تفسیر آیه نور

رساله تفسیر آیه نور

تألیف علامه محمد باقر مجلسی قدس سره متوفای 1110 ه ق
تحقیق سید مهدی رجائی
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 119
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
منقول است به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیه کریمه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» «1» بنا بر قول اکثر مفسرین، یعنی: خداوند عالمیان نور به حق آسمان و زمین است به انوار ظاهر و باطن، زیرا که آسمان و زمین را به آفتاب و ماه و کواکب روشن ساخته، و جمیع اشیاء را به نور وجود ظاهر و هویدا گردانیده.
و دلها و ارواح مؤمنان را به خورشیدهای معنوی که عبارت از نجوم ذوات مقدسه رسول خدا و ائمه هدی صلوات اللّه علیهم اجمعین است روشن و منور ساخته، بلکه وجود جمیع اشیاء و نور جمیع انوار از پرتو نور ایشان است به مقتضای حدیث «لو لا کما لما خلقت الافلاک» یعنی اگر محمد و علی نمی‌بودند آسمان را خلق نمی‌کردم.
پس مثل از جهت نور معنوی که اشاره به آن شد بیان فرمود «مثل نوره کمشکاة فیها مصباح» یعنی مثل و نمونه نور الهی مثل چراغ‌دان، یا قندیلی است که در او چراغی بوده باشد.
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 120
حضرت صلوات اللّه علیه فرمودند که مراد از قندیل حضرت فاطمه زهرا صلوات اللّه علیها است که انوار ائمه هدی را حق سبحانه و تعالی در آن حضرت جای داده، و از آن حضرت بر عالمیان تافته، و مراد از چراغ نور مقدس حضرت امام حسن علیه السلام است.
پس حق تعالی فرمود «المصباح فی زجاجة» حضرت فرمود:
مراد از مصباح در اینجا نور اقدس حضرت امام حسین علیه السلام، یعنی یک چراغ دیگر در آبگینه ایست. و فرمود: مراد از آبگینه باز حضرت فاطمه علیها السلام است، و از جهت نورانیت و صفاء آن حضرت بار دیگر تعبیر از او به آبگینه فرمود.
پس فرمود «الزجاجة کأنها کوکب دری» حضرت فرمود: یعنی فاطمه ستاره‌ایست نورانی و درخشنده که در میان زنان جمیع عالمیان به انوار معنویه ممتاز است، و بهترین زنان عالمیان است.
«توقد من شجرة مبارکة» یعنی: چراغ این قندیل روشن و افروخته است از درختی با برکت مبارک و با میمنت و برکت.
حضرت فرمود: مراد از درخت مبارک حضرت ابراهیم علیه السلام است که شجره مبارکه نسبت با جلالت پیغمبر ما صلی اللّه علیه و آله از آن اصل متفرع گشته.
«زیتونة لا شرقیة و لا غربیة» یعنی: آن درخت زیتونی است که نه مشرقی است و نه مغربی، و حضرت ابراهیم را به درخت زیتون تشبیه فرمود چون که بهترین درختان است، و هفتاد پیغمبر آن را به پاکی یاد کرده‌اند.
و نیز چون مطلب بیان مثل نور است، و نور از روغن بهم می‌رسد، و چون زیتون پاکیزه‌ترین روغنها است، و انوار هدایت
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 121
که عبارت از گروه انبیاء و بنی اسرائیل و اشرف انبیاء و ائمه هدی علیهم السلام همه از آن حضرت بهم رسیده‌اند لهذا تشبیه به درخت زیتون فرمود.
پس حضرت فرمود: مراد از لا شرقیه و لا غربیه آن است که حضرت ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، و نصارا را مشرقی فرمود چون که نصاری در نماز روی به مشرق می‌کنند، و یهود را مغربی فرمود چون روی به مغرب می‌کنند.
و بعضی از مفسرین گفته‌اند که مراد درخت زیتونی است که در وسط کوه واقع باشد، که آفتاب همیشه بر آن تابد، نه آن که در مشرق کوه باشد که در حوالی غروب آفتاب بر آن نتابد.
و ممکن است که مراد حضرت نیز آن باشد که یهود و نصارا خود را از آفتاب هدایت محروم گردانیده به راست و چپ میل کرده‌اند، و حضرت ابراهیم بر وسط طریق است که پیوسته از خورشید هدایت منتفع است.
چنانچه حق سبحانه و تعالی فرموده است «ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا» «1» یعنی: یهود و نصارا هر یک حضرت ابراهیم را از خود می‌دانند، و ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه مایل بود از جمیع مذاهب باطله به مذهب حق اسلام.
«یکاد زیتها یضی‌ء و لو لم تمسسه نار» یعنی: از غایت صفا و روشنی نزدیک است که زیتش نور به بخشد بدون آن که آتشی به آن برسد.
حضرت فرمود: یعنی علم از اهل بیت سلام اللّه علیهم منفجر می‌شود و به عالمیان می‌رسد بی‌آن که از کسی آموخته باشند و نزد
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 122
کسی درس خوانده باشند، بلکه به محض وحی و الهام الهی است، یا آن که علوم از ایشان به خلق می‌رسد بی‌آن که کسی از ایشان سؤال کند.
«نور علی نور» یعنی: نوری است بر بالای نور دیگر. حضرت فرمود: یعنی در میان اهل بیت امامی بعد از امام دیگر هست که هر یک نور بخش راههای معرفت‌اند.
«یهدی اللّه لنوره من یشاء» حضرت فرمود: یعنی خدا هدایت می‌نماید به سوی نور خود که ائمه معصومین صلوات اللّه علیهم باشند هر که را که می‌خواهد.
«و یضرب اللّه الامثال للناس» خداوند عالمیان مثلها از جهت هدایت مردمان در قرآن آورد.
پس بعد از ذکر انوار ائمه معصومین علیهم السلام و مثل ایشان، بیان مثل مخالفین و معاندین ایشان فرموده «أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» «1».
چنانچه مفسران بیان فرموده‌اند یعنی مثل کفار و اعمال ایشان مانند تاریکیها است که در دریائی باشد بسیار عمیق، چون دریا هر چند عمیق‌تر است تاریک‌تر است که بر بالای این دریا موجی فرا گرفته باشد، و بر بالای آن موجی دیگر احاطه کرده باشد، و بر بالای موج ابری بوده باشد، و چندین ظلمت بر روی یک دیگر جمع شده باشد، تاریکی دریا و تاریکی موج و تاریکی ابر، و این ظلمتها به کافر چنان احاطه نموده که اگر دست خود را بدر آورد از وفور
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 123
ظلمت نمی‌تواند دید، و هر که را خدا از برای او نوری قرار نداده او را نوری نیست.
و این آیات مثل گمراهی و حیرانی کافر است که به سبب کفر خود در ضلالت حیران مانده و از هدایت محروم مانده.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: این آیه مثل دشمنان اهل بیت است در ضلالت و گمراهی و گمراه گردانیدن خلق، و مراد از ظلمات اول ابو بکر است، و مراد از موج اول عمر که به ابو بکر احاطه کرده بود و بعد از او بود، و مراد از موج دوم عثمان است، و مراد از ظلمات بعضها فوق بعض معاویه و سایر بنی امیه علیهم جمیعا لعائن اللّه است، که هر یک بعد از دیگری ظلمتها و تیرگیها و بدعتها در دین احداث کردند، و انوار هدایت اهل بیت را می‌خواستند فرو نشانند.
پس فرمود: مؤمن از بسیاری تاریکیها و ظلمتهای ضلالت و فتنه‌های ایشان متحیر می‌ماند، و اگر خواهد دست خود را به بیند نمی‌تواند دید.
«و من لم یجعل اللّه له نورا فما له من نور» حضرت فرمود: مراد از نور امام است، یعنی: هر که را در دنیا امامی و پیشوائی از فرزندان حضرت فاطمه که ائمه معصومین علیهم السلام باشند نباشد در روز قیامت او را امامی و پیشوائی نخواهد بود که شفیع او باشد و او را به بهشت راه نماید «1».
و السلام علی من اتبع الهدی.
بیست و پنج رساله فارسی، متن، ص: 125
سلسله آثار علامه مجلسی قدس سره‌