فوج

خسارت و ضمان

اشاره

جامع الاحکام، ج‌1، ص: 367
خسارت و ضمان

خسارت حمل و نقل کالا

س 1228

اشاره

- کامیون حامل کالای تجارتی از تهران بمقصد دزفول در حرکت بود در نزدیکی شهر خرم‌آباد هنگام شب و در ساعتی که باران می‌آمده مورد دستبرد سارقین قرار گرفته و چند کارتن لوازم بهداشتی بمبلغ 78 هزار تومان بسرقت رفته است گیرنده مدّعی دریافت خسارت میباشد.
تقاضا دارد اولًا بفرمائید چه کسی مسئول خسارات وارده میباشد و ثانیاً آیا شما اجازه میدهید بابت ردّ مظالم وجهی پرداخت شود؟ (که هم صاحب کالا زیاد ضرر نکند و هم کمکی براننده میشود).

ج

- در مورد سؤال چنانچه راننده در حفظ کالای تجارتی تقصیر نکرده باشد ضامن کالای مسروقه نیست و امّا نسبت به پرداخت مظالم به راننده چنانچه تقصیرش در حفظ بطور شرعی ثابت شود و فقیر شرعی باشد و سیّد هم نباشد مجازید.
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 368

س 1229

اشاره

- تاجر قمی از تاجر تهرانی جنسی می‌خرد و به فروشنده میگوید که جنس را بارنامه نموده برایم بفرستید اگر در این فرض جنس تلف شود تلف از بایع است یا از مشتری؟

ج

- در مورد سؤال چنانچه خریدار جنس را از فروشنده تحویل گرفته و سپس بفروشنده دستور داده که جنس را برای او بفرستد و فروشنده هم در بارنامه و ارسال کردن جنس سهل انگاری نکرده فروشنده ضامن نیست.

ضمان قبل از خرید

س 1230

اشاره

- مقبوض به سوم آیا ضامن هست یا خیر؟ چرا، آیا مانند ودیعه است مثلًا شخصی رفت داخل مغازه جنسی را بخرد قبل از خرید در حین انتخاب از دستش افتاد شکست چه کسی ضامن است؟ البته تفریط صورت نگرفته، با اجازه و یا از دست خود صاحب مغازه گرفته است.

ج

جامع الاحکام ؛ ج‌1 ؛ ص368
مقبوض به سوم حکم ودیعه ندارد، بلکه قابض ضامن است و لو با اجازه صاحب مغازه اخذ کرده باشد.
و اللّه العالم.

س 1231

اشاره

- یک دستگاه ماشین سواری در معرض فروش قرار می‌گیرد. مشتری جهت اطّلاع کامل از سالم بودن ماشین، آن را مورد آزمایش قرار می‌دهد که در نتیجه، سالم بودن ماشین از هر نظر مورد تأیید قرار می‌گیرد. مشتری برای خریدن این وسیله نقلیه اعلام آمادگی می‌نماید. امّا بعداً فرزند مشتری نیز تصمیم می‌گیرد دوباره ماشین را مورد آزمایش قرار دهد، آزمایشی که نیازی به آن نبوده است، امّا در این آزمایش مجدّد، فرزند مشتری، در حین رانندگی، رعایت احتیاط و ضوابط رانندگی را نمی‌کند و لذا در اثر بی‌توجهی منشأ خسارت قابل توجّهی می‌گردد، خسارت وارده بر عهده کیست بایع، مشتری یا فرزند مشتری که عامل خسارت است؟

ج

- در فرض سؤال، فرزند مشتری ضامن خسارت است و در نزاع موضوعی مرافعه شرعیّه لازم است. و اللّه العالم 
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 369

خسارت حوادث و سوانح

س 1232

اشاره

- اگر کارگری در حین انجام وظیفه دچار حادثه گردید الف- کارفرما ضامن است یا نه؟
ب- کارفرما ضامن مداوای او تا بهبودی کامل است یا نه؟
ج- کارفرما از نظر تأمین زندگی او ضامن است یا نه؟
د- اگر کارگر حادثه دیده بهبودی کامل نیافت تکلیف چیست؟
ه- در مدتی که کارگر حادثه دیده خسارات مالی و روانی بسیاری به او وارد آمده تکلیف چیست؟
و- اگر جائی که چند نفر عهده‌دار مدیریت کاری هستند و عده‌ای با تأمین درمان و مسائل دیگر کارگر حادثه دیده موافقند جز مثلًا یک نفر، مقصر همه هستند یا همان یک نفر؟

ج

- بطور کلّی اگر در اثر حادثه کارگر، مجروح یا مبتلا به نقص عضو شده باشد و به تقصیر خودش مستند نباشد کسی که بمباشرت و فعل او جنایت واقع شده ضامن دیه است و اگر وقوع جنایت به شخص دیگر غیر از مباشر مستند شود و سبب عند العرف اقوی از مباشر باشد دیه بر کسی است که سبب وقوع حادثه شده است و اگر جنایت خطائی محض واقع شده دیه با عاقله جانی است، و اگر در ارتباط با پیش آمد حوادث قراردادی داشته باشند، در صورتی که با ضوابط شرعی تطبیق دارد باید به آن عمل شود.

س 1233

اشاره

- شخصی در نیمروز در هنگام چرانیدن گوسفندان خود در بیابان اقدام به درست کردن چای و افروختن آتش با هیزم میکند که بعلت وزیدن باد زمین درو شده که با کمباین چیده شده بود آتش می‌گیرد. سپس دامنه آتش زیاد گشته و بعلّت نبود وسایل خاموش‌کننده، زمین گندمی که در مجاورت زمین چیده شده بوده آتش می‌گیرد و محصول گندم بطور کلّ از بین می‌رود سؤال این است: آیا از نظر شرع اسلام صاحب زمین میتواند ادّعای خسارت نماید؟

ج

- در مورد سؤال چوپان ضامن خسارت حاصله از آتش‌سوزی مذکور است و در نزاع موضوعی مرافعه شرعیه لازم است.
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 370

س 1234

اشاره

- زیدی خارج از منزل خودش در محل تردد حیوانات در روستا گازوئیل تراکتور خود را تعویض نموده است و مقدار باقی مانده گازوئیل را در ظرف باقی گذاشته و رفته و چند حیوان از باقیمانده گازوئیل خوردند و تلف شدند آیا زید ضامن حیوانات تلف شده هست یا خیر حکم اللّه را بیان فرمائید.

ج

- در فرض سؤال که زید در معبر عمومی و محلّ تردّد حیوانات گازوئیل را گذاشته و سبب تلف حیوانات مردم شده ضامن است و باید خسارت حیوانات تلف شده را بدهد.

خسارت اضرار به دیگران

س 1235

اشاره

- اگر چند نفر بطرف ماشین شخصی سنگ پرتاب نمایند و شیشه ماشین بشکند یا خسارتی به ماشین وارد شود درحالی‌که معلوم نباشد سنگ کدامیک از این افراد به ماشین اصابت نموده جبران خسارت و یا ضمان قیمت شیشه ماشین بعهده کدامیک از این افراد خواهد بود لطفاً حکم مسأله را بیان فرمائید؟

ج

- تضمین افراد مذکور بطور توزیع یا یکی از آنها از طریق قرعه محلّ اشکال است هر چند طبق نظر حاکم شرعی مستوجب تعزیرند. و اللّه العالم.

س 1236

اشاره

- آب از منزل شخصی به علّت بازگذاشتن شیر آب به منزل همسایه سرایت کرده و خسارت وارد شده آیا شخصی که از منزلش آب آمده ضامن پرداخت خسارت است یا خیر؟

ج

- در فرض سؤال، همسایه ضامن خسارت است.

س 1237

اشاره

- در جویی که از آن جوی باغات مشروب می‌شده و بعد افرادی آمده، در کنار جوی زمین خریده و خانه ساخته‌اند و حال صاحب خانه‌ها جلو آب ریز جوی را می‌گیرند و نمی‌گذراند باغات پایین آب ببرند مگر اینکه این جوی با سیمان درست شود و با گرفتن جلو جوی آب خساراتی به کشاورزان و باغداران وارد شده آیا آن خانه‌دارها حق جلوگیری و مطالبه پول را دارند و دیگر آیا ضامن ضرر و زیان می‌باشند؟

ج

- در فرض سؤال کسانی که در کنار جوی آب زمین خریده و خانه ساخته‌اند
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 371
حق ندارند از بردن آب جهت مشروب ساختن باغ‌های مذکور ممانعت نمایند و چنانچه در اثر ممانعت خساراتی متوجه صاحبان باغ شود ضامن هستند و چنانچه رطوبت آب به ساختمان آنها ضرر بزند مالکین باغ ضمانی از این جهت ندارند. و الله العالم

س 1238

اشاره

- قطعه زمین متعلق بشخص مقداری از آن مورد تجاوز واقع شده که این تجاوز موجب نقصان ساختمان در آن زمین از طرف مالک زمین شده است و نیز موجب نقصان قیمت کلّ آن بنا گردیده بنحوی که اگر بخواهند پس از رفع تجاوز رفع نقصان ساختمان کنند مبالغی طبق نظر کارشناس باید صرف شود شرعاً چه مقدار از نقصان ساختمان و نقصان قیمت کل بنا یا هزینه رفع نقصان را متجاوز ضامن است؟

ج

- در مورد سؤال متجاوز فقط نسبت بمقدار زمینی که تجاوز نموده ضامن است و نسبت به نقصان قیمت کلّ بناء ضمان ندارد و نسبت بنقصان ساختمان اگر مقصود این است که در اثر آن تجاوز، بساختمان ضرر وارد شده است متجاور مذکور ضامن آن نیز میباشد.

مسائل متفرقه ضمان

س 1239

اشاره

- شخصی از محلّی صد رأس گوسفند خریده و می‌خواهد برای فروش به تهران بیاورد و در راه در اثر تصادف ماشین تعدادی از گوسفندان تلف می‌شود لطفا بیان فرمائید آیا ضمان بعهده بایع است یا مشتری؟

ج

- در مورد سؤال ضمان بعهده بایع نیست.

س 1240

اشاره

- شخصی جنسی شکستنی را به فردی فروخت و مشتری کلّ پول را یکجا به بایع داد و بایع چندین بار به مشتری تذکر اکید داده که بیا جنست را ببر، ولی مشتری کوتاهی نمود و آن جنس بدون افراط و تفریط شکست آیا بایع باید پول را به مشتری را بپردازد؟

ج

- در مورد سؤال، چنانچه قبل از آنکه بایع مبیع را به قبض مشتری بدهد مبیع تلف شده ضمان آن به عهده بایع است ولی اگر مبیع را به قبض مشتری داده و
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 372
مشتری بعد از قبض مبیع را به طور امانت پیش بایع گذاشته و بدون تقصیر بایع تلف شده ضامن نیست. و در نزاع موضوعی مرافعه شرعیه لازم است. و اللّه العالم

س 1241

اشاره

- اگر شخصی ببیند خانه همسایه آتش گرفته و کسی نیست که اطفاء حریق نماید، و خاموش کردن آتش مستلزم این است که یا در خانه را بشکند و یا دیوار خانه را خراب کند در حالی که قصد اطفاء حریق علی سبیل الاحسان است، آیا در این فرض اتلاف مال غیر موجب ضمان می‌شود یا خیر؟

ج

- در مورد سؤال حکم به ضمان مشکل است بلی اقلّ ضررین را باید انتخاب کند. و اللّه العالم

س 1242

اشاره

- دو نفر با هم یک باب مغازه مشترک داشته‌اند بمدت 15 سال در خریدوفروش مغازه‌ای جزئی و کلی مشارکت و مشورت داشته‌اند و یک فقره دسته چک برای مغازه بعنوان حساب جاری باز نموده‌اند که بامضاء یک نفر از آنها که سواد داشته است بوده و هر چه قدر که در مغازه خرید صورت می‌گرفته است بوسیله همین دسته چک بوده است در خلال این مدت یک نفر که با این دو شریک دوستی و آمد و رفت داشته است یک برگ چک بانکی از آنها دریافت و بعنوان ضمانت جهت وام به بانک داده و فعلًا ورشکست شده و حال آن شخص که سواد ندارد فوت نموده است سؤال: ممکن است با شرح بالا برای دریافت این مبلغ از ضامن، چک به اجرا گذاشته شود آیا شخص امضاکننده مسئول است این وجه را بپردازد یا مغازه مشترک این دسته چک مسئول پرداخت آن می‌باشد؟

ج

- در ضمان شرائطی معتبر است که بدون آنها ضمان صحیح نیست از جمله مثلًا به ضامن بگوید اگر فلانی بدهی خود را تا فلان مدت نداد من ضامنم ضمانت صحیح نیست و مضمون نمی‌تواند از او مطالبه نماید علاوه مفهوم ضمان انتقال حق از ذمه مضمون عنه بذمه ضامن و برائت ذمه مضمون عنه است و اگر به این صورت ضامن شود که حق مطالبه مضمون به از مضمون عنه باقی باشد ضمان صحیح نیست بنابراین اگر ضمانت برای بانک به این نحو بوده که با ضمانت ضامن ذمه مضمون عنه بدهکار بانک باشد و بانک حق مطالبه از او و ضامن را داشته باشد یا اگر بدهکار بدهی خود را نداد ضامن بدهد بازهم ضمان صحیح نیست و در مورد
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 373
مفروض شریک و امضاکننده چک هیچ کدام نه به تنهایی و نه مشترکاً ضامن نیستند ولی اگر ضمان با شرائط صحت واقع شده باشد و شریک با وکالت از شریک دیگر که در کل امور مربوط شرکت داشته در ارتباط با امور این شرکت چک را امضاء کرده و ضامن شده باشد در این صورت ظاهر این است که وجه الضمان از شرکت پرداخته می‌شود و اگر خارج از امور شرکت بوده خود امضاکننده چک مسئول است و در نزاع موضوعی مرافعه شرعیه لازم است.

س 1243

اشاره

- ماشین حسابی را از یک نفر قرض گرفته بودم و چون راهم دور بود نتوانستم آن را فوراً پس بدهم شخص دیگری که برای داشتن ماشین حساب اضطرار داشت آن را قرض گرفت و پیش او گم شد و من چون نمی‌توانستم آن را گیر بیاورم و ضمناً قیمت آن هم نسبتاً بالا بود و خودش (شخص سوم) نیز اصرار داشت که ماشین را برایم تهیه کنید ولی مثل آن در بازار گیر نمی‌آمد و یک چیزی تقریباً شبیه به آن پیدا کردیم و قیمت را پرسیده و چند ماه بعد آن پول را به من داد وقتی رفتم که آن ماشین را بخرم دیدم 200 تومان گران‌تر شده آیا شرعاً جایز بود آن پول را از او بگیرم من نیز 200 تومان ضرر کرده بودم اگر جایز نبوده آن را برمی‌گردانم؟

ج

- مورد سؤال، امانت است نه قرض بنابراین برای شما جائز نبوده بدون اجازه صاحبش آن را بدیگری بدهید به هرحال شما باید مثل همان ماشین حساب را تهیه نموده و به شخص اول بدهید، اگر نشد قیمت آن را بر طبق روزی که اداء مثل متعذّر میشود بپردازید و میتوانید همین قیمت را از شخص سوم بگیرید.

س 1244

اشاره

- شخصی فرشی را در منزل بنده به امانت گذاشته و پس از تحویل آن بعد از چند روزی مدعی خسارت شده که بخاطر رطوبت فرش خراب شده است در صورتی که بنده قسم می‌خورم که به خوبی از آن مراقبت نموده‌ام حال تکلیف ما چیست؟

ج

- در فرض سؤال، چنانچه امانت دار در حفظ فرش کوتاهی و مسامحه کرده مانند اینکه مثلًا فرش را در جای مرطوب یا جائی که آب ریخته گذاشته ضامن خسارت است و اگر مسامحه نکرده و بدون اطلاع او از جائی که احتمال نمی‌داده اتفاقاً رطوبت به فرش رسیده ضامن نیست بطور کلی اگر امانت‌دار خیانت و تقصیر
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 374
در حفظ امانت نکرده در صورتی که عیبی در امانت پیدا شده امانت دار ضامن نیست و اگر مالک امانت مدعی تقصیر و خیانت او باشد باید نزد حاکم شرعی ثابت نماید و اگر نمی‌تواند ثابت نماید فقط می‌تواند امانت دار را قسم بدهد که خیانت نکرده است.

س 1245

اشاره

- اگر کسی دیگری را توقیف غیر قانونی کند یا کس دیگری را آسیب رساند و او را راهی بیمارستان کند یا اگر کسی مال دیگری را تخریب یا تصرف غیر قانونی یا غصب کند.
به نظر حضرتعالی منافع کاری که مجنی علیه در مدت توقیف یا بستری شدن در بیمارستان از آن محروم شده یا منافع مالی که تا مدت ترمیم مال تخریب شده و با تصرف غیر قانونی یا غصب از بین رفته و مالک از آن منتفع نشده است قابل جبران است یا نه؟ (در فرض اخیر متصرف غیر قانونی یا غاصب از منافع آن مال منتفع نشده است).
با توجه به مسائل فوق آیا از دست دادن این منافع قابل جبران است بر اساس کدام قاعده قابل جبران هست و استدلال حضرتعالی در این مورد چیست؟
با توجه به مسائل آیا از دست دادن منافع ممکن الحصول (عدم نفع) ضرر است یا نه؟
آیا از دست دادن منافع ممکن حصول (عدم نفع) قابل جبران است یا نه؟
و اگر از دست دادن این منافع قابل جبران است بر اساس کدام قاعده قابل جبران است و استدلال حضرتعالی در این مورد چیست؟
آیا قاعده لا ضرر شامل عدم نفع هم می‌شود؟

ج

- بطور کلی اگر کسی شخص آزادی را حبس کند یا از کار کردن منع نماید معصیت بزرگی مرتکب شده و تحت نظر حاکم شرع قابل تعزیر است ولی ضامن منافعی که از او در اثر تعطیل شغل و کار فوت می‌شود نیست بلی اگر او را ملزم به کار نماید ضامن اجرت المثل عمل او است و همچنین اگر شخصی را که اجیر دیگری است به این صورت که کار و عملش را به دیگری تملیک کرده باشد از کار و عملش بازبدارند بازدارنده ضامن اجرة المثل کار او برای صاحب کار می‌باشد
جامع الاحکام، ج‌1، ص: 375
و وجه ضمان در دو صورت اخیر معلوم است زیرا در صورت دوم از او کار کشیده و بعمل واداشته و در صورت سوم نیز چون کار و عمل او به اعتبار عرفی ملک مستأجر شده کسی که مانع شده ضامن تفویت ملک او شده است اما در صورت اول توانایی کار و شغل عرفاً مال و ملک اعتبار نمی‌شود و لذا شخص کارگری را که در ظرف سال می‌تواند میلیونها پول مزد بگیرد صاحب میلیونها و میلیونر نمی‌دانند ولی اگر کار یک ساله خود را بدیگری تملیک کرد هم دیگری مالک آن می‌شود و هم خودش مالک اجرتی که معین شده است می‌باشد اما نسبت به اشیاء و اعیان که عرفاً منافعی دارند مثل خانه، ماشین، اثاث خانه و غیره اگر کسی آنها را بدون اذن از صاحبشان در اختیار بگیرد و مانع از استفاده صاحبشان از آنها بشود اگر چه خودش هم از آنها استفاده نکند مثلًا در خانه ننشیند یا سوار ماشین نشود ضامن اجرة المثل آنها است بنابراین یک وجه مهم ضمان و عدم ضمان اعتبار مالیت منافع در صورتی است که حکم بضمان می‌شود و عدم اعتبار مالکیت آن در صورتی است که حکم بعدم ضمان می‌نماییم. و اللّه العالم.

س 1246

اشاره

- تاوان مال حلال است یا حرام؟

ج

- مورد تاوان جائی است که چیزی به عنوان امانت به کسی سپرده شود و امین مواظبت کامل برای حفظ آن نموده و اتفاقاً تلف شده باشد، که در این صورت صاحب آن چیز حق ندارد مثل یا قیمت آن چیز را از امین مطالبه نماید و گرفتن مثل یا قیمت در این مورد حرام است. و اللّه العالم.
_______________________________________
[1] ( 1) أنبیاء/ 7، نحل/ 43.
[2] ( 2) کمال الدین: 2/ 485.