نهج البلاغه

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

و برخی دیگر به گونه ای سامان یافته اند که برای نسل معاصر قابل استفاده نیستند و کاربرد عمومی ندارند.

و با توجّه به واقعیّت های یاد شده، و با درک نیازهای نسل معاصر در کلاس های گوناگون علوم انسانی و معارف و نهج البلاغه، بر آن شدیم تا ترجمه ای گویا و متناسب با اهداف کاربردی از نهج البلاغه تحقّق پذیرد که:

الف- قابل فهم و درک برای عموم افراد جامعه باشد؛ ب- به گروه خاصّی از جامعه تعلّق نداشته باشد، ج- اصل پیام رسانی دقیقا رعایت گردد، د- از هر گونه رمز و اشاره و کنایه و کلّی گویی اجتناب شود، ه- مخاطب های امام علیه السّلام آشکارا معرّفی گردند، و- توضیحات ضروری در متن یا پاورقی آورده شود، ز- پیام ضرب المثل ها کشف، و به نسل معاصر شناسانده شود، ح- مفاهیم نهج البلاغه در قالب هزاران عناوین زیبا و گویا ارائه شود، تا همه اقشار جامعه بتوانند از آن بهرمند گردند.

با چنین آرزوها و اهداف ارزشمندی در آستانه نهج البلاغه زانو زدیم و از نور ولایت علوی مدد گرفتیم، که همه از برکات کلاس های آموزشی و عنایات حضرت مولی الموحّدین امیر المؤمنین علیه السّلام است. آری:

به ذرّه گر نظر لطف بو تراب کندبه آسمان رود و کار آفتاب کند

ص: 11

ص: 12

اقتصادی نهج البلاغه را خوب می فهمد و با دیگر دیدگاه های اقتصادی جهان معاصر تطبیق می دهد، قطعا در مباحث روانشناسی نهج البلاغه ناتوان است و نمی تواند مفاهیم عمیق روانکاوی و روان درمانی این کتاب را کشف و شناسایی و در قالب عبارات زیبایی ارائه دهد.

از این رو، شروح و ترجمه های که هم اکنون در جهان اسلام موجود است این مشکل را دارند که در تمام ابعاد نهفته در نهج البلاغه، کارایی ندارند، زیرا هر کدام بر أساس شناخت و توانمندی خویش قلم زده اند.

باید علوم و فنون نهفته شده در نهج البلاغه کشف و شناسایی گردد، سپس متخصّصان هر یک از رشته ها، جذب و سازماندهی شوند و در یک حرکت پژوهشی دسته جمعی حساب شده، ترجمه نهج البلاغه با جامعیّت بایسته ای سامان پذیرد که:

فقیه جامع الشّرائطی، مباحث فقهی نهج البلاغه را عمیقا کشف و شناسایی کند و روانشناسی، مباحث روانشناسی و روانکاوی نهج البلاغه را استخراج نماید و اقتصاد دانی، مباحث اقتصادی نهج البلاغه را در قالب های زیبایی طرح کند و هر متخصّص صاحب نظری در یک هماهنگی لازم با دیگر متخصّصان، نکته ها و ظرایف نهفته در رشته اختصاصی خویش را به خوبی بشناسد و هنرمندانه بشناساند.

آنگاه می توان با خاطری آسوده بگوییم: کار ترجمه و تفسیر نهج البلاغه پایان یافت.

ص: 13

ج- شناخت ضرب المثلها و استخراج پیامهای اصلی آن، د- روش رفع تعارض ظاهری بین حدیث و قرآن، ه- رفع تعارض ظاهری نهج البلاغه با مبانی اعتقادی.

با کمال تأسّف باید اعتراف کنیم که تمام ترجمه های موجود و اکثر شروح نهج البلاغه، نسبت به این قسمت از مباحث فنّی آسان گذشته اند.

نه تنها پیام اصلی ضرب المثل ها را نیاورند بلکه تنها با ترجمه ظاهری عبارات، مشکلاتی نیز به وجود آورده اند.

عام و خاص، مطلق و مقیّد، درست ترجمه نشده و اهداف آموزشی امام علیه السّلام نا شناخته مانده، زیرا معلوم نشده چرا:

یک جا دنیا را نکوهش کرده و در جای دیگر، آن را می ستاید؟

در خطبه ای تعقیب فراریان مطرح است و در نامه ای دیگر ترک تعقیب؟

یک جا دستور ریشه کن شدن مهاجمان و در چند خطبه دیگر دستور مدارا کردن با زخمی ها و فراریان مطرح است؟

در خطبه ای حکومت را نکوهش و در خطبه ای دیگر، ستایش می کند؟

و نسبت به بانوان مطالبی به ظاهر متضاد وجود دارد؟

دنیا گرایی و ترک دنیا به هم آمیخته شده؟

دخالت در مسائل سیاسی را با انزوا گرایی در کنار هم قرار داده است؟

کار و تولید، با ترک مال دنیا در کنار هم قرار داده شده؟

در نتیجه، خوانندگان ترجمه های موجود، دچار نوعی سرگردانی و اضطراب می شوند که سرانجام اهداف آموزشی امام علی علیه السّلام کدام است؟ و کدام یک را باید باور داشت؟

این دسته از مباحث فوق تخصّصی باید با روش های دقیق اجتهاد، و اصول صحیح استنباط، هماهنگ با مبانی اعتقادی شیعه و در چهار چوب علم «تعادل و تراجیح» که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر معصومین علیهم السّلام به ما آموخته اند برّرسی شود، تا نتایج مطلوب به دست آید که خود فرمودند و به ما آموختند:

- تضادّ و تعارض در آیات قرآن وجود ندارد.

- تضادّ و تعارض بین احادیث و قرآن وجود ندارد.

ص: 14

- تضادّ و تعارض بین احادیث معصومین علیهم السّلام وجود ندارد.

و در خطبه 189 نهج البلاغه تذکّر دادند که این گونه پژوهش ها از عهده هر کسی بر نیاید:

إنّ أمرنا صعب مستصعب، لا یحمله الّا عبد مؤمن امتحن اللّه قلبه للإیمان و لا یعی حدیثنا إلّا صدور أمینه و احلام رزینه

شناخت مسائل ما، کاری است بس دشوار، که جز بنده مؤمنی که خداوند قلبش را با ایمان آزموده، آن را نپذیرد، و احادیث ما را جز سینه های امانت دار و عقل های سالم نمی توانند نگاهبان باشند.

این دسته از مباحث را باید با فراگیری علوم مقدّماتی حوزه های علمیه و آگاهی از اصول استنباط و شیوه های اجتهاد، به ارزیابی گذاشت و در ترجمه، حاصل تحقیقات عمیق و گسترده را گنجاند، تا خواننده ترجمه نهج البلاغه به آسانی پیام امام علیه السّلام را دریافت کند.

ص: 15

از روزی که در جلسات نویسندگی شهید مفتّح (که روزهای جمعه در منزل ایشان در کوچه ممتاز قم برگزار می شد) شرکت کردم، موضوع انتخابی من «حکومت اسلامی» شد.

شهید مفتّح فرمود: یکی از منافع غنی که نسبت به حکومت اسلامی مباحث ارزشمند و گران سنگی دارد، نهج البلاغه است. این کتاب را مطالعه کنید و مباحث مربوط به حکومت را استخراج و سازماندهی نمایید.

ورود من به آستانه نهج البلاغه با رهنمودهای آن استاد والا مقام که پس از انقلاب اسلامی به درجه شهادت ممتاز شد، شکل گرفت.

به سراغ نهج البلاغه رفتم، امّا:

فهرست جامعی نداشت، معجم المفهرس کاملی نداشت، و در ابعاد گوناگون این کتاب از نظر پژوهشی کار نشده بود.

قدم اوّل را با طرح تدوین (معجم المفهرس نهج البلاغه) آغاز کردیم و آرزوهای ما نسبت به جهانی و همگانی شدن نهج البلاغه، تا هم اکنون با تحقیق و تدوین و انتشار بیش از 20 أثر تحقیقاتی تداوم یافت. آنگاه آرزوها و ایده ایده آلهای ما نسبت به ترجمه نهج البلاغه، که حاصل تلاش 5 سال کار مداوم و تجربیّات کلاس های آموزشی از رمضان تا رمضان است با ویژگیهای زیر سامان یافت.

ص: 16

در خطبه ها، نامه ها و حکمت ها را آسان می سازد.

ص: 17

یا در روانشناسی و روانکاوی و انسان شناسی و تربیت کودک، دستوراتی دارند که در جهان معاصر در رشته های تخصّصی علوم به اثبات رسیده است.

ص: 18

پس از تحقیق و برّرسی در ضرب المثل های نهج البلاغه، و شناخت کاربردی آن در روزگاران گذشته به این نتیجه می رسیم که امام علیه السّلام در خطبه 5 می خواهد بفرماید که:

«من از مسائل سیاسی کشور غافل نیستم.» و در خطبه 192 این مفهوم را می خواهد منتقل کند که:

«من چونان فرزندی که از مادر جدا نمی شود، همواره با پیامبر بودم.» و حکمت 61، یک ضرب المثل است و این پیام را دارد که:

«نیش زن برای شوهرش شیرین است!»

ص: 19

و امام علیه السّلام خود عدل الهی را به جهانیان شناسانده است.

و می دانیم که خدا شرّ نیافریده، و پدیده های پروردگاری شرّ نیستند.

پس قرآن و سنّت مسلّمه و فلسفه و کلام و مبانی اعتقادی با ظاهر عبارات یاد شده در تضادّ است، و در ترجمه های ظاهری الفاظ و عبارات نیز، تضادّها بر طرف نمی گردد، که همواره اعتراض های خوانندگان را به همراه خواهد داشت.

اگر پس از برّرسی های لازم به این نتیجه برسیم که:

امام در خطبه 80 در مقام بیان تفاوت های موجود میان زنان و مردان است، و «نواقص» در اینجا به معنای «تفاوت» است.

و در حکمت 238، واژه شرّ را به معنای بد و بدی ها استعمال نکرده، بلکه خواسته تا بفهماند که، ازدواج و تشکیل زندگی مسئولیّت ها و مشکلاتی دارد، همان ضرب المثل فارسی که می گویند: «زن و بچّه دردسرند و بی دردسر هم نمی توان زندگی کرد». آنگاه برداشت های منفی و اعتراض های بیجا مطرح نخواهد شد. «1»

ص: 20

که نهج البلاغه کجایی است؟! زیرا توجّه به شأن نزول نهج البلاغه تأثیر تعیین کننده ای در فهم مطالب و مفاهیم آن خواهد داشت.

ص: 21

ص: 22

خطبه ها و نامه ها و حکمت های نهج البلاغه را مشروحا آورده ایم امّا در این نسخه در متن عربی، زیر شماره های خطبه ها و نامه ها و حکمت ها، عناوین کلّی و فهرست های عام هر یک را ثبت کرده ایم که گویای مفاهیم نهفته در آن می باشد و مراجعه کننده در اوّلین بر خورد با واژه (سیاسی، اجتماعی، اخلاقی) همراه خطبه یا نامه یا حکمت، سمت گیری آن را درک می کند و می فهمد که این خطبه اخلاقی یا آن نامه سیاسی است که در پیام رسانی و ارزیابی آغازین مباحث نهج البلاغه نقش بسزائی دارد، این ویژگی در هیچ کدام از نسخه های موجود بچشم نمی خورد.

ص: 23

ص: 24

حضرت مولی علیه السّلام را به نسل امروز برسانیم.

ص: 25

رضایت دادیم.

ص: 26

ص: 27

آن، فصلی که متضمّن سخنان جالب امام علیه السّلام از سخنان کوتاه در مواعظ، حکم، امثال و آداب- «نه خطبه های طولانی و نه نامه های گسترده»- آورده شد.

برخی از دوستان آن را جالب و شگفت انگیز، از جنبه های گوناگون دانستند، و از من خواستند کتابی تألیف کنم که سخنان برگزیده امیر مؤمنان علیه السّلام در جمیع فنون و بخشهای مختلف، از خطبه ها، نامه ها، مواعظ و ادب در آن گرد آید، زیرا می دانستند این کتاب متضمّن شگفتی های بلاغت و نمونه های ارزنده فصاحت و جواهر سخنان عرب و نکات درخشان از سخنان دینی و دنیوی خواهد بود که در هیچ کتابی جمع آوری نشده و در هیچ نوشته ای تمام جوانب آن گرد آوری نگردیده است؛ زیرا امیر مؤمنان منشأ فصاحت و منبع بلاغت و پدید آورنده آن است، مکنونات بلاغت بوسیله او آشکار گردیده، و قوانین و اصول آن از او گرفته شده است، تمام خطباء و سخنرانان به او اقتداء نموده و همه واعظان بلیغ از سخن او استمداد جسته اند.

با این همه، او همیشه پیشرو است آنها دنباله رو، او مقدّم است آنها مؤخّر، زیرا سخن او کلامی است که آثار علم الهی، و بوی عطر سخن پیامبر را به همراه دارد.

از این رو خواسته دوستان را اجابت کردم و این کار را شروع کرده، و در حالی که یقین داشتم سود و نفع معنوی آن بسیار است، و به زودی همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد و أجر آن ذخیره آخرت خواهد بود.

منظورم این بود که علاوه بر فضائل بی شمار دیگر، بزرگی قدر، و شخصیّت امیر مؤمنان را از این نظر روشن سازم که:

امام علی علیه السّلام تنها فردی است که از میان تمام گذشتگانی که سخنی از آنها به جا مانده، به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده و گفتار او اقیانوسی است بیکرانه، که سخن هیچ بلیغی به پایه آن نخواهد رسید.

خواستم در افتخار کردن به امام علیه السّلام به قول شاعر معروف «فرزدق» متمثّل شوم (که در مورد افتخار به پدران خود به شخصی به نام «جریر» خطاب می کند).

اولئک آبائی فجئنی بمثلهم اذا جمعتنا یا جریر المجامع (ای جریر! اینها پدران و نیاکان منند اگر می توانی در آن هنگام که در مجمعی گرد

ص: 28

آمدیم همانند آنها را برای خود بر شمار.) سخنان آن حضرت بر مدار سه اصل می چرخد:

اوّل- خطبه ها و اوامر دوّم- نامه ها و رسائل سوّم- کلمات حکمت آمیز و مواعظ تصمیم گرفتم ابتداء خطبه ها، پس از آن نامه ها، و سپس کلمات حکمت آمیز جالب آن حضرت را جمع کنم. سپس به هر کدام از آنها بابی را اختصاص دادم و صفحاتی ویژه آن گردانیدم تا مقدّمه ای باشد برای به دست آوردن آنچه که به آن دسترسی ندارم (و ممکن است) در آینده به آن برسم. و هر گاه سخنی از آن حضرت در مورد بحث و مناظره، یا پاسخ سؤال، و یا منظور دیگری بود که به آن دست یافتم ولی جزء هیچ یک از این سه بخش نبود، آن را در مناسب ترین و نزدیک ترین بخش قرار دادم. اگر در میان آنچه برگزیده ام فصول غیر منظّم و سخنان غیر مرتّبی آمده، به خاطر آن است که من نکته ها و جملات درخشان آن حضرت را جمع می کنم و منظورم حفظ تمام پیوندها و ارتباطات کلامی نیست.

از شگفتی های سخنان امام علیه السّلام که او خود در این زمینه تنها است و شریک و همتایی در آنها ندارد، این است که: سخن آن حضرت را که در باره زهد و مواعظ است هر گاه کسی تأمّل کند و خود را از این جهت بیگانه دارد که این سخن شخصی عظیم القدر و نافذ الامر است که همه در برابر او سر فرود می آورند؛ شک و تردید نخواهد کرد که گوینده این سخن کسی است که جز در وادی زهد و پارسایی قدم نگذاشته و هیچ اشتغالی بجز عبادت نداشته است. و یقین می کند که این سخن از کسی است که در گوشه خانه ای تنها و دور از اجتماع یا در یکی از غارها قرار گرفته که جز صدای خودش را نمی شنود و غیر خویش دیگری را نمی بیند، و همواره مشغول عبادت می باشد. و هیچ گاه نمی تواند باور کند که این سخن کسی است که به هنگام جنگ در دریای لشکر دشمن فرو می رفت و پهلوانان و جنگجویان نیرومند را بر زمین می افکند. و او با این حال یکی از زهّاد و یکی از افراد صالح و پاک و نمونه ای است که نظیر ندارد. این است فضائل عجیب و شگفتی زا و ویژگی لطیف او که جمع میان اضداد کرده است. بسیار می شد که من در این باره با برادران مذاکره می کردم و شگفتی آنها را از این ویژگی خاصّ امام علیه السّلام بر می انگیختم و راستی این

ص: 29

خود جای عبرت و شایسته اندیشه و فکر است. اگر در اثناء سخنان انتخاب شده لفظ مردّد و یا معنی مکرّری آمده است، عذر من در این باره این است که در روایات مربوط به سخنان امام علیه السّلام اختلاف است: گاهی سخنی را در روایتی یافتم و همان طور که بوده آن را نقل کرده ام. سپس روایت دیگری در همان موضوع به دستم رسیده که با روایت قبل یکسان نبوده، امّا به خاطر مطالب بیشتری که داشته، و یا به خاطر لفظ جالب تری که در آن به کار رفته، لازم بود آن را نیز بیاورم. این نیز ممکن است بر اثر سهو و نسیان نه از روی عمد دوباره آورده شده است. با این حال ادّعا نمی کنم که من به همه جوانب سخنان امام علیه السّلام به طوری احاطه پیدا کرده ام که هیچ کدام از سخنان او از دستم نرفته است، بلکه بعید نمی دانم که آنچه نیافته ام بیش از آن باشد که یافته ام، و آنچه در اختیارم قرار گرفته کمتر از آنچه به دستم نیامده باشد. اما وظیفه من غیر از تلاش و کوشش و سعی فراوان برای یافتن این گم شده نیست، و از خدا می خواهم در این امر مرا راهنمایی کند. بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم؛ زیرا این کتاب درهای بلاغت را به روی بیننده می گشاید، و خواسته هایش را به او نزدیک می سازد. این کتاب هم مورد نیاز دانشمند و عالم، و هم دانشجو و متعلّم است، و هم خواسته شخص بلیغ و زاهد در آن یافت می شود. در بین کلمات امام علیه السّلام سخنان شگفت انگیزی در مورد توحید، عدل و تنزیه خداوند از شباهت به خلق می بینم که تشنگان را سیراب کرده، و پرده ها را از روی تاریکی شبهات بر می گیرد. از خداوند بزرگ توفیق و نگهداری از لغزش را خواستارم، و نیز می خواهم که به من در این راه مقاومت و یاری بخشد و از خطای فکر پیش از خطای زبان، و از خطای سخن، پیش از لغزش قدم، به او پناه می برم. او مرا کفایت می کند و بهترین حافظ و یاور است.

سنه 400 هجری الشّریف الرّضیّ «ابو الحسن محمد بن حسین الطاهر ذو المناقب»

ص: 30

ص: 31

خطبه ها