احادیث صعب و مشکل امام هشتم

          s.m.m 
            بازدید : 504
          1395/05/24
           نظرات (0)
        

احادیث صعب و مشکل امام هشتم

پیشگفتار

ما در این مجموعه سی موضوع البته با لواحق، که در ارتباط با احادیث صعب و مشکل و متشابه، از کتاب عیون الاخبار محدث بزرگوار صدوق رضوان الله علیه، انتخاب کرده، و به نحو إجمال و اختصار معانی آنها را توضیح دادیم. و اگر خداوند متعال توفیقی عنایت فرمود: جلد دومی نیز از احادیث مشکل إمام ثامن الأئمه علیه‌السلام، انتخاب کرده، و به همین روش آنها را توضیح میدهیم.
و ضمنا توجه شود که: خطبه توحیدیه إمام علیه‌السلام که بنام - رساله‌ی معرفت الله - منتشر گردیده است: جزو کتب محتوی کلمات صعب إمام است که باید در مطالب آنها دقت تمام بشود.
حسن مصطفوی
[صفحه 7]

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم
ألحمدلله رب العالمین، و الصلوة و السلام علی خاتم النبیین و سید المرسلین محمد، و آله الطیبین المعصومین.
دوست میدارم که: جزو أفراد خادمین آستان قدس رضوی باشم، و متأسفانه خدمتی از دستم ساخته نیست، مگر آنکه در رابطه به حضرت ایشان صفحاتی در حدود توانایی محدود خود بنویسم. و چون در أحادیث مرویه از آن حضرت در کتاب عیون الأخبار و غیر آن، جملات سنگین و روایات صعبی دیده میشد، إن حدیث آل محمد صعب مستصعب لا یؤمن به إلا ملک مقرب أو نبی مرسل أو عبد امتحن الله قلبه للایمان - کافی - کتاب الحجة، خواستم با استمداد و استعانت از توجهات و الطاف پروردگار متعال، قسمتی از آنها را به نحو اختصار و لزوم توضیح بدهم، شاید باین عنوان خود را از خادمین پیشگاه آن حضرت بحساب آورده، و افتخار خدمت را داشته باشم.
و معتقدم که: این معنی بزرگترین موفقیت و سعادت است.
شاکرا لانعمه اجتبیه و هدیه الی صراط مستقیم 121: 16
حسن مصطفوی.
[صفحه 9]
یا زائر قد نهضا
مبتدرا قد رکضا
أبلغ سلامی زاکیا
بطوس مولای الرضا
سبط النبی المصطفی
و ابن الوصی المرتضی
و قل له من مخلص
یری الولا مفترضا
فی الصدر لفح حرقة
تترک قلبی حرضا
یا حبذا رفضی لمن
نابذکم و ابغضا
ان ابن عباد استجاربکم
فکل ما خافه سیکفاه
عیون - صاحب ابن عباد - مقدمه
[صفحه 11]

در پیرامون این دو حدیث شریف مطالبی لازم است گفته شود:
1- منظور از خالق و مخلوق بودن قدیم و حادث بودن است، و این پرسش به آن جهت است که در این موضوع اختلافی هست.
کرامیه و حنابله و معتزله کلام خداوند متعال را عبارت از حروف و اصوات می‌دانند.
کرامیه گویند: کلام خدا حادث ولی قائم به ذات اوست.
حنابله گویند: قدیم و قائم به ذات او باشد.
معتزله گویند: حادث و مخلوق و قائم می‌شود به موضوعات دیگر، مانند ایجاد کلام در شجره و غیر آن.
أشاعره گویند: کلام بر دو قسم باشد، لفظی و آن حادث است. و نفسی و آن مفاهیم قائم به ذات بوده، و صفتی است از صفات قدیم ذات که غیر از علم و اراده باشد.
و این مبحث در کتب کلامی تفصیلا بیان شده است.
2- کلام به معنی تبیین و آشکار کردن آن چیزی است که در باطن است، به هر وسیله‌ای که باشد، بوسیله‌ی کلمات و یا اصوات و یا القاء و یا ایجاد تکوینی و یا به نحو دیگر از انحاء تفهیم و ابراز نیت.
[صفحه 212]
از این لحاظ می‌بینیم که از وجود حضرت عیسی علیه‌السلام بکلمه، واز وحی به تکلیم، تعبیر شده است.
إن الله یبشرک بکلمة منه اسمه المسیح. [16].
أن یکلمه الله إلا وحیا. [17].
و بحث ما در این مورد: در کلام لفظی و قرآن مجید است، نه در کلام نفسی یا کلام تکوینی، که اولی از صفات ذاتیه، و دومی مخلوق است.
3- تبیین و ابراز نیت، این معنی اگر من حیث هو و به لحاظ مطلق مفهوم آن تعقل شود از صفات ذاتیه به حساب خواهد آمد. و اگر به نحو خاص و به اعتبار مورد مخصوص و نسبت به مخاطبین تصور شود از صفات فعلی محسوب خواهد شد.
و این صفت مانند صفات - تکوین و ایجاد و تجلی و ادراک و بصیر است، که اگر خود مفاهیم آنها بطور اطلاق و فی نفسه حساب شود از صفات ذاتی خواهد بود. و اگر به لحاظ تعلق آنها به موارد خارجی منظور گردد از صفات فعلی می‌باشد.
4- قرآن مجید از جهت الفاظ و ترکیب کلمات و خصوصیات دیگر، و دلالت آنها به معارف و حقایق صد در صد ثابت در حد اعلا و فوق مرتبه‌ی امکان، و در مقام اعجاز نازل شده است.
و چون برای هدایت و استفاده‌ی مردم، ودر مقام مخاطبه با پیغمبر اکرم و دیگران است قهراً حادث خواهد بود، اگرچه مبدأ این کلمات صفات ذاتی علم و
[صفحه 213]
اراده‌ی الهی باشد.
5- پس قرآن مجید که کلام خداوند متعال است: نمی‌تواند قدیم بوده و در مرحله تکوین و خلق موثر شده، و منشأ حوادثی باشد. و نه مخلوق و آفریده شده باشد، مثل سایر مخلوقات.
البته منظور از خالق و قدیم بودن این است که: از صفات ذاتی و لازم خالق بوده و چون علم و قدرت عین ذات ازلی باشد. و در مورد کلام هر دو از خالق و مخلوق بودن غلط است.
6- پس قرآن مجید که مصداق اتم و اکمل کلام لفظی پروردگار متعال است، چون استقلال بذاته نداشته است، و از خود قدرت و اراده و اختیار هم ندارد هرگز نمی‌تواند فاعل و ایجاد کننده‌ی چیزی باشد.
و از لحاظ دیگر برای آنکه کلام و قرآن مجید، ابراز و تبیین نیت و محتوای قلبی است، یعنی مرحله‌ی ظهور و بروز نیت باطنی است، نه آن که موجود تازه دیگری در خارج پدید آید عنوان مخلوق بودن پیدا نخواهد کرد.
7- نتیجه‌ی مباحث ذکر شده به این قرار شد:
الف - کلام: عبارت از ابراز و تبیین مراد و نیت قلبی است.
ب - قران مجید: عبارت از کلمات و جملات و مضامین آنهاست.
ج - کلام نفسی: اگر به معنی علم و اراده و قدرت که منشأ بروز کلام لفظی است، باشد آن را کلام نمی‌گویند. و اگر به معنی قوه‌ی تبیین و ابراز باشد باز برگشت آن به صفت علم و قدرت و اراده خواهد شد.
د - تبیین و ابراز نیت: مرحله‌ی ظهور و بروز آن نیت است، نه آن که موجود
[صفحه 214]
جدید و مستقلی به وجود آید.
ه- و چون در مقام ظهور امر قلبی به صورت الفاظ: وجود مستقل دیگری نیست، پس قرآن مجید که از مصادیق کلام است، نه خالق می‌شود و نه مخلوق، و بلکه از مصادیق اتم کلام خداوند متعال خواهد بود.
[صفحه 215]

سکینه، جنت

اشاره

اسماعیل بن همام، عن الرضا علیه‌السلام إنه قال لرجل: أی شی‌ء السکینة عندکم؟ فلم یدر القوم ماهی، فقالوا: جعلنا الله فداک ماهی؟ قال: ریح تخرج من الجنة طیبة، لها صورة کصورة الانسان، تکون مع الانبیاء علیهم‌السلام، و هی التی انزلت علی إبراهیم علیه‌السلام حین بنی الکعبة، فجعلت تاخذ کذا و کذا و تبنی الاساس علیها.
عیون ب 28 ح 80.

ترجمه

اسماعیل بن همام نقل می‌کند که امام هشتم علیه‌السلام از مردی پرسید که معنی سکینه نزد شما چیست؟ جماعت حاضرین نتوانستند پاسخ گویند. و عرض کردند: خداوند ما را فدای تو گرداند چیست معنی آن؟ فرمود: سکینه نسیمی است که بیرون آید از بهشت، و پاکیزه باشد، و برای آن صورتی است چون صورت انسان، و او با أنبیا باشد، و آن چیزی است که نازل شد به حضرت ابراهیم، هنگامی که خانه‌ی کعبه را بنا می‌کرد، پس قرار داده شد کعبه و شروع می‌شد روی برنامه‌ی صحیح، و برقرار و بنا گردید اساس خانه بر آن پایه.
[صفحه 216]

توضیح

سکینه: به وزن فعلیة از ماده‌ی سکون، و در مقابل تحرک و اضطراب، و به معنی طمأنینه خاطر و آرامش قلب باشد.
و تثبت و طمأنینه باطن: زمینه‌ی هرگونه تصمیم‌گیری و پیشرفت و موفقیت و اجرای برنامه‌ی مفید بوده و نتیجه‌بخش می‌باشد.
طمأنینه‌ی و استقرار حقیقی قلب: وقتی ثابت و همیشگی و پایدار می‌شود که جنبه‌ی روحانی و معنوی داشته و با تحولات مادی و عوارض و أغراض مختلف و رنگارنگ و حوادث زندگی ظاهری متغیر نگردد. این است که امام فرمود: ریح تخرج من الجنة.
ریح: به معنی جریان و نسیم در هواست.
و جنت: به معنی فضا و محیط سبز و خرم و پردرخت و دلپذیر باشد، و آن یا جسمانی و محسوس است، و یا معنوی و روحانی.
و منظور از جنت در این مورد بهشت روحانی است که موجب طمأنینه و سکون و آرامش قلب گشته و تزلزل افکار و اضطراب قلوب و پریشانی خواطر و سستی و ضعف را از دل می‌زداید.
و بهترین و جالبترین و دلپذیرترین بهشتهای روحانی جنت عالی رضوان است که سراسر محیط آن با خشنودی و رضای پروردگار متعال آمیخته شده و قهرا اصحاب آن جنت از جان و دل و با کمال رضایت و طمأنینه قلب و خشنودی باطن زندگی معنوی و حقیقی خود را ادامه می‌دهند.
[صفحه 217]
وجوه یومئذ ناعمة لسعیها راضیة فی جنة عالیة. [18] و نسیمی که از آن جنت وزیده و بر قلوب انبیاء و مؤمنین وارد گشته و آنان را سکون و آرامش و طمأنینه می‌بخشد نسیم روحانی است که از فضای لاهوت و از مقام طمأنینه و رضا برخاسته و با مشیت و اذن الهی وارد قلوب پاک و متوجه مؤمنین گردد.
و چون این سکینه که روح طیب و نسیم پاک روحانی و از محیط جنت عالی برخاسته و در روان و نفس انسانی نفخ و نفوذ پیدا می‌کند قهراً باید متناسب با حقیقت و نفس انسان باشد، تا منطبق شدن و نفوذ و نفخ در آن به حالت طبیعی و با جریان سهل صورت بگیرد.
و معنای - لها صورة کصورة الانسان: این است، یعنی صورت و خصوصیت آن نسیم روحانی، مطابق اقتضای و زمینه‌ی روح انسانی خواهد بود، نه متناسب عوالم ماورای انسان از ملائکه و غیر آنها.
و اما منظور از جمله - تکون مع الانبیاء، این است که این سکینه و طمأنینه قلب که ثبات روح و ارتباط کامل با نفوذ و احاطه پروردگار متعال است، بطور مستدام و به نحو کلی در وجود انبیاء موجود و متحقق بوده و در نتیجه این سکینه در موارد انجام رسالت، از هرگونه وحشت و تزلزل خاطر و اضطراب و تردید دور بوده، و با تمام تصمیم و قاطعیت و اطمینان ماموریت الهی خود را انجام می‌دهند.
البته این سکینه کلی غیر از سکینه‌های جزئی است که در موارد مخصوص نازل می‌شود، چنان که می‌فرماید:
[صفحه 218]
إذ یقول لصاحبه لاتحزن إن الله معنا فأنزل الله سکینة علیه و أیده بجنود [19].
و اما بنای کعبه به مباشرت حضرت ابراهیم علیه‌السلام:
در این مورد مناسب است مطالبی را بطور اجمال تذکر بدهیم:
إن أول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین. [20].
این آیه شریفه‌ی دلالت می‌کند که خانه‌ی کعبه نخستین بیتی است که برای عرض بندگی مردم و توجه و هدایت آنان بنیانگذاری شده است.
در این آیه‌ی کریمه زمان بنای آن معین نگشته و فقط سه جهت را معترض شده است: اول آن که این خانه عنوان عمومی داشته و برای هدایت و استفاده همه‌ی مردم مؤمن می‌باشد. دوم آنکه آن جا نخستین خانه‌ای است که بعنوان معبد عمومی پیدا شده است. سوم آن که جای مبارک و مرکز هدایت است.
ربنا إنی أسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلوة. [21].
در این آیه‌ی شریفه نیز سه جهت مورد توجه قرار گرفته است.
اول - آن که این سرزمین موطن دوم حضرت ابراهیم علیه‌السلام بوده و برای بعضی از ذریه خود که از خود که از حضرت اسماعیل باشند اختیار کرده است.
دوم - آن که در زمان زمین بی زراعت و خالی از نباتات بوده، و از دره‌های خشک و بی‌آب و علف به حساب می‌آمد.
سوم - آن که مقصود آن حضرت مجاورت خانه‌ی خدا بود که برای ذریه‌ی او موجب
[صفحه 219]
برکت و هدایت و ارتباط با خداوند متعال گشته و وسیله‌ی خیر و روحانیت و سعادت باشد.
و إذ یرفع إبراهیم القواعد من البیت و إسمعیل ربنا تقبل منا. [22].
در این آیه‌ی شریفه نیز سه جهت مورد تذکر واقع شده است.
اول - آن که این بیت در زمان اسکان حضرت ابراهیم موجود بوده، و آن حضرت به عنوان مجاورت در آن جا سکنی کرده است.
دوم - از کلمه‌ی قواعد معلوم می‌شود که خرابی و ریختگی در بنای آن پیدا شده بود زیرا قعود نشست از قیام و پس از برپایی است، و حضرت ابراهیم به یاری فرزندش حضرت اسماعیل، ریختگیهای آن را جبران کرده، و بنای آنرا مرتفع نمود.
سوم - آن که آن حضرت به یاری فرزندش اسماعیل، بنای کعبه را مرتفع ساخته و برای ذریه‌ی خود و دیگران معبد قرار داد.
و لیطوفوا بالبیت العتیق. [23].
عتیق به معنی آزاد شده از قیود است، و چون این خانه از قیود و نسبت به افراد و اغراض مختلف آزاد است از این لحاظ بعنوان عتیق ذکر شده است، زیرا فقط نسبت خالص آن به خداوند متعال بوده، و از عناوین دیگر دور است.
از این آیات شریفه روشن شد که بیت کعبه در زمان حضرت ابراهیم علیه‌السلام موجود بوده و محتاج به تعمیر اساسی و بالا بردن دیوارها، و جبران نشست و
[صفحه 220]
خرابی بنا و تحکیم اساس بود.
و چون این عمل از مثل حضرت ابراهیم علیه‌السلام که مردی صد ساله بود آنهم در محیط گرم سوزان و در وادی بی‌زرع مکه که در نهایت سختی و زحمت صورت می‌گرفت البته همراه شد با امداد غیبی و نزول سکینه و طمأنینه مخصوص، و با توجه این سکینه و توفیق الهی، آن حضرت با کمال جد و تمام تصمیم و با استقامت در انجام مأموریت شروع کرد به ساختن خانه.
پس بتدریج با تهیه مقدمات و حاضر کردن وسایل و مواد، و با کمک فرزندش اسماعیل که چهارده ساله بود، و با حوصله و تأنی و دقت کامل برنامه‌ی خود را آغاز کرد. و کلمه‌ی تأخذ به معنی شروع و آغاز است.
و کذا و کذا: اشاره بدقت و تأنی و تدریج است.
و تبنی الاساس: اشاره به قرار گرفتن بنا روی اساس سابق است، به قرینه:
و إذ یرفع إبراهیم القواعد من البیت
و ضمنا معلوم شد که: این سکینه از مصادیق سکینه‌های مخصوص است که در موارد معین نازل می‌شود، و اگر نه خود آن حضرت از انبیاء و مرسلین اولوالعزم و صاحب سکینه مطلق بوده است.
إنه نعم المولی و نعم النصیر.
قم - 20 / 11 / 64
حسن مصطفوی.

پاورقی

[1] قصص: 87.
[2] لقمان: 13.
[3] فاطر: 15.
[4] روم: 40.
[5] بقره: 164.
[6] دعای غیبت.
[7] دعای عرفه.
[8] مریم: 35.
[9] یس: 82.
[10] حج: 14.
[11] تکویر: 29.
[12] قصص: 68.
[13] ملک: 3.
[14] فرقان: 2.
[15] یونس: 3.
[16] آل عمران: 45.
[17] شوری: 51.
[18] غاشیه: 10 -9 -8.
[19] توبه: 40.
[20] آل عمران: 96.
[21] ابراهیم: 37.
[22] بقره: 127.
[23] حج: 29.