد و سپه را براند
ازو بازنگسست پیران گرد****بنه برنهاد و سپه را ببرد
به شادی برفتند سوی ختن****همه نامداران شدند انجمن
که سالار پیران ازان شهر بود****که از بدگمانیش بی‌بهر بود
همی بود یکماه مهمان او****بران سر چنین بود پیمان او
ز خوردن نیاسود یک روز شاه****گهی رود و می گاه نخچیرگاه
سر ماه برخاست آوای کوس****برانگه که خیزد خروش خروس
بیامد سوی پادشاهی خویش****سپاه از پس پشت و پیران ز پیش
بران مرز و بوم اندر آگه شدند****بزرگان به راه شهنشه شدند
به شادی دل از جای برخاستند****جهانی به آیین بیاراستند
ازان پادشاهی خروشی بخاست****تو گفتی زمین گشت با چرخ راست
ز بس رامش و نالهٔ کرنای****تو گفتی بجنبد همی دل ز جای
بجایی رسیدند کاباد بود****یکی خوب فرخنده بنیاد بود
به یک روی دریا و یک روی کوه****برو بر ز نخچیر گشته گروه
درختان بسیار و آب روان****همی شد دل سالخورده جوان
سیاوش به پیران سخن برگشاد****که اینت بر و بوم فرخ نهاد
بسازم من ایدر یکی خوب جای****که باشد به شادی مرا رهنمای
برآرم یکی شارستان فراخ****فراوان کنم اندرو باغ و کاخ
نشستن‌گهی برفرازم به ماه****چنان چون بود در خور تاج و گاه
بدو گفت پیران که ای خوب رای****بران رو که اندیشه آرد بجای
چو فرمان دهد من بران سان که خواست****برآرم یکی جای تا ماه راست
نخواهم که باشد مرا بوم و گنج****زمان و زمین از تو دارم سپنج
یکی شارستان سازم ایدر فراخ****فراوان بدو اندر ایوان و کاخ
سیاوش بدو گفت کای بختیار****درخت بزرگی تو آری به بار
مرا گنج و خوبی همه زان تست****به هر جای رنج تو بینم نخست
یکی شهر سازم بدین جای من****که خیره بماند دل انجمن
ازان بوم خرم چو گشتند باز****سیاوش همی بود با دل به راز
از اخترشناسان بپرسید شاه****که گر سازم ایدر یکی جایگاه
ازو فر و بختم به سامان بود****وگرکار با جنگ سازان بود
بگفتند یکسر به شاه گزین****که بس نیست فرخنده بنیاد این
از اخترشناسان برآورد خشم****دلش گشت پردرد و پرآب چشم
کجا گفته بودند با او ز پیش****که چون بگذرد چرخ بر کار خویش
سرانجام چون گرددت روزگار****به زشتی شود بخت آموزگار
عنان تگاور همی داشت نرم****همی ریخت از دیدگان آب گرم
بدو گفت پیران که ای شهریار****چه بودت که گشتی چنین سوگوار
چنین داد پاسخ که چرخ بلند****دلم کرد پردرد و جانم نژند
که هر چند گرد آورم خواسته****هم از گنج و هم تاج آراسته
به فرجام یکسر به دشمن رسد****بدی بد بود مرگ بر تن رسد
کجا آن حکیمان و دانندگان****همان رنج‌بردار خوانندگان
کجا آن سر تاج شاهنشهان****کجا آن دلاور گرامی مهان
کجا آن بتان پر از ناز و شرم****سخن گفتن خوب و آوای نرم
کجا آنک بر کوه بودش کنام****رمیده ز آرام وز کام و نام
چو گیتی تهی ماند از راستان****تو ایدر ببودن مزن داستان
ز خاکیم و باید شدن زیر خاک****همه جای ترسست و تیمار و باک
تو رفتی و گیتی بماند دراز****کسی آشکارا نداند ز راز
جهان سر به سر عبرت و حکمت‌ست****چرا زو همه بهر من غفلت‌ست
چو شد سال برشست و شش چاره جوی****ز بیشی و از رنج برتاب روی
تو چنگ فزونی زدی بر جهان****گذشتند بر تو بسی همرهان
چو زان نامداران جهان شد تهی****تو تاج فزونی چرا برنهی
نباشی بدین گفته همداستان****یکی شو بخوان نامهٔ باستان
کزیشان جهان یکسر آباد بود****بدانگه که اندر جهان داد بود
ز من بشنو از گنگ دژ داستان****بدین داستان باش همداستان
که چون گنگ دژ در جهان جای نیست****بدان سان زمینی دلارای نیست
که آن را سیاوش برآورده بود****بسی اندرو رنجها برده بود
به یک ماه زان روی دریای چین****که بی‌نام بود آن زمان و زمین
بیابان بیاید چو دریا گذشت****ببینی یکی پهن بی‌آب دشت
کزین بگذری بینی آباد شهر****کزان شهرها بر توان داشت بهر
ازان پس یکی کوه بینی بلند****که بالای او برتر از چون و چند
مرین کوه را گنگ دژ در میان****بدان کت ز دانش نیاید زیان
چو فرسنگ صد گرد بر گرد کوه****ز بالای او چشم گردد ستوه
ز هر سو که پویی بدو راه نیست****همه گرد بر گرد او در یکیست
بدین کوه بینی دو فرسنگ تنگ****ازین روی و زان روی دیوار سنگ
بدین چند فرسنگ اگر پنج مرد****بباشد به راه از پی کارکرد
نیابد بریشان گذر صد هزار****زره‌دار و بر گستوان ور سوار
چو زین بگذری شهر بینی فراخ****همه گلشن و باغ و ایوان و کاخ
همه شهر گرمابه و رود و جوی****به هر برزنی آتش و رنگ و بوی
همه کوه نخچیر و آهو به دشت****چو این شهر بینی نشاید گذشت
تذروان و طاووس و کبک دری****بیابی چو از کوهها بگذری
نه گرماش گرم و نه سرماش سرد****همه جای شادی و آرام و خورد
نبینی بدان شهر بیمار کس****یکی بوستان بهشتست و بس
همه آبها روشن و خوشگوار****همیشه بر و بوم او چون بهار
درازی و پهناش سی بار سی****بود گر بپیمایدش پارسی
یک و نیم فرسنگ بالای کوه****که از رفتنش مرد گردد ستوه
وزان روی هامونی آید پدید****کزان خوبتر جایها کس ندید
همه گلشن و باغ و ایوان بود****کش ایوانها سر به کیوان بود
بشد پور کاووس و آنجای دید****مر آن را ز ایران همی برگزید
تن خویش را نامبردار کرد****فزونی یکی نیز دیوار کرد
ز سنگ و ز گچ بود و چندی رخام****وزان جوهری کش ندانیم نام
دو صد رش فزونست بالای اوی****همان سی و پنچ‌ست پهنای اوی
که آن را کسی تا نبیند به چشم****تو گویی ز گوینده گیرند خشم
نیاید برو منجنیق و نه تیر****بباید ترا دیدن آن ناگزیر
ز تیغش دو فرسنگ تا بوم خاک****همه گرد بر گرد خاکش مغاک
نبیند ز بن دیده بر تیغ کوه****هم از بر شدن مرد گردد ستوه
بدان آفرین کان چنان آفرید****ابا آشکارا نهان آفرید
نبایست یار و نه آموزگار****برو بر همه کار دشوار خوار
جز او را مخوان کردگار جهان****جز او را مدان آشکار و نهان
به پیغمبرش بر کنیم آفرین****بیارانش بر هر یکی همچنین
مرا فر نیکی‌دهش یار بود****خردمندی و بخت بیدار بود
برین سان یکی شارستان ساختند****سرش را به پروین پرداختند
کنون اندرین هم به کار آوریم****بدو در فراوان نگار آوریم
چه بندی دل اندر سرای سپنج****چه یازی به رنج و چه نازی به گنج
که از رنج دیگر کسی برخورد****جهانجوی دشمن چرا پرورد
چو خرم شود جای آراسته****پدید آید از هر سوی خواسته
نباشد مرا بودن ایدر بسی****نشیند برین جای دیگر کسی
نه من شاد باشم نه فرزند من****نه پرمایه گردی ز پیوند من
نباشد مرا زندگانی دراز****ز کاخ و ز ایوان شوم بی‌نیاز
شود تخت من گاه افراسیاب****کند بیگنه مرگ بر من شتاب
چنین است رای سپهر بلند****گهی شاد دارد گهی مستمند
بدو گفت پیران کای سرفراز****مکن خیره اندیشهٔ دل دراز
که افراسیاب از بلا پشت تست****به شاهی نگین اندر انگشت تست
مرا نیز تا جان بود در تنم****بکوشم که پیمان تو نشکنم
نمانم که بادی به تو بگذرد****وگر موی بر تو هوا بشمرد
سیاوش بدو گفت کای نیکنام****نبینم جز از نیکنامیت کام
تو پپمان چنین داری و رای راست****ولیکن فلک را جز اینست خواست
همه راز من آشکارا به تست****که بیدار دل بادی و تندرست
من آگاهی از فر یزدان دهم****هم از راز چرخ بلند آگهم
بگویم ترا بودنیها درست****ز ایوان و کاخ اندرآیم نخست
بدان تا نگویی چو بینی جهان****که این بر سیاوش چرا شد نهان
تو ای گرد پیران بسیار هوش****بدین گفتها پهن بگشای گوش
فراوان بدین نگذرد روزگار****که بر دست بیداردل شهریار
شوم زار من کشته بر بیگناه****کسی دیگر آراید این تاج و گاه
ز گفتار بدخواه و ز بخت بد****چنین بیگنه بر سرم بد رسد
ز کشته شود زندگانی دژم****برآشوبد ایران و توران بهم
پر از رنج گردد سراسر زمین****دو کشور شود پر ز شمشیر و کین
بسی سرخ و زرد و سیاه و بنفش****از ایران و توران ببینی درفش
بسی غارت و بردن خواسته****پراگندن گنج آراسته
بسا کشورا کان به پای ستور****بکوبند و گردد به جوی آب شور
از ایران و توران برآید خروش****جهانی ز خون من آید به جوش
جهاندار بر چرخ چونین نوشت****به فرمان او بردهد هرچ کشت
سپهدار ترکان ز کردار خویش****پشیمان شود هم ز گفتار خویش
پشیمانی آنگه نداردش سود****که برخیزد از بوم آباد دود
بیا تا به شادی خوریم و دهیم****چو گاه گذشتن بود بگذریم
چو بشنید پیران و اندیشه کرد****ز گفتار او شد دلش پر ز درد
چنین گفت کز من بد آمد به من****گر او راست گوید همی این سخن
ورا من کشیده به توران زمین****پراگندم اندر جهان تخم کین
شمردم همه باد گفتار شاه****چنین هم همی گفت با من پگاه
وزان پس چنین گفت با دل به مهر****که از جنبش و راز گردان سپهر
چه داند بدو رازها کی گشاد****همانا ز ایرانش آمد بیاد
ز کاووس و ز تخت شاهنشهی****بیاد آمدش روزگار بهی
دل خویش زان گفته خرسند کرد****نه آهنگ رای خردمند کرد
همه راه زین‌گونه بد گفت و گوی****دل از بودنیها پر از جست و جوی
چو از پشت اسپان فرود آمدند****ز گفتار یکباره دم برزدند
یکی خوان زرین بیاراستند****می و رود و رامشگران خواستند
ببودند یک هفته زین‌گونه شاد****ز شاهان گیتی گرفتند یاد
به هشتم یکی نامه آمد ز شاه****به نزدیک سالار توران سپاه
کزانجا برو تا به دریای چین****ازان پس گذر کن به مکران زمین
همی رو چنین تا سر مرز هند****وزانجا گذر کن به دریای سند
همه باژ کشور سراسر بخواه****بگستر به مرز خزر در سپاه
برآمد خروش از در پهلوان****ز بانگ تبیره زمین شد نوان
ز هر سو سپاه انجمن شد به روی****یکی لشکری گشت پرخاش جوی
به نزد سیاوش بسی خواسته****ز دینار و اسپان آراسته
به هنگام پدرود کردن بماند****به فرمان برفت و سپه را براند
هیونی ز نزدیک افراسیاب****چو آتش بیامد به هنگام خواب
یکی نامه سوی سیاوش به مهر****نوشته به کردار گردان سپهر
که تا تو برفتی نیم شادمان****از اندیشه بی‌غم نیم یک زمان
ولیکن من اندر خور رای تو****به توران بجستم همی جای تو
گر آنجا که هستی خوش و خرم است****چنان چون بباید دلت بی‌غم است
به شادی بباش و به نیکی بمان****تو شادان بداندیش تو با غمان
بدان پادشاهی همی بازگرد****سر بدسگال اندرآور به گرد
سیاوش سپه برگرفت و برفت****بدان سو که فرمود سالار تفت
صد اشتر ز گنج و درم بار کرد****چهل را همه بار دینار کرد
هزار اشتر بختی سرخ موی****بنه بر نهادند با رنگ و بوی
از ایران و توران گزیده سوار****برفتند شمشیرزن ده هزار
به پیش سپاه اندرون خواسته****عماری و خوبان آراسته
ز یاقوت و ز گوهر شاهوار****چه از طوق و ز تاج وزگوشوار
چه مشک و چه کافور و عود و عبیر****چه دیبا و چه تختهای حریر
ز مصری و چینی و از پارسی****همی رفت با او شتر بار سی
چو آمد بران شارستان دست آخت****دو فرسنگ بالا و پهناش ساخت
از ایوان و میدان و کاخ بلند****ز پالیز وز گلشن ارجمند
بیاراست شهری بسان بهشت****به هامون گل و سنبل و لاله کشت
بر ایوان نگارید چندی نگار****ز شاهان وز بزم وز کارزار
نگار سر و تاج و کاووس شاه****نگارید با یاره و گرز و گاه
بر تخت او رستم پیلتن****همان زال و گودرز و آن انجمن
ز دیگر سو افراسیاب و سپاه****چو پیران و گرسیوز کینه‌خواه
بهر گوشه‌ای گنبدی ساخته****سرش را به ابراندر افراخته
نشسته سراینده رامشگران****سر اندر ستاره سران سران
سیاووش گردش نهادند نام****همه شهر زان شارستان شادکام
چو پیران بیامد ز هند و ز چین****سخن رفت زان شهر با آفرین
خنیده به توران سیاووش گرد****کز اختر بنش کرده شد روز ارد
از ایوان و کاخ و ز پالیز و باغ****ز کوه و در و رود وز دشت راغ
شتاب آمدش تا ببیند که شاه****چه کرد اندران نامور جایگاه
هرآنکس که او از در کار بود****بدان مرز با او سزاوار بود
هزار از هنرمند گردان گرد****چو هنگامهٔ رفتن آمد ببرد
چو آمد به نزدیک آن جایگاه****سیاوش پذیره شدش با سپاه
چو پیران به نزد سیاوش رسید****پیاده شد از دور کاو را بدید
سیاوش فرود آمد از نیل رنگ****مر او را گرفت اندر آغوش تنگ
بگشتند هر دو بدان شارستان****ز هر در زدند از هنر داستان
سراسر همه باغ و میدان و کاخ****همی دید هرسو بنای فراخ
سپهدار پیران ز هر سو براند****بسی آفرین بر سیاوش بخواند
بدو گفت گر فر و برز کیان****نبودیت با دانش اندر جهان
کی آغاز کردی بدین گونه جای****کجا آمدی جای زین سان به پای
بماناد تا رستخیز این نشان****میان دلیران و گردنکشان
پسر بر پسر همچنین شاد باد****جهاندار و پیروز و فرخ نژاد
چو یک بهره از شهر خرم بدید****به ایوان و باغ سیاوش رسید
به کاخ فرنگیس بنهاد روی****چنان شاد و پیروز و دیهیم جوی
پذیره شدش دختر شهریار****به پرسید و دینار کردش نثار
چو بر تخت بنشست و آن جای دید****بران سان بهشتی دلارای دید
بدان نیز چندی ستایش گرفت****جهان آفرین را نیایش گرفت
ازان پس بخوردن گرفتند کار****می و خوان و رامشگر و میگسار
ببودند یک هفته با می به دست****گهی خرم و شاددل گاه مست
به هشتم ره‌آورد پیش آورید****همان هدیهٔ شارستان چون سزید
ز یاقوت و زگوهر شاهوار****ز دینار وز تاج گوهرنگار
ز دیبا و اسپان به زین پلنگ****به زرین ستام و جناغ خدنگ
فرنگیس را افسر و گوشوار****همان یاره و طوق گوهرنگار
بداد و بیامد بسوی ختن****همی رای زد شاد با انجمن
چو آمد به شادی به ایوان خویش****همانگاه شد در شبستان خویش
به گلشهر گفت آنک خرم بهشت****ندید و نداند که رضوان چه کشت
چو خورشید بر گاه فرخ سروش****نشسته به آیین و با فر و هوش
به رامش بپیمای لختی زمین****برو شارستان سیاوش ببین
خداوند ازان شهر نیکوترست****تو گویی فروزندهٔ خاورست
وزان جایگه نزد افراسیاب****همی رفت برسان کشتی بر آب
بیامد بگفت آن کجا کرده بود****همان باژ کشور که آورده بود
بیاورد پیشش همه سربسر****بدادش ز کشور سراسر خبر
که از داد شه گشت آباد بوم****ز دریای چین تا به دریای روم
وزانجا به کار سیاوش رسید****سراسر همه یاد کرد آنچ دید
ز کار سیاوش بپرسید شاه****وزان شهر و آن کشور و جایگاه
بدو گفت پیران که خرم بهشت****کسی کاو نبیند به اردیبهشت
سروش آوریدش همانا خبر****که چونان نگاریدش آن بوم و بر
همانا ندانند ازان شهر باز****نه خورشید ازان مهتر سرافراز
یکی شهر دیدم که اندر زمین****نبیند دگر کس به توران و چین
ز بس باغ و ایوان و آب روان****برآمیخت گفتی خرد با روان
چو کاخ فرنگیس دیدم ز دور****چو گنج گهر بد به میدان سور
بدان زیب و آیین که داماد تست****ز خوبی به کام دل شاد تست
گله کرد باید به گیتی یله****ترا چون نباشد ز گیتی گله
گر ایدونک آید ز مینو سروش****نباشد بدان فر و اورنگ و هوش
و دیگر دو کشور ز جنگ و ز جوش****برآسود چون مهتر آمد به هوش
بماناد بر ما چنین جاودان****دل هوشمندان و رای ردان
زگفتار او شاد شد شهریار****که دخت برومندش آمد به بار
به گرسیوز این داستان برگشاد****سخنهای پیران همه کرد یاد
پس آنگه به گرسیوز آهسته گفت****نهفته همه برگشاد از نهفت
بدو گفت رو تا سیاووش گرد****ببین تا چه جایست بر گرد گرد
سیاوش به توران زمین دل نهاد****از ایران نگیرد دگر هیچ یاد
مگر کرد پدرود تخت و کلاه****چو گودرز و بهرام و کاووس شاه
بران خرمی بر یکی خارستان****همی بوم و بر سازد و شارستان
فرنگیس را کاخهای بلند****برآورد و دارد همی ارجمند
چو بینی به خوبی فراوان بگوی****به چشم بزرگی نگه کن به روی
چو نخچیر و می باشد و دشت و کوه****نشینند پیشت ز ایران گروه
بدانگه که یاد من آید به دست****چو خوردی به شادی بباید نشست
یکی هدیه آرای بسیار مر****ز دینار وز اسب و زرین کمر
همان گوهر و تخت و دیبای چین****همان یاره و گرز و تیغ و نگین
ز گستردنیها و از بوی و رنگ****ببین تا ز گنجت چه آید به چنگ
فرنگیس را هدیه بر همچنین****برو با زبانی پر از آفرین
اگر آب دارد ترا میزبان****بران شهر خرم دو هفته بمان
اشعار کامبیز صدیقی کسمایی 
بهرام سالکی_غزلیات 
اسدي توسي(گرشاسپ نامه)3 
اقبال لاهوری(ارمغان حجاز) 
غزلیات ابن حسام خوسفی 
برگزيده اشعار فروغ فرخزاد3 
فیلم تشکیل جنین/مراحل لقاح تا رشد جنین
شکارچی که شکار شد
عصاره گوشت..
حمله ببر به یک مرد
تفسیر المیزان_جلد_1(استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه )
اشعار استاد شهریار
پنج گنج نظامی گنجوی4
بانك جامع اشعار حضرت رقيه (ع).jpg "زندگینامه امام حسین علیه السلام")
زندگینامه امام حسین علیه السلام
تعیین جنسیت جنین با جوش شیرین!
احکام محارم و ازدواجهای حرام
دیوان بیدل دهلوی_غزلیات150تا300
چند نوع سس کمانرژی
شاهنامه فردوسی ب19_داستان فرود سیاوش