ملک الشعرا بهار3

ملک الشعرا بهار_بخش 3

شمارهٔ 187 - پاسخ به کاظم پزشکی

ای پزشکی خطت رسید به من

چون به یعقوب پیر، پیراهن

خطی آنجا نبشته دیدم نغز

که شد از آن دو چشم من روشن

شیوهٔ میر و شیوهٔ درویش

هر دوان درتنیده در یک فن

چون دو رنگ بدیع در یک گل

چون دو جان عزیز در یک تن

به لطیفی یکی لطیف غزال

به بدیعی یکی بدیع وثن

گفته در هر نکت هزار مثل

خفته در هر مثل هزار سخن

از جزالت تنیده یک به دگر

سخنان همچو حلقهٔ جوشن

نثر با نثر پنجه در پنجه

نظم با نظم دست درکردن

شیر فکر مرا به دام آورد

نیروی آن غزال شیر اوژن

گویی آمد یکی پزشک از پارس

از برای عیادت دل من

مانده در شهر اصفهان محبوس

اصفهان گشته چاه و من بیژن

نه منیژه که باشدم غمخوار

نه تهمتن که داردم ایمن

هست بند من از غم و احزان

بود اگر بند بیژن از آهن

بند آهن شکسته گردد لیک

نشکند بندگرم

وقفل حزن

من و جفت و سه دختر و دو پسر

هفت دلخسته همچو عقد برن!

من به زعم کسان گنهکارم

چیست آیا گناه کودک و زن!

نه یکی آیدم به پیرامون

نه کسی گرددم به پیرامن!

چون گروه جذامیان شده ایم

مانده از دوست رانده از دشمن!

خانه ام شد به شهر ری ویران

زیر برف ویخ دی و بهمن

که خدا خانه اش خراب کناد

آنکه زو شد خراب خانهٔ من

بهمن و دی چو دشمنان دگر

سر برآورده اند از مکمن

هرکه را پادشه ز چشم افکند

گو به کس چشم دوستی مفکن

خورده ام من به عهد شه سوگند

پیش فرمان قادر ذوالمن

کرده با دست خود سجل که مدام

پای ننهم برون ز عهد کهن

نشکنم عهد شاه را که نهند

لقب من بهار عهدشکن!

پاس مشروطه و تعهد شاه

حفظ قانون و راه و رسم سنن

نگسلم مهر، گو رگم بگسل

نشکنم عهد، گو سرم بشکن

شاه مشروطه مرد در غربت

گشت جانش رها ز رنج و محن

پهلوی پادشه شده است و بدو

جز به نیکی نبرد باید ظن

قدرت اوست برتر از قانون

هرچه خواهد دلش توان کردن

گر کشد ور رها کند، شاید

کش به پیش است تاج و تیغ و کفن

دشمنانش قرین باد افراه

دوستانش قرین پاداشن

«نه مرا باتکاب او پایاب»

«نه مرا با گشاد او جوشن»

و رنگم را

در نقش و نگار سایه و روشن

مویم به مثال صبح روشن شد

روزم به مثابه شب ادکن

هیهات، جوانیا کجا رفتی

بازآکه شویم دست در گردن

داد تو ندادم آن همایون روز

کز فیض تو بود ساحتم گلشن

بودم سرمست قوت بازو

چو بر لب هیرمند، روبین تن

نه لابهٔ رستمم در آن مستی

بنمودی ره نه پند پشیوتن

ناگاه زکید زال گردون، زد

پیری تیری به چشمم از آهن

اینک منم اوفتاده در دامی

کز وی نرهد به مکر و فن ذی فن

هر روز کسالتی شود پیدا

هر لحظه نقاهتی شود ملعن

یکسو رده بسته شش نر و ماده

چون کره خران چمون و خرگردن

یوحا صفتان که لقمه ای سازند

بر سفره اگر نهی کُه قارن

وز سوی دگر به غر و غر بانو

در کار برنج و گندم و روغن

درمانده شوم به بلده ای کانجاست

الکاسب او خدای را دشمن

ور نام پسر نهی حبیب الله

تصحیف شود خبیث و اهر بمن

افتاده به جلد ملک دزدی چند

همچون شیشه به جلد جوزاکن

در عرضهٔ خرد به نرخ ارزن، سیم

در بیع دهد به نرخ سیم، ارزن

جوسنگ ترازوبش کم از خردل

خروار قپانش کم ز پنجه من

ناخوانده کتب ز هیچ باب الا

در ییش پدر فصول مکر و فن

نه از در بزم و بذله و جوشش

نه از در رزم و نیزه و جوشن

نه جان کس از زبانشان مأمون

نه عرض کس از فسادشان ایمن

افشانده نمک به خشک ریش ما

یک طایفه خشک مغزتر دامن

نگرفته ز هیچ وقعتی عبرت

ننهاده به هیچ سنتی گردن

خیزند به دعوی و کنند اصرار

برگفته ناصواب و نامتقن

از دفتر حکمت و ادب رفته است

وافتاده به دست مردم برزن

مقیاس تمیز خائن از خادم

میزان عیار عاقل ازکودن

طاعت نبرد ز اوستا شاگرد

حرمت ننهد به روستم بیژن

روزی که جوان و نامجو بودم

پیران بودند قبله میهن

و امروز که پیر گشته ام

گویند

پیری به زمانه نیست مستحسن

ای پیر مرنج کاین جوانان نیز

تازند دواسبه سوی این معدن

بی پیر مباد کشور دارا

بی پیر مباد ملکت بهمن

خوبست که خردسالگان زین پس

ندهند دگر به سالخوردی تن

سلالهٔ انسان

حال آخرین بنگر، ذکر اولین برخوان

ای هیون آتش دم، ای عقاب باد افسای

ای نهنگ آب اوبار، ای پلنگ خاک افشان

خاک از تو در لرزه، آب از تو در ناله

باد از تو در فریاد، آتش از تو در افغان

غولبارگی تا چند، راه و رسم انسان گیر

دیو سیرتی تاکی، سوی آدمیت ران

آدمی وحیوان چیست جنس ناقص وکامل

گر تو زآدمی؟ چه بود ازتو فرق تا حیوان

درپی غذا ریزد خون جانور، لیکن

سیر چون شود بندد، از درندگی دندان

تو پی هوا ربزی، خون مردمان باری

ای نگشته هرگز سیر از دریدن انسان

ای که نالی از لندن، وی که بالی از برلن

ای که گویی از مسکو وی که موئی از تهران

گوش کن که پیش از ما در جهان بسی بودست

قصرها که ایوانشان برگذشتی از کیوان

شهرها که بر هر در، صد هزار دربان داشت

و از گزند دوران گشت جمله بی در و دربان

ور نباشدت باور، رو ببین که در مغرب

با عمارت وردن خود چه می کند دوران

سرگذشت بابل را گر شنیده باشد نیک

قصرکی کند قیصر، خانه چون نهد خاقان

تافت سالیان خورشید، بر عمارت بابل

بر خرابهٔ او نیز، هست همچنان تابان

نینوا که بر گردش، چار روز ره بودی

در دو روز شد یغما، در سه روز شد ویران

دامغان که چون بابل داشت صد در روئین

مشت آهنین چرخ، درفکندش از بنیان

تیسفون و صیدا کو ، کو صبا و کو تدمر

صور و بعلبک چون شد ثیبه چون شد و انزان

مغزها بفرسایند زبر این کهن دیوار

کوشک ها فروریزند، پیش این بلند ایوان

هر خرابه ای ما را، عبرتی دگر بخشد

از نشیمن دارا، تا رواق نوشروان

کورش معظم کو، وانکه قفل ها برداشت

از دفاین آشور، وز خزاین کلدان

آن که نیم گیتی را بستد و عمارت کرد

از

چه گمشد آثارش، زیر شوش و اکباتان

داریوش اعظم کو ، کز نهیب رمحش بود

ماه آسمان تفته، ماهی زمین بریان

آنکه در سیاق ملک، بود نیم جولانش

ازکران آفریقا، تا کران ترکستان

مهرداد اعظم کو؟ فخر تیرهٔ آرشک

اردشیر والاکو ؟ شمع دوده ی ساسان

مهتران کجا مردند، با رفاه بی زحمت

خسروان کجا رفتند، با سپاه بی پایان

گر ندانی از گرزوس، رو بجوی از سردیس

ور نخواندی از رمسیس، رو بپرس از هرمان

کوبد آن یک ازکرزوس، کو یکی ملک بودی

کز خزاینش بودی، چهرآسیا رخشان

مر مرا عمارت کرد، واندر آن امارت کرد

من بدم به عهدش بر، از نکوترین بلدان

خود بدونماند آن گنج، هم به من نماند آن فر

گشت فر و گنج ما، هر دو از نظر پنهان

کوبداین یک از رمسیس، کان ملک به مصراندر

داشت فرّ فرعونی، بود بدر بی نقصان

ییش از او ز قلزم بر، کس نکرده بد عبره

ییش از او به بحر هند، کس نرانده بدیکران

بد ز خطهٔ نیلش تا محیط، درقبضه

بد ز رود دانوبش تا به گنگ، در فرمان

شصت سالش اندیتش، خلق سجده بردندی

نک نماندش اندر پس جز شمایلی بی جان

بر خرابه های رم گرگذرکنی روزی

قصه ها تو را گویند از جلالت رومان

ازکران بحرالروم اندکی شو آن سوتر

گام نه به ساحل بر، شو به خطهٔ یونان

بازبرن از آن کشور تا حدیثکی کوبد

زان جلالت و همت، زان فضایل و عرفان

پس ز بارهٔ آتن خواه تاکند طرفی

از ملک خشایرشا وز سکندرت، عنوان

کان ملک از ایران شهر از چه رو بهٔونان تاخت

واندگر ز مقدونی از چه تاخت بر ایران

آب و خاک گیتی را بستدند و بگذشتند

خاک همچنان ساکن، آب همچنان جوشان

کر سکندر از یونان تاکران عمان تاخت

وز خراج عمان ساخت لشگر خود آبادان

برد زحمتی بی مر’ یافت اجرتی کمتر

لیک ره نشد نزدیک بین قبرس و عمان

حرص چون دهان بگشود،عقل راببندد

چشم

گم شود سرچشمه چون فزون شود باران

هر ملک به ملک خویش، خاک ها بیفزاید

تا به کام دل یک چند اندر آن دهد جولان

کم شود به هر میدان از شمار مردم، لیک

نی فزون شود نی کم، زین فراخنا میدان

*

*

در یکی قفس مردی داشت چند بوزینه

روز و شب فرستادی آب و نانشان یکسان

وان سفیهگان هر روز در منازعت بودند

بر سر فراخی جای، بر سر فزونی نان

لیک هرچه زان کولان زان میان شدی کشته

خواجه در قفس راندی دیگری به جای آن

بهر جا و نان خوردند خون یکدیگر لیکن

نه فراخ تر شد جای، نه وسیع تر شد خوان

آدمی نخستین روز ازیکی پدر برخاست

هم به روز دیگر جَست یک قبیله از طوفان

شهوت و شقاوتشان رنگ مختلف بخشود

تا ازین دو رنگی ها، پر شراره شد گیهان

یک قبیله شد تاتار، یک قبیله شد هندو

یک عشیره شد لاتین، یک عشیره شد ژرمان

نامشان بشر بوده است از خدا ولی هر روز

از پی عداوتشان، کنیتی نهد شیطان

نان خود خورند اما، خون یکدگر ریزند

در اطاعت شیطان، یا اطاعت یزدان

گوید آن یک از تورات، گوید این یک از انجیل

خواند آن یک از پازند خواند این یک از قرآن

معنیش ندانسته، بر حمایتش خیزند

آن معاشران همرنگ، وین محامیان غضبان

چار مرد دانشمند، در عشیره ای رفتند

تا یکی سخن گویند , در سعادت ایشان

ابلهان نخستین بار، در به میهمان بستند

وان مبشران ماندند، بی پناه و سرگردان

از پس بسی کوشش، راه جسته و گفتند

خیر و شر آن مردم، با دلیل و با برهان

آن کسان ندانستند معنی قصص لیکن

چار تیره بنشستند، نزد چار تن مهمان

هر یکی ز ضیف خویش گونه گون سخن گفتی

وز حمایتش کردی فخر بر دگر اخوان

آن مفاخرت آخر با مجادلت پیوست

وان مجادلت بنشاند، بیخ کین در آن سامان

آن

قصص فرامش شد وان چهار تن ماندند

در میان آن غوغا، زار و مضطر و حیران

نعمت بشر جستند، انبیاء عالی قدر

هم براین اثر رفتند، اولیای والاشان

بر تو پندها دادند در سعادت و عزت

تو ازآن نبستی طرف، جز خرابی و خذلان

انبیا تو را گفتند نیک باش و نیکی کن

تا که نیک بینی از اماثل و اقران

راست گوی و منصف شو مهرورز و عادل باش

هم ز نان خود میخور، هم به خلق میده نان

تا به بد نیامیزی رو به جای خود بنشین

ور کسی به بد خیزد، کر توانیش بنشان

بر خود آنچه نپسندی، آن به دیگران مپسند

اینت گوهر مقصود، اینت جوهر ایمان

تو به نام دینداری، مردمان بیازاری

هم به خود روا داری، لطف و بخشش یزدان

سوزیان تو را باشد، ورنه پاک یزدان را

نز سعادتت سودی است، نز شقاوتت خسران

گر به نام بی دینی، نیکویی کنی بهتر

تا به نام دینداری، فسق ورزی و عصیان

آدمی بدان آمد، تاکه نام و نان یابد

آن ز طاعت باری، این ز خدمت دهقان

گنج نام و نان باید، تا ز رنج تن زاید

نام و نان به رنج خلق، نار باشد و نیران

عالمی به جان آیند تا تو نام و نان یابی

اینت ذنب لایغفر، اینت درد بی درمان

سعی کن که یابی بهر، ورنه سعی ناکرده

اجرتت نخواهد داد، اوستاد این دکان

ایزدت بهر زحمت، قوتی دهد ورنه

ز آسمان نیفشاند، نعمتیت در دامان

گرتو ز آسمان هر روز مائده طمع داری

اشکمت نگردد سیر، جز ز لقمه حرمان

با دعا اگر طفلی، سیر گشتی و خفتی

خلق کی شدی هرگز، شیر مادر و پستان

ای شما که بگذارید عمر خود بنان خلق

وانگه از خدا دانید، این مراحم شایان

لقمه های بی زحمت، قهرهای یزدانی است

کاندربن جهان گردد، هریک اژدری پیچان

هم درین جهان بخشد

آن فلاکتی کامروز

اندر آن فتادستید، دیده کور و دل عمیان

چون بهار از ایزد خواه، نعمت و شرف وانگاه

خود بکوش و یاری جوی، از مهیمن سبحان

*

*

ایزدا کرامت کن، در فضای آزادی

گوشه ای که بشتابم سوی او از این زندان

زانکه سیرشد طبعم زبن فضای پروحشت

هم نفور شد روحم، زین گروه بی وجدان

طبع من نیارد خواست، نعمتی چنین تیره

تیر دیدهٔ دانا، باد کلهٔ نادان

فکر قادرم دادی، اینت برترین رحمت

حجتم قوی کردی، اینت بهترین احسان

هر دمی که بشمارم بر تو صد سپاس آرم

زین زبان معنی سنج وین روان پرعرفان

نیز

خوش صفت و باتمیز، باخرد وکاردان

چشم طمع دوخته، شهوت خود سوخته

تجربه آموخته، از فترات جهان

بی طمعی پیشه اش، مهر شد اندیشه اش

تا نزند تیشه اش، ربشهٔ امن و امان

مجلس شورا سترگ، روح وکیلان بزرگ

بهر بداندیش گرگ، بهر خلایق شبان

لیک همه حق پرست، جمله به شه داده دست

در ره اصلاح مست بهر وطن کنده جان

نه همه شورش طلب، نه همگی بسته لب

نه همه والانسب، نه همه بی خانمان

خصم تعلل کند، بلکه تجاهل کند

چون که تعادل کند، پادشه و پارلمان

شد چو یکی زبن دو سست نیست تعادل درست

کار ترازو نخست، شد به دوکفه روان

مسئلهٔ انتخاب، اصل بود در حساب

تاکه شوی کامیاب، سعی بفرما در آن

ملت و دلشادیش، هست در آزادیش

ره چو نشان دادیش سخت مگردان عنان

عامه چو شد دین تباه، سهل شماردگناه

منکر دین را مخواه، دشمن دین را بران

دولت و دین هم نواست، ملت بی دین خطاست

زانکه در اصل بقاست، دولت و دین توأمان

خدایگان

ده قرن خاک ایران در چنگ آن گروه

بگرفت ز اشک خونین، رخسار ارغوان

صاحب قران ملی ناگه برون شتافت

چون شیر خشمناک ز بازار اصفهان

بربست کاوه یکسره بازارهای شهر

برکف گرفت رایت منصورکاویان

لشکر بسوی پهنهٔ البرز برد و یافت

فرزند آبتین را با طالع جوان

روز دگر ز سطوت افراسیاب ترک

ایران خراب گشت و تهی شد از آب و نان

ناگه رشادت پسر زال زر بداد

از ترکتاز دشمن، این ملک را امان

آمد زکوهسار دماوند، کیقباد

شدکشور از قدومش چون روضه جنان

روزی دگر تسلط شورشگران گرفت

از ماد و شوش تا هری و بلخ و خاوران

بیگانگان ز لیدی و مصری و بابلی

بهر خراب ایران گشتند توأمان

هریک ز ناتوانی ایران قوی شدند

دشمن قوی شود چو شود مرد ناتوان

ناگاه گشت « کورش» والاگهر پدید

در پارس ریخت طرح یکی دولت جوان

گردنکشان گیتی تسلیم وی شدند

سر بر سپهر سود مهین رایت کیان

جانش اگرچه در ره این مملکت برفت

از او رسید دشمن این مملکت به جان

روز دگر به دعوی شهزادگی، نهاد

هرگوشه غاصبی به سر افسر به رایگان

نه تن ز غاصبان و مجوسان ز شش جهت

کوبیده پنج نوبت شاهی به یک زمان

کامد یکی فریشته در پیش «داریوش»

گفتش برون خرام که هنگام تست هان

سردار نامدار برآمد بر اسب و راند

توسن گه سپیده به میدان امتحان

پیش سپاه، شیهه کشید اسب دولتش

یعنی کجاست تاج که اینجاست قهرمان

تاجش به سر نهادند ایرانیان و گشت

ایران چو عهد « کورش» دارای عز و شان

شد مملکت منظم وآمد زیمن بخت

از قیروان مسخر او تا به قیروان

شد داستانش نقش به کهسار بیستون

تا بیستون بجاست بجایست داستان

روز دگر ز فتنهٔ اسکندر اوفتاد

دارا و تختگاهش در خاک و خاکدان

اهریمنان فارس به رغم خدایان شتافتند

از مصر و شام و اربل تابلخ و

بامیان

یک قرن اشگ ریخت وطن تا که برکشید

اشک بزرگ، رایت شوکت بر آسمان

از شهر «اشک آباد» آمد برون و راند

بر دفع جیش یونان تا شهر دامغان

یکسو ز خصم شرقی پرداخت باختر

یکسو ز خصم غربی پیراست خوروران

زاشکانیان دوباره شد ایران جوان و رفت

آن سوز و سوگواری از یاد مردمان

چون تیغ اردشیر سرافراز، بردرید

در پهنهٔ مصاف، جگرگاه اردوان

بر سیرت هخامنشی دولت بخاست

گشت زمانه نو کرد آن کهنه دودمان

ساسانیان شدند یکی دولت بزرگ

نز رومشان تزلزل و نز چینشان زیان

روز دگر ز نیزه گذاران بادیه

جست آتشی به مکمن شیران نیستان

سالی دویست بر سر این آسیای دهر

از خون بیگناهان شد جوی ها روان

ناگه به فر ایزدی از بیشه شد پدید

یعقوب لیث، شیر بیابان سیستان

آزادی عجم را بنیان نهاد و کرد

سهم عرب برون ز دل قوم آریان

پور وصیف سگزی و بسام خارجی

گفتند شعر پارسی و زنده شد زبان

تا چار قرن، خلق خراسان و نیمروز

کردند سعی و تازه شد آثار باستان

افشاند میر نصر، زر و رودکی، سخن

آری سخن ز دل دمد و سیم و زر ز کان

فردوسی آمد و سخن از چرخ برگذاشت

بر طراز پهلوانی و بر یاد پهلوان

آنک به خاندان عجم کرد خدمتی

کان هیچگه نمی رود از یاد خاندان

ارجوکه کهنه تربت او نو شودکه هست

دولت جوان و ملک جوان و ملک جوان

وانگه ز تیره بختی خوارزمشه، نهاد

چنگیز برگلوی وطن تیغ خونفشان

بیش از دو قرن و نیم نیاکان ما شدند

خوار و ذلیل زیر پی ترک و ترکمان

جست از میان تودهٔ خاکستر وطن

ناگاه برق و گشت منور از او زمان

اندر مصاف تاخت سماعیل شاه و یافت

ایران جلال و شوکت رفته به رایگان

وانگه که شد ز سستی آل صفی، بلند

در زیر تیغ افغان، افغان از اصفهان

روسیه تاخت تا

طبرستان و اردبیل

ترکیه تاخت از همدان تا به ایروان

محمود سیستانی از سیستان گرفت

تا قاینات و طوس و نشابور و اردکان

آمد برون ز میغ وطن تیغ نادری

وز وی گرفت روشنی این تیره خاکدان

و امروز باز نو شده این دولت کهن

بعد از قیام نادر و جهد کریم خان

یک قرن و نیم طی شد کز نسل پارسی

کس را نبود تخت جم و کاخ کی، مکان

ایران خراب شد ز دو همسایهٔ قوی

وز بی خیالی شه و دربار ناتوان

قانون خراب و ابتر و قانون گذار کور

بدتر ز هر دو مجری قانون در آن میان

القصه نیست مردم این ملک را سپس

بعد از خدا پناهی غیر از خدایگان

فرمانده بزرگ رضا شاه پهلوی

شاهی که هست بر همه فرمان او روان

شاها خدای بر گلهٔ خلق، مر تو را

چوپان صفت نمود نگهبان و پاسبان

آسایش شبان چه بود؟ خدمت رمه

کز بهرخدمت رمه آمد همی شبان

تفریح خلق در گرو زحمت شه است

دژ بغنود چو باشد بیدار دیده بان

اقرار می کنم که در این عهد و روزگار

هرگز شهی به از تو نداده است امتحان

چون درفتاد غلغله زآشوب بلشویک

اندر ولایت طبرستان و دیلمان

تهدیدکرد عاصمهٔ ملک را عدو

چون سیل خانه کوب که خیزد ز هرکران

تو با قلیل مایه سپه، تاختی به رشت

کرده سپر به پیش اجانب تن و روان

زان بیشه های صعب گذشتی به رزمگاه

کانجا پلنگ را نتوان راند با سنان

مرداب های موحش و آن سنگلاخ ها

بگذاشتی، چو تیر که پرگیرد ازکمان

اندر میان دشمن رفتی و آمدند

از هر طرف سپاهی بسته به کین میان

جستی ظفر به یاری تدبیر و تیغ تیز

بر دشمنان خانگی و خصم بی امان

کشور ز اهتمام تو یکباره امن گشت

گردنکشان و دزدان گشتند بی نشان

جاماسب گفته است به جاماسبنامه در

یاجوجیان ز شرق درآیند ناگهان

هر چیز را خورند

و ستانند و بگذرند

همچون ملخ که بگذرد از باغ و بوستان

از بهر دفع آنان بیرون شود یکی

مانند تو از ایران در آخرالزمان

آن قوم را به دریا ریزد ز رزمگاه

وایران دوباره گردد چون عهد باستان

مانندهٔ نیاکان گردد به عهد تو

خوی نژاد ایران با صدق هم عنان

جاماسبنامه را تویی اکنون شها گواه

از من به یاد دار و بر این فال خوش بران

مکان

از ریزش کوه غلطیده به زیر

احجار عظیم همچون هرمان

جوزات فتد در زیر قدم

چون برگذری از دوکمران

آن هفت غدیر چون هفت صدف

بسد به کنار گوهر به میان

کارا ز فراز ریزد به نشیب

آرام و خموش لرزان و نوان

چون پش سییدکش شانه زنند

از زبر زنخ تا پیش دو ران

بنگرکه چسان ببرید و شکافت

کارای حقیر خارای کلان

زبن تنگ دره چون برگذری

زی تنگ بند راهی است نهان

با دید شود اندر سر راه

کانی چو شبه بی حد کران

خطی سیه از دو سوی دره

پیوسته بهم همچون دوکمان

این کشور ماست کان زر و نیست

مردی که کشد این نقد ز کان

*

*

آن غرش آب کز سنگ سیاه

ریزد به نشیب جوشان و دمان

گوبی که مگر هم نعره شدند

در بیشه ٔ تنگ شیران ژیان

یا از برکوه غلطند به زبر

با غرش رعد صد سنگ گران

در هر قدس تا منبع رود

صد چشمهٔ عذب دارد جریان

زنجیر قلل پیوسته به هم

والبرز عظیم پیدا ز کران

پیچیده بر او چون شارهٔ سبز

انبوه درخت از دیر زمان

البرز شدست گوبی علوی

کز شارهٔ سبز بربسته میان

آن پارهٔ برف بر تیغهٔ کوه

چون سیم سپید بر جزع یمان

*

*

برگشتم از آن کافتاد مرا

از رفعت جای در سر دوران

ناگه بدمید ماه از برکوه

کاهیده ز نور یک نیمهٔ آن

چونان که به رقص پوشیده شود

یک نیمه ز زلف رخسار بتان

بی رود و سرود بی جام شراب

منزلگه ماست چون کورستان

یارب بفرست یارب بفرست

مولی برسان مولی برسان

زان شیشهٔ می زان تیشهٔ غم

زان بیشه ٔ حال زان ریشهٔ جان

ای چرخ مرا بی باده مخواه

وای دوست مرا بی بوسه ممان

نی نی نه رواست می بهر چراست

می بیخ هواست می اصل هوان

می خانه کن است دانش فکن است

آسیب تن است وآزار روان

خنیاگر ماست این بلبل مست

نوشین می ماست این آب روان

از جلوهٔ کوه شو مست که هست

هر منظره اش فردوس نشان

بنگرکه چسان شد

مست هزار

بی نشاهٔ می بی کیف دخان

گر از ره طبع سرمست شوی

ز آسیب خمار نفتی به زیان

این پند من است هرچند بود

مشکل به عمل آسان به زبان

گر ز امر منش سر بر نزدی

مردم نشدی مقهور غمان

غم چیره به خلق زان شد که نمود

بهمان ز سفه تقلید فلان

اقلیم و هوا پوشاک و غذا

اصلی ست درست درسی ست روان

بیمار شوی گر از ره جهل

در جده خوری قوت همدان

وآن را که به طبع رد کرد منش

گر قصد کنی بد بینی از آن

پر فتنه مشو بر صنع بشر

کاین گفت چنین و آن کرد چنان

کز صنع بشر بازست و دراز

بر فرق زمین دست حدثان

دردا که بشر شد سخرهٔ نفس

وز علم نهاد دامی به جهان

ازطبع و منش برگشت و فتاد

از راه یقین در بند کمان

شد علم فزون لیکن بنکاست

نز بخل بخیل نز جبن جبان

جنگی که پریر گیتی بگرفت

ناداده کسی در دهر نشان

نه برده چنو این پشت زمین

نه دیده چنو این چرخ کیان

آن خون که بریخت این نیمهٔ قرن

هرگز بنریخت در چند قران

ایراک ز علم ثروت طلبند

نه لذت روح نه رامش جان

این را

چاره نبود هرگز، جزکندن دندان

*

*

اندر دهن نفس، بسی دندان داربم

تا لقمهٔ افکار بخاییم بدیشان

ناگاه فتد کرم طمع در دهن نفس

واندر بن دندانی، جا گیرد آسان

آنجای کند شخم و نهد تخم و بزایند

کرمان طمع، بیشتر از ریگ بیابان

چون لقمهٔ پندار بخاییم، از آن زهر

در لقمه فرو ریزد از پایهٔ اسنان

در معدهٔ روح افتد با لقمهٔ پندار

وآنجای کند مفسده چون موش در انبان

وانگه جهد اندر دوران دم دانش

هر چیز بیوبارد چون گرسنه ثعبان

بیماری نفس آرد و ناراحتی روح

درد سر عقل آرد و درد دل ایمان

چون نفس شود خسته و جان گردد بیمار

افرشتهٔ او سوی پزشگ آید گریان

گوید که حکیما به وثاق اندر دارم

بیماری افسرده و پژمرده و نالان

چشمانش نابینا گشته است و نبیند

جز منفعت شخصی و جزکیسه و جز خوان

از تاب و توان رفته چون مستسبع شیدا

وز خواب و خورش مانده چو مستسقی عطشان

یکباره رهاکرده طریق خرد و عقل

بالمره نظر بسته ز عز و شرف و شان

دانا به ملک گو: بیمار تو را سخت

درد طمع و حرص گرفته است گریبان

اندر دهن نفسش، دندانی خرد است

ابلیس مر آن را زده هر روز به سوهان

بیخ و بن آن دندان پوسیده و زار است

علت همه زانست و علاجش بود آسان

دندان طمع خوانند آن را و ببایست

برکندن آن از ته دل وز بن دندان

دندان خرد را چو خوردکرم طمع، نیست

دندان خرد، آن را دندان طمع خوان

چون آز و طمع گردد با جان تو مقرون

پیوسته خجل گردی اندر بر اقران

هر درد که داری تو ز آز و طمع توست

دندان طمع کن که شود درد تو درمان

خورشید بردمید

بهرامشاه کی زاد، ارمزد هندوان

پویان به پیش لشکر او پیل ها هزار

بر پیل سر، یکایک بنشسته پیل بان

اسپهبدان برند همی پیش لشکرش

آراسته درفش به آیین خسروان

زیدر به ملک هند به هنجار زیرکی

باید گسیل کرد یکی مرد ترجمان

بایدکه ره سپارد وگوید به هند بوم

کایرانیان چه دیدند از تازبان زیان

از دشت تازیان سپهی جانگداز، کرد

جنبش به سوی بنگه ایران باستان

شاهنشهی برفت ز ما تا بیامدند

این دیوروی مردم بدخوی بدنشان

نز مردی و هنر، که بریخواری و فسون

این خسروی به دست گرفتند یک زمان

بردند خواسته به ستم ازکسان و زن

وندر گزیده باغ نشستند و بوستان

بخشند باغ ها به سران سپاه خویش

وز باغ و کشت، ساو بخواهند بس گران

و آنگه فرشته گوید، بنگر که این دروغ

اندر فکند چند بدی ها درین جهان

نبود ازو کسی بتر اندر جهان ز ما

پتیارهٔ دروغ گزندیست جاودان

آمد به خرمی دگر آن شاه شاهزاد

بهرامشاه ایزدی از دودهٔ کیان

بازآوریم کین خود از تازیان چنانک

آورد باز رستم، صد کین دیرمان

بتخانه های ایشان از بیخ برکنیم

سازبم پاک از ایشان یکباره خان و مان

تا این دروغ زن ها از بن براوفتند

گردد به داد راست سر مرز و مرزبان

نگاهداشت مر او را به ریسمان

پتیارهٔ زمان را دامی است هر طرف

نتوان گریخت از دم پتیارهٔ زمان

کوشم که در نهفت بمانم، ولی دریغ

بیرون کشند زر نهان گشته را ز کان

از خاکدان کشند و به گنجش نهان کنند

چون بنگرند رشتهٔ گوهر به خاکدان

گوهر کجا و گنج کدام و کدام زر

ایدون که بی بهاترم از خشک استخوان

هستند اهل فضل چو طاووس یا سمور

کز بهر پر و پوست به جانشان رسد زیان

بلبل به جرم صوت اسیر قفس شود

و آزادوار زاغ بگردد به گلستان

بس مردم شریف که از حرفت ادب

در حرقت ابد دل او سوخت جاودان

بس نامور وزیر که از شومی هنر

گلفام شد ز خون گلویش گریوبان

آبی خوش از گلویش هرگز فرو نرفت

آن کس که جست نام و نکرد آرزوی نان

بس شاعران ز غزنه و لاهور خاستند

در عهد آل ناصر و آن خوب خاندان

چون راشدی و اختری و رونی و حسن

مختاری و سنایی و اسکافی جوان

هریک ز نان شاعری اندوختند مال

مسعود شد فریسهٔ حبس اندر این میان

زنجیر و بند سود دوپایش ز بهر آنک

ببسود پای همت او فرق فرقدان

ترسنده بود باید از ین دهر پرگزند

لرزنده بود باید ازین چرخ بی امان

بختم چو کشتی ای است فتاده به چار موج

سکان فرو گسسته و بشکسته بادبان

طوفان غم که موج هلاکش بود ز پی

گاه از زمین بجوشد و گاهی از آسمان

برگرد من دمنده نهنگان دیوچهر

بگشوده هر یکی پی بلعیدنم دهان

گویند گل شکفت و به دیدار گل به باغ

ساری چغانه زن شد و بلبل سرودخوان

هر مرغکی به شاخ گلی آشیان گرفت

جز من که دور مانده ام از جفت و آشیان

از طرف بوستان بفتادم به حبس و بند

هنگام آن که گل دمد از طرف بوستان

مرغان باغ را کند از آشیان

جدا

چون شد به باغ مرد دژآهنگ، باغبان

خونابه ریزم از مژه بر عارضین چنانک

بر برگ شنبلید چکد آب ناردان

آن شکوه ها که داشت دل اندر نهان ز من

زاشگ روان به روی من آورد ناگهان

دارم بسی شگفت که مژگان حدیث دل

بی گوش چون شنیدو چسان گفت بی زبان

هر لحظه ای خروش مغانی برآورم

زین آذری که هست به جان و دلم نهان

کآذرگشسب دارم اندر میان دل

چونان که دارم آذر برزین میان جان

نشگفت،ازین دو آتش سوزان که با منست

کاین حبسگاه تیره شود قبلهٔ مغان

چون بنگرم در آینه بر دو رخان زرد

دل گیردم ز انده و اشگم شود روان

شد زعفران من سبب گریه از چه روی

گر شد به خاصیت سبب خنده زعفران

چون بربط شکسته به کنجی فتاده ام

رگ های زرد تار کشیده بر استخوان

هر گه که تندباد حوادث وزد به من

از هر رگم چو چنگ برآید یکی فغان

ننوازدم کسی ز هزاران هزار دوست

چنگ شکسته را ننوازند بی گمان

غبنا! که روزگار دغا تیغ کینه را

بار نخست بر تن من کرد امتحان

تن زد همی زمانه ی جانی ز حرب من

روزی که بود درکف من خامه چون سنان

اکنون دلیرشدکه خمش یافت مر مرا

آری به شیر بسته بتازد سگ شبان

عمری سخن به خیر وطن گفتم ای دریغ

کآمد به دست هموطنانم به سر، زمان

سر بر سر سنان رود آن را که نیست بخت

بیچاره من که رفت سرم بر سر زبان

ای خستهٔ خدنگ حوادث به صبر کوش

کآخر ز دست چرخ فرو افتد این کمان

ور زانکه عمر شد سپری هیچ غم مدار

کاندر زمانه کس بنمانده است جاودان

ازکس وفا مدار طمع زانکه گفته اند

قحط وفا است «در ...» آخرالزمان

مانند کبک در دی ماه

کرده سرها به زبر برف نهان

همه بیمعنی اند و ظاهرساز

همه دلمرده اند و چرب زبان

همه لاقید و لاابالی و رند

همه بی مهر و بی وفا و جبان

همه بیعار و یاوه گوی و چکه

همه بی بند و بار وکج پالان

همه صوفی مذاق و ابن الوقت

همه کوفی نهاد و کافرسان

همه مظلوم روی و ظالم خوی

همه مردم نما و دیونشان

همگی مستعد خوش رقصی

خاصه گر دنبکی بود به میان

جملگی بی بهانه دوست فروش

همگی بی جهت ضعیف چزان

چون که آمد یکی بهانه به دست

ندهند آن زمان به شمر عنان

چون به دست آورند دستاویز

طی شود پایمردی و وجدان

دم از ایمان نمی زنند الا

اینکه باشد تقیه از ایمان

اتقوا من مواضع التهم است

همه را حرز جان و خط امان

اتقوا خوانده اند ولاتلقوا

همگی از حدیث و از فرقان

ذکرشان لایکلف الله است

همه از ضعف نفس و وسع فلان

در سخن جمله بوذر و مقداد

در عمل جمله ابن سعد و سنان

همه بدخواه پهلوی در دل

همه مداح پهلوی به زبان

همه هم شمر و هم امام حسین

تعزیت خوان و تغزیت گردان

خوانده خود را معلم اخلاق

لیک در خلق و خوی چون صبیان

همه چون اصفهانیان قدیم

صد نفر زبر تیغ یک افغان

کسی انگشتان اگر ببرد

خود ببرند دست بر سر آن

ور نهد بر دهانشان کس مشت

خود بکوبند مشت بر دندان

خوی دارند جمله بر اغراق

به طریقی که شرح آن نتوان

گرکسی فسوه ای دهد سر شب

ریدمانی شود سپیده دمان

وگر آن فسوه ضرطه ای گردید

انقلابی شود پدید از آن

شرح آن نیم ضرطه با صد شکل

تا به سرحد رود دهان به دهان

همه یا ظالمند یا مظلوم

نیست حد وسط در آن سامان

معتدل نیست طبع طهرانی

یا کندگریه یا بود خندان

همه در خلق و خوی چون پشه

موذی و پرصدا و بی بنیان

گر رها سازبش پرد به هوا

ور نگه داربش سپارد جان

گاه لطفی کند فزون ز قیاس

گاه جوری کند برون ز بیان

نه در آن

لطف های او حکمت

نه بر این جورهای او برهان

گوییش دور شو از این لب بام

پس رود تا فتد از آن سوی بان

هنر او بود فراموشی

خواه از مهر و خواه از عدوان

جاهلست و از اوست جاهل تر

آنکه خواهد وفا از این یاران

با چنین مردمی چه می گذرد

برکسی کاوست مصلح ایران

درد این مردم مزخرف را

نیست جز مشت پهلوی درمان

یا دوایی ز نو نماید کشف

عیسی وقت، حضرت لقمان

ای حکیمی که نیست جزتو بری

دور از دوستان یکی انسان

بردی از یاد بنده راکه تو نیز

هستی از آن بزرگ شارستان

یا مگر علم طب درین اوقات

ببرد حفظ و آورد نسیان

زیر کُرسی لَمیده ای که رسد

خبر مرگ من از اصفاهان؟

بعد از آن پای منقل وافور

لب کنی خشک و ترکنی مژگان

پس ز دلسوزی و وفا بندی

گنه مرگ من به این وآن

چون معاویهٔ لعین که نکرد

روز سختی حمایت از عثمان

چون که عثمان به زور شد کشته

تعزیت ها گرفت آن شیطان

بر سر نیزه کرد پیرهنش

شد طرف با خلیفهٔ یزدان

تو هم ای حقه باز می خواهی

من شوم کشته در ته زندان

بعد از آن تعزی بپا سازید

بهر من جملگی ز خرد و کلان

غافل از اینکه شهربانی هست

واقف از این فریب و این دستان

نگذارد که ختم من گیرید

متفرق کند به زور آژان

اینقدر هم امیدوار نیم

به شما کو دور زمان

مشت باشد نمونهٔ خروار

ابر باشد نشانهٔ باران

بالله ار چشمتان شود پر اشگ

می کنید از عیال خود پنهان

که مبادا توسط کلفت

شود آن گریه نزد شحنه عیان

رفت اسباب خانه ام بر باد

شصت تومان بهای یک تومان

خانه و باغ هم به فرع رود

بنده مانم به جای و یک تنبان

تو که بی پول نیستی آخر

از چه باغم نمی خری ارزان

ترسی ار باغ بنده را بخری

خانه ات را کند عدو تالان

شعرهایی نوشته ام تازه

به سوی میر لشگر ایران

برده ام نام

تو در آن اشعار

شو به نظمیه و بگیر و بخوان

خود تو بهتر ز هرکسی دانی

که نبوده است بنده را عصیان

گر ترا بهر دیدن رفقا

گذر افتاد در بهارستان

عرض اخلاق بنده را به رییس

یعنی آقای دادگر برسان

پس از آن افسر و فهیمی را

بده از من درود بی پایان

گو که دامانتان بگیرم سخت

روز محشر برابر میزان

گر شوم در بهشت نگذارم

در گشاید به رویتان رضوان

ور به دوزخ روم برم همراه

هر سه تن را به جانب نیران

گرچه بودید سالیان دراز

حق و ناحق، وکیل پارلمان

دوستان قدیم را دیدید

گه به منفی و گاه در زندان

با وجودی که داشتید خبر

از دل پاک شهریار جهان

جور کردید و باز ننمودید

قصهٔ من به حضرت سلطان

*

*

اینهمه طیبت است، حق داراد

همگی را ز چشم بد به امان

تا رسد فرودین پس از نوروز

تا که آذر بود پس از آبان

تا فساد مرا ره از صفرا

در تن مردم آورد یرقان

تنتان باد سالم از امراض

جانتان باد ایمن از حدثان

تو به طعم و بوی پیدا

هرچند شوی به رنگ پنهان

شد پارسی از تصرف تو

مهمل چو کلام جان بن جان

خشکیده و خامشی تو، گویی

چولی قزکی به دست طفلان

چولی قزکی ولی نه زان جنس

کز وی طلبند خلق باران

الفاظ به کسره می گذاری

زان کسرویت شده است عنوان

ورنه توکجا و آل کسری

ای مایهٔ ننگ آل قحطان

که خونشان بر خاک

کشید نقشهٔ پر افتخار پاکستان

زما درود برآن روح پرفتوح بزرگ

«جناح»، رهبر والاتبار پاکستان

درود باد به روح مطهر «اقبال»

که بود حکمتش آموزگار پاکستان

«هزار بادهٔ ناخورده» وعده داد که هست

از آن یکیش می خوشگوار پاکستان

جدا نبود و نباشند ملت ایران

ز طبع و خوی و شعار و دثار پاکستان

گمان مبر که بود بیشتر از ایرانی

کسی به روی زمین دوستدار پاکستان

گواه دوستی ما بود شهنشه ما

که شد ز صدق و صفا رهسپار پاکستان

هماره ایران می برد رنج در ره هند

ز رنج رست کنون در جوار پاکستان

بهار عاشق فرهنگ و خوی و آدابی است

که محکم است بدان، پود و تار پاکستان

ز روی صدق و ادب چند نکته عرضه دهم

به پیشگاه دل حقگزار پاکستان

یکی سماحت ملی، که گونه گونه ملل

زیند فارغ و خوش در دیار پاکستان

که ملک را نرساند به وحدت ملی

مگر سماحت قانونگزار پاکستان

جدال مذهبی و ترک اصل آزادی

خزان کند به حقیقت، بهار پاکستان

دگر صنایع ملی که کارساز افتد

به جمع کارگر بیشمار پاکستان

دگر بنای عدالت که بالسویه برند

ز عدل بهره، صغار و کبار پاکستان

ز مرگ باک مدارید و مستعد باشید

که هست صلح مسلح، مدار پاکستان

اساس صلح، سپاه منظم است، بلی

بود سپاه منظم، حصار پاکستان

برید بهره زعلم فرنگ وصنعت او

که کسب علم و هنر نیست عار پاکستان

ولی فضایل اخلاق خود زکف مدهید

که خوی غرب نیاید به کار پاکستان

فنون غربی وآداب وسنت شرقی

مناسب است به شأن و وقار پاکستان

همیشه تاکه زگشت زمین شب آید و روز

به خرمی گذرد روزگار پاکستان

همیشه یمن بود در یمین پاکستان

هماره یسر بود در یسار پاکستان

به یادگار، بهار این قصیده گفت و نوشت

همیشه لطف خدا باد یار پاکستان

بهار علی جان

یافتم این بنده گرچه از پس ده سال

در نظرت قدر و اعتبار علی جان

لیک تو بودی مرا ز ساعت اول

خوبترین یار و دوستار علی جان

در نظر من سه اصل قوت دارد

عاطفه و مسلک و شعار علی جان

من به تو با این دو دیده بودم از اول

نیستم از دیده شرمسار علی جان

گرچه کنون حزب و مز ب و عاطفه مرد ه است

لیک بدان دارم افتخار علی جان

بودم و بودیم در مقابل روسان

همچویکی آهنین حصار علی جان

بودیم از پشت میزهای جراید

رزم کنان تا به پای دار علی جان

با سپه روس، گشته ایم مقابل

بی مدد عون و دستیار علی جان

خارجیان را ز ملک خویش براندیم

با قلمی همچو ذوالفقار علی جان

نفی بلد دیده ایم و حبس مکرر

تهمت خصمان نابکار علی جان

هرکه به جای من و تو بودی کردی

روزی صد بار انتحار علی جان

تو با بخت کامیاب صفاهان

مردم ایران ز شرق و غرب ببردند

رشگ، بر این حسن انتخاب صفاهان

رو که خوش از عهدهٔ حساب بر آیی

چون ز تو خواهد خدا حساب صفاهان

رو که اثرهای مستطاب نماید

در تو دعاهای مستجاب صفاهان

نعمت دنیات هست، کوش که یابی

عاقبتی نیک از احتساب صفاهان

عاقبت نیک، غیر نام نکو چیست؟

نام نکو جوی از جناب صفاهان

تا به تو منسوب گشت، فخر نمایند

اهل صفاهان ز انتساب صفاهان

روی بهار از فراق روی تو گشته است

زردتر از آبی خوشاب صفاهان

لیک به حکم حکیم و لطف تو شاید

سرخ شود رویش از شراب صفاهان

داشتن

ای برادر هرچه هستی هیچ شو در راه دوست

تا توانی جمله اشیا را برابر داشتن

ای پسر باید پی تسخیر شهرستان دل

دل ز جان بگرفتن و جان دلاور داشتن

ترک خود کن ای پسر تا هر چه خواهی آن کنی

اینت ملک و اینت جاه و اینت کشور داشتن

با سپاه جهد کن تسخیر ملک معرفت

تا توانی جمله گیتی را مسخر داشتن

پیش شاهنشاه کل ننگ است در شاهنشهی

خان خاقان یافتن یا قصر قیصر داشتن

بلکه باید ملک معنی را گرفتن وانگهی

قیروان تا قیروان دریای لشکر داشتن

چشم صورت بین ببند ای دل که نبود جز گزاف

طرهٔ تاریک و رخسار منور داشتن

نیز ناید در نظر جز ریشخند کودکان

سبلت افشانده و ریش مدور داشتن

مانوی کیش است در کیش حقیقت آنکه خواست

دیدهٔ حق بین به دیوان مصوّر داشتن

چیست نمرودی خلیل الله را هشتن ز دست

وانگه از کوری نظر بر صنع آزر داشتن

رو به کنج عافیت بنشین که از دریوزگی است

کنج دارا جستن و ملک سکندر داشتن

چیست دون طبعی هوای خسروی کردن به دهر

با نشان خدمت از فرزند حیدر داشتن

بوالحسن خورشید آل مصطفی کاید درست

با ولایش تاجی از خورشید بر سر داشتن

حجه هشتم رضا، شاهی که بتوان با رضاش

هفت چرخ نیلگون را زیر چنبر داشتن

هرکه امروز از صفا محشور شد در حضرتش

بایدش آسایش از فردای محشر داشتن

نعمت دنیا و عقبی بر سرکوی رضاست

با رضای او توان نعمای اوفر داشتن

ای طلب ناکرده و نادیده احسان امام

شایدت دل را بدین معنی مکدر داشتن

رو طلب کن با دل بیدار و چشم اشکبار

تا ببینی آنچه نتوانیش باور داشتن

چون توئی کاهل، چه می خواهی که از بی دولتیست

بینوای کاهل امید از توانگر داشتن

پادشاهی نیست آن کز روی غفلت چند روز

بر سر از دود دل درویش

افسر داشتن

منصب شاهنشهی چبود؟ مقام بندگی

بر در نوباوهٔ موسی بن جعفر داشتن

ای به غفلت در پی اکسیر دنیا کنده جان

بایدت در بوته ابن یک بیت چون زر داشتن

«این ولی الله این اکسیر اعظم این امام

خاک شو تا زر شوی، این کشتن این برداشتن»

مژگان کش

ور زنی به ساعد سیمین زن

گر همی بری، دل دانا بر

ور همی زنی، ره آئین زن

گه سرود نغز دلارا ساز

گه نوای خوب نوآئین زن

بامداد، بادهٔ روشن خواه

نیمروز، ساغر زرین زن

رو بهار ازین سخنان امروز

بر سخنوران خط ترقین زن

زین تذرو وکبک چه جوئی خیر

رو به شاهباز و به شاهین زن

شو پیاده ز اسب طمع و آنگاه

پیل وش به شاه و به فرزین زن

تا طبرزد آوری از حنظل

گردن هوا به تبرزین زن

تا جهان کژیت به ننماید

کحل راستی به جهان بین زن

گرت ملک و جاه برین باید

تن به ملک و جاه فرودین زن

بنده شو به درگه شه وانگاه

کوس پادشاهی و تمکین زن

شاه غایب آنکه فلک گویدش

تیغ اگر زنی به ره دین زن

رو ره امیری چونان گیر

شو در خدیوی چونین زن

ای ولی ایزد بیچون، خیز

ره بر این گروه ملاعین زن

بر بساط دادگری پا نه

بر کمیت کینه وری زین زن

گه به حمله بر اثر آن تاز

گه به نیزه بر کتف این زن

خیمهٔ خلاف اعادی را

برکن از جهان و به سجین زن

کیش اورمزد به کار آور

بیخ آهریمن خودبین زن

دین حق و معنی فرقان را

بر سر خرافهٔ پارین زن

از دیار مشرق بیرون تاز

کوس خسروی به درچین زن

پای بر بساط خواقین نه

تکیه بر سریر سلاطین زن

پیش خیل بدمنشان شمشیر

چون امیر خندق و صفین زن

با مداد تیرهٔ خون خصم

بر بیاض دین خط تزئین زن

برکران این چمن نوخیز

با سنان آخته، پرچین زن

تا به راستی گرود زین پس

بانگ بر جهان کژآنین زن

چهر عدل را ز نو آزین بند

کاخ مجد را ز نو آئین زن

گر فلک ز امر تو سر پیچد

بر دو پاش بندی روئین زن

طبع من زده است در مدحت

نیک بشنو و در تحسین زن

برگشای دست کرم و آنگاه

بر

من فسردهٔ مسکین زن

تا جهان بود تو بدین آئین

گام بر بساط نوآئین زن

ای زن

*

*

بزرگا شهریارا! کامر فرمود

کز این بیغوله بیرون آیی ای زن

به شاه پهلوی از جان دعاگوی

اگر پنهان و گر پیدایی ای زن

ثنای بانو و شه دخت و شه پور

بکو گر پیر اگر برنایی ای زن

سوی علم و هنر بشتاب و کن شکر

که در این دورهٔ والایی ای زن

حجاب شرم و عفت بیش تر کن

کنون کازاد، ره پیمایی ای زن

به کار علم و عفت کوش امروز

که مام مردم فردایی ای زن

عالم دگرم من

سلطان ملک فنایم منصور دار بقایم

با یاد هوست هوایم وز خویش بیخبرم من

موجود و فانی فی الله هستی پذیر و فناخواه

هم آفتابم و هم ماه، هم غصن وهم ثمرم من

زین آخرین گل مسنون شد تیره این رخ کلگون

ور نه به فال همایون از اولین گهرم من

ناقوس و نغمهٔ مؤذن گوید که هان بنیوشید

معنی یکی است اگرچه درگونه گون صورم من

فرزند ناخلف نفس فرمان من برد از جان

زیرا به تربیت او را فرمانروا پدرم من

آنجا که عشق کشد تیغ بی درع و بی زرهم من

و آنجا که فقر زند کوس با تیغ و با سپرم من

پیش خزان جهالت، و اسفندماه تحیر

خرم بهار فضایل واردی مه هنرم من

غیر از فنا نگرفتم زین چیده خوان ملون

زیرا به خانهٔ گیتی مهمان ما حضرم من

از کید مادر دنیا غار غمم شده ماوا

مرخسرو علوی را گوئی مگر پسرم من

مدح ستودهٔ گیتی صدره بگفتم ازیرا

از قاصد ملک العرش صدره ستوده ترم من

والا سفیر خردمند وخشور پاک خداوند

کش گفت عقل برومند استاد بوالبشرم من

ای دستگیر فقیران وی رهنمای اسیران

راهی، که با دل و یران زانسوی رهگذرم من

بال و پریم دگر ده، جائیم خرم و تر ده

زیرا درین قفس تنگ مرغی شکسته پرم من

بر من ز عشق هنربخش وز فقر تاج و کمر بخش

ای پادشاه اثربخش لطفی که بی اثرم من

خدای من گر بی تو زیم باز

افرشتهٔ من گردد چون اهرمن من

تا هست کنار تو پر از لشکر دشمن

هرگز نشود خالی از دل محن من

از رنج تو لاغر شده ام چونان کاز من

تا بر نشود ناله نبینی بدن من

دردا و دریغاکه چنان گشتی بی برک

کاز بافتهء خویش نداری کفن من

بسیار سخن گفتم در تعزیت تو

آوخ که نگریاند کس را سخن من

وانگاه نیوشند سخن های مرا خلق

کز خون من آغشته شود پیرهن من

و امروز همی گویم با محنت بسیار

دردا و دریغا وطن من، وطن من

در سرشت، پلیدند و در منش مطعون

قرایح همه همچون رویه نامطبوع

طبایع همه همچون قریحه ناموزون

حرام ساخته بر خلق زندگی و به خویش

حلال داشته مال و مباح ساخته خون

اگر به زندان، حلق پسر برند به تیغ

به تعزیت نبود مادر و پدر مأذون

وگر بخواهد نعش پسر ز زندانبان

پدر به زندان گردد بدین گنه مسجون

مرا ز نیستی و مرگ بیم و وحشت نیست

که لذتی نبرم زین حیات ناموزون

چه تندرست و چه بیمار، پیش دیدهٔ من

خوش است مرگ، چو لیلی به دیدهٔ مجنون

برابر است مرا فکر زندگانی و مرگ

نه از یکی متنفر، نه بر یکی مفتون

جهان به دیدهٔ من گلشنی است رنگارنگ

حیات در بر من نعمتی است گوناکون

ولی چو از پس یک عمر، بایدم مردن

اگر بمیرم اکنون، نباشمی مغبون

مبین که نیست ترا در جهان عدیل و قرین

ببین به دیدهٔ عبرت به رفتگان قرون

بسا کس از در سمج اجل درون رفتند

ولی از آن همه یک تن نیامده است برون

یکی نیامد از آن رفتگان که گوید باز

به کس چه می گذرد، چون بمرد و شد مدفون

کجاست نفس بهیمی و چیست عقل شریف

کجاست روح که از تن رود چو ربزد خون؟

به جز شگفتی و حیرت همی چه افزاید؟

از آنچه دیدی و گفتند گونه گونه سخون

نشد یقین و، مسلم نداشت ذوق سلیم

که روح آدمی و نفس چند باشد و چون

بساکسا که بمردند و رفته اند از یاد

همی به خواب من آیند هر شبم اکنون

چه حکمتی است که بینیم ما به عالم خواب

بسی مثال که باشد به راستی مقرون؟

به کودکی ز جفای مربیان، بودم

ستمکش و عصبی تلخکام و خوار و زبون

نیافتم خورش خوب از آنکه گفت پدر

که هوش طفل شود کم چو یافت لقمه فزون

به هجده سالگی اندر، پدر بمرد

و مرا

سپرد با دو سه طفل دگر به دهر حرون

نه ثروتی که توان برد راه در هرجای

نه بنیتی که توان کرد پنجه با هر دون

چه رنج ها که کشیدم به روزگار دراز

چه رنگ ها که بدیدم ز دهر بوقلمون

اگر نبود به دستم بضاعتی مکفی

ولیک بود به مغزم، قریحتی مکنون

مرا به روز و شبان مونسی نه، غیرکتاب

که بد به مخزنم اندر، کتاب ها مخزون

ازآن سپس منم ونظم ونثروعلم وهنر

که هریکی را خصمی است چیره چون گردون

من از حسود به رنجم ولی هزاران شکر

که نیست با حسد و رشگ، خاطرم مقرون

مراست روحی خالی ز عجز و ذلت و ضعف

مرا دلی است مبرا ز مکر و کید و فسون

پدر به عفت و شرمم چنان مؤدب ساخت

که گشت شرم و حیا با ضمیر من معجون

حیا به شرع پیمبر بزرگ تر صفتی است

ولی دریغ که من زین صفت شدم مغبون

حیا برفت و وقاحت به جای او بنشست

زمانه گشت دگرگون و خلق دیگرگون

چو نظم بگسلد و پی سپر شود آداب

ادب نخوانده، قوی گردد و ادیب زبون

شود دلیل هنر، کذب و خودستایی و لاف

دلیل بی هنری، خامشی و صبر و سکون

صدای واگون

اصحاب را به مقصد، نزدیکتر رساند

گر چاروای لنگی باشد به جای واگون

با راکبان واگون همره رسد به خانه

افتد اگر چلاقی، اندر قفای واگون

در پایتخت ایران، این بلعجب که نبود

ز آثار علم و عمران، چیزی سوای واگون

آنهم به این فضاحت، آنهم به این کثافت

از ابتدای واگون، تا انتهای واگون

برای

کان بقعه بهبشی بود برین

بر ساحت بردی ببر سلام

کآن برد و سلامیست دلنشین

وز چشمهٔ زنگیش نوش کن

تا شکر نوشی و انگبین

بگذر سحری زی سه آسیا

زآنجا به کُه خور بر آببین

کز عکس گل و لاله و سمن

شرمنده برآید خور از زمین

بر مسجد ویران عمرولیث

رخ سای که پیریست بافرین

رخ سای بر آن فرخ آستان

بزدای ازو گرد باستین

قرآن کده اش را درون صحن

با دیدهٔ قرآن شناس بین

بر مرقد سعدی بسای چهر

بر تربت خواجو بنه جبین

کن یاد سرکوی شاه شیخ

از بهر دل حافظ غمین

شو تربت خونینش را بجوی

وآن خاروخس از تربتش بچین

آن دولت مستعجلش نگر

بر تربت وبرانه اش نشین

جو تربت منصور شاه را

مقتول سمرقندی لعین

گر تربت او یافتی، بروب

خاک رهش از زلف حور عین

بر مدفن شه شیخ برنویس

کاین مدفن شاهیست راستین

بر تربت منصور بر نگار

کاین تربت شیریست خشمگین

زانجا به سوی حافظیه شو

زان خطه کفی خاک برگزین

و آن خاک به سر کن که ای دربغ

کو حافظ و آن طبع دلنشین

زی تربت خواجو برای هان

بر مدفن اهلی بنال هین

بر مرقد بسحاق کن گذر

ربزهٔ هنر از خاک او بچین

بر خواجهٔ «داهدار» ده درود

همت طلب از خاک آن زمین

در مسجد بردی ز مکتبی

بنیوش سخن های نازنین

جو توشهٔ راه از شه چراغ

کانجا دو جهان بنگری دفین

برپا تاکشید

این سوار پارسی رخش فصاحت زیر زین

جز بدو هرگزکجا در «طابران» پیدا شدی

فره ای کز خسروان در «خاوران» بودی دفین

قصهٔ محمود غزنی سربه سر افسانه است

بی نسب مردم نجوید نام پور آتبین

خصم نام رستم سگزی و زال زابلی است

ناصبی مردی که زاده است ازینال و از تکین

نامه ی شاهان به دست موبدان آماده گشت

وز بزرگان خراسان یافت پیوندی چنین

دفترگشتاسب را میرچغانی زنده کرد

کارنامهٔ روستم را احمد سهل گزین

بازش اندر طون گردآورد «بومنصور» راد

داستانی شد به شیرینی همال انگبین

پس برون آمد ز «پاز» طوس برنا شاعری

هم خردمندی حکیم و هم سخن سنجی وزین

بود دهقان زاده ای دانشوری خوانده کتاب

وز «شعوبی» مردمش درگوش درهای ثمین

زاده و پرورده در عهدی که بهر نام و ننگ

بود اقلیم خراسان، رزمگاه آن و این

نوز اقوام «غز» از آمویه ناکرده گذر

نوز در غزنی نگشته بندگان مسندگزین

بویهٔ نام آوری را هرطرف آزاده ای

زنده کرده نام کیکاوس و نام گی پشین

کز میان شیرمردان نعره زد دهقان طوس

گفت هان یکسو که آمد از عرین شیر عرین

پس بیاهنجید شکرزای کلک عسکری

شکرستانی روان کرد ازکلام شکرین

خود به کام خویش و گنج خویش کرد این شاهکار

نه کسش فرمود هان ونه کسش فرمود هین

ناگهان برخاست گردی درخراسان از نفاق

وز میان کرد بیرون شد سر یغمای چین

دولت سامانی و سامان خوارزم و زرنگ

با زمین هموار شد زین گردباد آتشین

نیمه ای بخش «قدرخان» گشت تا آن روی آب

بخش دیگر گشت مر محمود را زبر نگین

صدمت آشوب و جنگ وخشکسالی و تگرگ

ویژه برکرد از دیار طوس افغان و حنین

کار بر فرزانه تنگ آمد ازیرا گم شدند

همرهان غمگسار و دوستان نازنین

گرچه درویشی و پیری سست کرد استاد را

لیکنش برکست اگر شد سست عزم آهنین

بیست ساله شعرهای گفتهٔ شهنامه

گشت

ناگزیر اندر جهان با مدح محمودی قرین

وین گزیر ناگزیران مرد را سودی نکرد

دستواره نال تر بود و نگشت او را معین

سربه سر عرقوبی آمد وعده ی سالار و میر

داشت مسکین طمع جوز افروشه از نال جوین

پانزده سال دگر در طوس دستان ساز شد

کش به جز حرمان نزاد از آن شهور و آن سنین

سال فردوسی به هفتاد یک انجامید و ساخت

هفت باغ دلگشا چون هشت خلد دلنشین

زان سپس ده یازده سال دگر نومید زیست

هم به نومیدی روان شد جانب خلد برین

مرگ برهاندش ز محنت وین هنر دارد جهان

کاندرو پاینده نی، رنج و غم و آه و انین

گرچه خورد از گنج خویش و برنخورد از رنج خویش

لیک ماند ازخویش گنجی بی عدیل و بی قرین

بی گمان دانسته بود از پیش کایرانی گروه

دارد از پی سرنوشت غز وتاتار لعین

وتن مصائب از پس مرگش پدید آمد درست

زانکه بود او را دل اندر قبضه ی روح الامین

دور تورانی رسید و دور ایرانی گذشت

وز سیه بختی شکار بوم شد باز خشین

بی نسب مردم به قرآن و به دین آوبختند

تا شدند از فر دین جای ملوک اندر، مکین

خاندان های ملوک آربانی را ز بن

برفکند آسیب آنان چون دمنده بومهین

سیستان وگورکانان درگه و خوارزم و طوس

غور و غرشستان، ری وگرگان و جی و ماربین

هریکی از پادشاهی بود ایرانی نژاد

کز پس سامانیان خفتند در زیر زمین

دیرباز، آن کوشش و رنج نژاد پارسی

گشت ضایع چون به زهدان در، تبه گشته جنین

سعی آل فرخان، و آل یسار و آل لیث

بن مقفع وآل برمک وآل سهل راستین

دولت نصربن احمد کوشش جیهانیان

رنج های بلعمی و آن فاضلان تیزبین

این همه یک سر تبه گشتی به دست آوبز شرع

زانکه داغ شرع بودی مهتران را بر جبین

شاه غزنی را به کف بودی ز ری تا رود گنگ

باز برگردنش بر، یوغ

امیرالمومنین

جمله با گردنکشی بودند ناچیز ازگهر

همچو اسپر غم که خیزد ازکنار پارگین

لاجرم بی رغیت آن مهتران برتافتی

فکر ابناء گرام از ذکر آباء مهین

وز فراموشی بیفسردی درتن یخچال ژرف

خون گرم مرد دهقان در ورید و دروتین

گر نبودی در درون کلبه دهقان طوس

اخگری تابنده اندر زیر خاکستر دفین

نسختی زان پادشاهی نامه در غزنی بماند

از برش افشانده گرد نیستی، چرخ برین

خسروان غور را در غارت غزنی فتاد

آن گهر در دست و بستردند گردش باستین

هرکه یک ره خواند،شد سرمست جاویدان،که بود

باستانی باده اندر خسروانی ساتکین

جز مگر داغ دل، از پیشینگان برجا نماند

مرده ریکی کان به کار آید به عهد واپسین

لیک بر آن داغ ها فردوسی طوسی نهاد

مرهمی کرده به آب غیرت وهمت عجین

از سخن بنهاد دارویی مفرح در میان

تا بدان خرم کنند این قوم دل های حزین

تا برافروزند روزی بابکانی دوده را

وز نشاط رفتگان از رخ فرو شویند چین

آنچه گفت اندر اوستا (زردهشت» و آنچه کرد

اردشیر بابکان تا یزدگرد بافرین

زنده کرد آن جمله فردوسی به الفاظ دری

اینت کرداری شگرف و اینت گفتاری متین

معجز شهنامه از تاتار، دهقان مرد ساخت

وز نی صحرانشینان کرد چنگ رامتین

با درون مرد ایرانی نگر تا چون کند

این مغانی می که با بیگانگان کرد این چنین

ای مبارک اوستاد ای شاعر والانژاد

ای سخن هایت به سوی راستی حبلی متین

با تو بدکردند و قدر خدمتت نشناختند

آزمندان بخیل و تاجداران ضنین

نک تو برجا بانگ زن مانند شیر مرغزار

و آسمان از هم دریده روبهان را پوستین

تک خریدار تو شاهنشاه ایران پهلوانست

آن کزو آشوب، لاغرگشت و آرامش، سمین

تا ستودان تو زین خسرو پذیرفت آبرو

راست شد برگرد نظم پارسی حصنی حصین

شه به هرکاری که روی آردکند آن را تمام

وین هزارهٔ جشن تو خود حجتی باشد مبین

نامهٔ تو هست

چون والا درفش کاویان

فر یزدانی وزان بروی چو باد فرودین

هان هزارهٔ تو به فرمان شه والاگهر

آمد وگسترد شادی بر بنات و بربنین

این هزارهٔ تو همانا جنبش «هوشیدر» است

کز خراسان رخ نماید بر جهان ماء وطین

باش تا خرم شود ایران ز رود هیرمند

تا بخزران، وز لب اروند تا دریای چین

باش تا آید («پشوتن» همره بهرام شاه

پیل جنگی دریسار و تیغ هندی دریمین

باش تا در بارگاه شهریار آیند گرد

این هماوندان و بی مرگان ز بهر داد و دین

باش تا پیدا کند گوهرنژاد پارسی

وز هنرمندی سیاهی ها بشوید زین نگین

محنت ده قرنش از کژی به پالاید روان

همچنان کز جامه، شوخی بسترد زخم کدین

خصم ایران را گرو ماند دل اندر بند غم

راست چون انگشت «ازهر» در میان زولفین

این قصیده ارمغان کردم به نام شهریار

تا نیوشم آفرین از شاه و از شاه آفرین

کارهای خسرو ایران مرا گوینده کرد

زانکه در هر ساعتی اوراست کرداری نوین

همچو پولاد خراسانی بود شعر «بهار»

گرش برگیرد ز خاک و برکشد شاه زمین

تا عیان، در استواری هست بالای خبر

تا گمان، در پایداری نیست همتای یقین

باد جاهش استوار و بی گمان باشد چنان

باد ملکش پایدار و بالیقین باشد چنین

اثیر جلال خویش و مباش

به یاد زندگی پر ملالت ای پوشکین

سعادت بشر آرمان و ایده آل تو بود

درود بر تو و بر ایده آلت ای پوشکین

رود آتشین که در او بگذرد سعیر

وآن مار هشت پا و نهنگ کلان او

آن آتشین درخت کز آتش دمیده است

وآن میوه های چون سر اهریمنان او

وان کاسهٔ شراب حمیمی که هرکه خورد

از ناف مشتعل شودش تا زبان او

آن گرز آتشین که فرود آید از هوا

بر مغز شخص عاصی و بر استخوان او

آن چاه ویل در طبقهٔ هفتمین که هست

تابوت دشمنان علی در میان او

آن عقربی که خلق گریزند سوی مار

از زخم نیش پر خطر جان ستان او

جان می دهد خدا به گنه کار هر دمی

تا هر دمی ازو بستانند جان او

از مو ضعیف تر بود از تیغ تیزتر

آن پل که داده اند به دوزخ نشان او

جز چندتن ز ما علما جمله کاینات

-ال- غرق لجهٔ آتش فشان او

جز شیعه هرکه هست به عالم خداپرست

در دوزخ است روز قیامت مکان او

وزشیعه نیزهرکه فکل بست و شیک شد

سوزد به نار، هیکل چون پرنیان او

وانکس که با عمامهٔ سر موی سرگذاشت

مندیل اوست سوی درک ریسمان او

وانکس که کرد کار ادارات دولتی

سوزد به پشت میز جهنم روان او

وانکس که شد وکیل وز مشروطه حرف زد

دوزخ بود به روز جزا پارلمان او

وانکس که روزنامه نویس است چیز فهم

آتش فتد به دفتر وکلک و بنان او

وان عالمی که کرد به مشروطه خدمتی

سوزد به حشر جان وتن ناتوان او

وان تاجری که رد مظالم به ما نداد

مسکن کند به قعر سقرکاروان او

وان کاسب فضول که پالان اوکج است

فرداکشند سوی جهنم عنان او

مشکل به جز من و تو به روزجزا کسی

زان گود آتشین بجهد مادیان او

تنها برای ما و تو یزدان درست کرد

خلد برین وآن چمن بی کران او

موقوفهٔ بهشت برین را به نام ما

بنموده وقف واقف جنت مکان او

آن باغ های پرگل

و انهار پر شراب

وان قصرهای عالی و آب روان او

آن خانه های خلوت و غلمان و حور عین

وان قاب های پر ز پلو زعفران او

القصه کار دنیی و عقبی به کام ماست

بدبخت آن که خوب نشد امتحان او

فردا من و جناب تو و جوی انگبین

وان کوثری که جفت زنم در میان او

باشد یقین ما که به دوزخ رود بهار

زیرا به حق ما وتوبد شدگمان او

و از سیم سپید

نزد من مرزگل و خاک سیه سیمای او

می زنم روز و شبان داد غریبی در وطن

زین قبل دورم ز شهر و مردم کانای او

ای دربغا عرصهٔ پاک خراسان، کز شرف

هست ایران، چهر و او خال رخ زببای او

ای دریغا مرغزار طوس و آن بنیان نو

بر سرگور حکیم و شاعر دانای او

ای دریغا شهر نیشابور و آن ریوند پاک

کاذر برزین فروزان گشت از رستای او

کرده چون شاپور شاهنشاه، شهرش را به پای

خفته چون خیام شخصی پاک در صحرای او

هست در چشمم به از این گنبد پیروزه فام

پهنهٔ بجنورد و آن پیروزه گون الگای او

ای دریغا خطهٔ کشمر که دست زرد هشت

کشته سروی ایزدی در خاک مینوسای او

وای بر من زین سفیهی وانکه بگشاید چو من

دکهٔ دانش به بازار سفیهان، وای او

هرکه چون طوطی سخن گوید درین ویرانه بوم

بوم بندد آشیان بر منزل و ماوای او

چون صدف دانا خمش گردد کجا در شهر خویش

کس ندارد پاس عرض لولوی لالای او

فاضلی بینی سراسر از فنون فضل پر

لیک خاموش مانده از دعوی، لب گویای او

جاهلی بینی به دعوی برگشاده لب چوغار

گوش گردون گشته کر از بانک استیلای او

آبدان را بین که تا خالیست بردارد خروش

چون که پرشد نشنودکس نعره و غوغای او

آری آری هرکه نادان تر، بلدآوازتر

وانکه فضلش بیشتر، کوتاه تر آوای او

زان قبل بود

که ظن بد بری به راستای او

جهان چه باشد؟ این زمین و مهر و مه

سپهر وکهکشان پر ضیای او

روان به راه شغل خویش هر یکی

نجسته شغل دیگری ورای او

چمیده به اقتضای فعل خویشتن

رمیده زان کجا، نه اقتضای او

به عضو عضو این جهان چو بنگری

گماشته به خدمتی خدای او

یکی است چشم و دیگریست دید او

یکیست درد و دیگری دوای او

وجود تو هم آلتی است زین جهان

نهاده بهرکاری اوستای او

نگرکه چیست شغل راستین تو

در این جهان و عرصهٔ وغای او

کسی که شغل راستین خود کند

هماره حاصل است مدعای او

وگرنه شغل خویشتن هوا کند

به خواری و هوان کشد هوای او

زمین اگر مدار خود فرو هلد

به تنگناکشد فراخنای او

وگر قمر ز راه خویش کژ رود

فتد ز کار، خنگ بادپای او

تو هم گر از وظیفه زآستر شوی

بلای دهر بینی و جفای او

وظیفه تو چیست اندرین جهان؟

بکوش تا رسی به انتهای او

ترا وظیفه خدمتست و مردمی

به مردمان و، هیچ نی سوای او

چو کژدمی کنی به جای مردمی

پذیره شو به زهر جانگزای او

هوای او

در آن زمان که نای حرب دردمد

زمانه بی نوا شود ز نای او

به گوش ها خروش تندر اوفتد

ز بانگ توپ و غرش و هرای او

جهان شود چو آسیا و دم به دم

به خون تازه گردد آسیای او

رونده تانک، همچو کوه آتشین

هزار گوش کر کند صدای او

همی خزد چو اژدها و درچکد

به هر دلی شرنگ جانگزای او

چو پر بگسترد عقاب آهنین

شکار اوست شهر و روستای او

هزار بیضه هر دمی فرو هلد

اجل دوان چو جوجه از قفای او

کلنگ سان دژ پرنده بنگری

به هندسی صفوف خوشنمای او

چو پاره پاره ابرکافکند همی

تگرگ مرگ، ابر مرگزای او

به هرکرانه دستگاهی آتشین

جحیمی آفریده در فضای او

ز دود و آتش و حریق و زلزله

ز اشک وآه و بانگ های های او

به رزمگه «خدای جنگ» بگذرد

چو چشم شیر، لعلگون قبای او

امل، جهان ز قعقع سلاح وی

اجل، دوان به سایهٔ لوای او

نهان بگرد، مغفر و کلاه وی

به خون کشیده موزه و ردای او

به هر زمین که بگذرد بگسترد

نهیب مرگ و درد، ویل و وای او

دو چشم و کوش دهرکور و کر شود

چو برشود نفیر کرنای او

جهانخوران گنجبر به جنگ بر

مسلطند و رنج و ابتلای او

بقای غول جنگ هست درد ما

فنای جنگبارگان دوای او

زغول جنگ وجنگبارگی بتر

سرشت جنگباره و بقای او

الا حذر ز جنگ و جنگبارگی

که آهریمن است مقتدای او

نبینی آنکه ساختند از اتم

تمامتر سلیحی اذکیای او؟

نهیبش ار به کوه خاره بگذرد

شود دوپاره کوه از التقای او

تف سموم او به دشت و درکند

ز جانور تفیده تاگیای او

شود چو شهر لوط، شهره بقعتی

کز این سلاح داده شد جزای او

نماند ایچ جانور به جای بر

نه کاخ وکوخ و مردم و سرای او

به ژاپن اندرون یکی دو بمب از

آن

فتاد وگشت باژگون بنای او

تو گفتی آنکه دوزخ اندرو دهان

گشاد و دم برون زد اژدهای او

سپس به دم فروکشید سر بسر

ز خلق و وحش و طیر و چارپای او

شد آدمی بسان مرغ بابزن

فرسپ خانه گشت کردنای او

بود یقین که زی خراب ره برد

کسی که شد غراب رهنمای او

به خاک مشرق از چه روزنند ره

جهانخوران غرب و اولیای او

گرفتم آنکه دیگ شد گشاده سر

کجاست شرم گربه و حیای او

کسی که در دلش بجز هوای زر

نیافریده بویه ای خدای او

رفاه و ایمنی طمع مدار هان

زکشوری که کشت مبتلای او

به خویشتن هوان و خواری افکند

کسی که در دل افکند هوای او

نهند منت نداده بر سرت

وگر دهند چیست ماجرای او

بنان ارزنت بساز و کن حذر

زگندم و جو و مس و طلای او

بسان کَه کِه سوی کَهرُبا رود

رود زر تو سوی کیمیای او

نه دوستیش خواهم و نه دشمنی

نه ترسم از غرور وکبریای او

همه فریب و حیلتست و رهزنی

مخور فریب جاه و اعتلای او

غنای اوست اشگ چشم رنجبر

مبین به چشم ساده در غنای او

عطاش را نخواهم و لقاش را

که شومتر لقایش از عطای او

لقای او پلید چون عطای وی

عطای وی کریه چون لقای او

*

*

کجاست روزگار صلح و ایمنی

شکفته مرز و باغ دلگشای او

کجاست عهد راستی و مردمی

فروغ عشق و تابش ضیای او

کجاست دور یاری و برابری

حیات جاودانی و صفای او

فنای جنگ خواهم از خدا که شد

بقای خلق بسته در فنای او

زهی کبوتر سپید آشتی

که دل برد سرود جانفزای او

رسید وقت آنکه جغد جنگ را

جدا کنند سر به پیش پای او

*

*

بهار طبع من شگفته شد، چو من

مدیح صلح گفتم و ثنای او

برین چکامه آفرین کند کسی

که پارسی شناسد و بهای او

بدین قصیده برگذشت شعر من

ز بن درید و

از اماصحای او

شد اقتدا به اوستاد دامغان

«فغان از این غراب بین و وای او»

یکسر از این آئینه زنگ آماده شو

نیست ممکن یاس کشور بی کتاب و بی تفنگ

بهر کشور با کتاب و با تفنگ آماده شو

دهر در هرکارکردی می زند زنگ خطر

پیش از آن کآید به گوشت بانک زنگ آماده شو

تا رسی از راستکاری با سر مقصود خویش

زیر این چرخ مقوس چون خدنگ آماده شو

ساز چوگانی ز رسم مشرق و علم فرنگ

پس برای بردن گوی از فرنگ آماده شو

این بنا آماده شد بهر تو با این ارج و سنگ

هم تو بهر این بنا با ارج و سنگ آماده شو

اینک این میدان ورزش، عرصهٔ علم و هنر

شیر مردا با غریو و با غرنگ آماده شو

سال تاریخ بنا را زد رقم کلک بهار

زندگی جنگست جانا بهر جنگ آماده شو

و زن و بچه برگیر

بگریز و به پهن دشت پنهان شو

از خانه وکشت و ذرع دل برکن

دنبال سلامت تن و جان شو

زان پیش که لرزه بر زمین افتد

خانه بگذار و زی بیابان شو

برگریز به چند میل آنسوتر

وآنجا به نیاز پاک یزدان شو

چون پوزش حق گذاردی آنگاه

واپس نگر و ز بیم لرزان شو

چون ابر سیاه و برق ها دیدی

گریان ز غم دیار وبران شو

تا کیفر حق نگیردت دامان

نیت کن و زایر خراسان شو

زی حضرت طوس گام ها بردار

وز رنج و غم جهان تن آسان شو

زی کاخ سلیل موسی جعفر

بشتاب و در آن بلند ایوان شو

فرزند نبی رضاکش ایزد گفت

ای پور به شیوهٔ نیاکان شو

تا حجت ما تمامتر گردد

از خانه به سوی مروشهجان شو

در معنی لا اله الا الله

توحیدسرای و منقبت خوان شو

بگذار حدیث شرط و پیمانش

حصن بشری ز نار نیران شو

ور با تو خلیفه نو کند پیمان

با او به سر رضا و پیمان شو

گر دشمن گویدت که سلطان باش

از دشمن درپذیر و سلطان شو

عهدی بنویس و شو ولیعهدش

شاهنشه روم و ترک و ایران شو

وانگاه ز مرو شاه جان برگیر

همراه عدو به طوس و نوقان شو

چون خصم ترا شرنگ پیش آرد

برگیر و بنوش و محمدت خوان شو

زان افشره و می شرنگ آگین

بستان و به یاد دوست مستان شو

بگرای زکاخ میر زی خانه

«باصلت» به پیش خوان و نالان شو

ازسوز جگرچوشمع زربن چهر

بگداز و گهرفشان به دامان شو

فرمان بپذیر و زین حظیره تنگ

زی حضرت لامکان شتابان شو

دلباختهٔ حضور دلبر باش

جانسوختهٔ لقای جانان شو

برگوی بدان نحیف جسمانی

ای جسم به خاک تیره پنهان شو

بسرای بدان لطیف روحانی

کای مرغ به بام عرش پران شو

این بازی ما شگرف دستانیست

همباز بدین شگرف دستان شو

این درگه ما عجیب دیوانیست

همراز بدین عجیب دیوان

شو

این شیوهٔ عاشقی و معشوقیست

گر عاشقی، آنچه گفتمت آن شو

تا جان نشوی نخواندت جانان

گر جانان می طلب کنی جان شو

*

*

ای شاه بهار خانه زاد تست

بر بنده کفیل برّ و احسان شو

شد تیره در این حظیره اش نامه

فرداش ضمان عفو و غفران شو

ارجوکه ز بند ری رهم وز شاه

توقیع رسد که گرم جولان شو

ای شاعر شاه اندرین حضرت

تا نوبت احتضار، مهمان شو

ز الطاف شه شود دلشاد

که سوی اوست امیدش ز بعد لطف اله

خدایگانا امروز بر تو ارزانی است

به فر یزدان، اقبال و دولت دلخواه

اگر به سائل، دست تو بحر وکان بخشد

هنوزنبود جود توزین کرم آگاه

به یمن دولت، از روزگار باج بگیر

ز فر شوکت، از آسمان خراج بخواه

هماره تاکه بلند است ، چرخ باد بلند

ز دشمن تو به چرخ بلند ناله و آه

همیشه باد زدست ،توپای خصم به بند

هماره باد به پیش توپشت خصم دوتاه

همیشه بادا روی محب توچون شید

هماره بادا رنگ عدوی تو چون کاه

سپید

وزکفم شد برون سپید وسیاه

همه اسباب خانه نزد جهود

به گروگان شدست خواه نخواه

وزگرانی چنان شدست ارزاق

که کند پشت خانه دار دوتاه

بتر از جمله کاروان زغال

دیرگاهیست نارسیده ز راه

نیست موجود حبه ای در شهر

گویی ازکوره اوفتاده به چاه

وز بهای کلاه وکفش مپرس

همچنان ز ارزش قمیص و قباه

آنچه را ارز بود ده، شد صد

وانچه را بود پنج، شد پنجاه

هرکه اندوخته ندارد سیم

گو بیندوز رنج باد افراه

فرصت جمع سیم و زر بنداد

کار درس وکتاب، اینت گناه

عمر من، حرفت ادب طی کرد

نگذرانیده ساعتی به رفاه

لاجرم حرفت ادب بگرفت

پس یک عمر، دامنم ناگاه

ازپی پاس فضل ونفس عزیز

نشدم معتکف به هر درگاه

بندگی را نیافتم قدری

تا ز آزادگی شدم آگاه

خدمت خلق بوده پیشهٔ من

با وفا و خلوص بی اکراه

کردهٔ من مرا بست دلیل

گفتهٔ من مرا بسست گواه

با چنین حال و با چنین اندوه

چکنم لا اله الا الله؟

چکنم؟ شکر، کایزد ذوالمن

شرف و عز من بداشت نگاه

پایگاهم فراترست، ار هست

جایگاهم فروتر از اشباه

جاه دیدم که بد به چشم خرد

چاه صد بار بهتر از آن جاه

نام من هست در زمانه بلند

چه غم ار هست بام من کوتاه

به کریمان نبرده ام حاجت

وز لئیمان نبوده ام نان خواه

زان کسان نیستم که در برشان

قدر نام نکو کم است ازکاه

نه از آن مردمم که نشناسند

بجز از خلق و دلق و راندن باه

کاین سفیهان شوند عرضهٔ قهر

چون کند میر عقل، عرض سپاه

به تله ازکمر فتند آخر

کاز کمر در تله فتد روباه

زان گروهم که دیری از پس مرگ

نامشان زنده است در افواه

وین بشرزادگان کوچک را

هم گرسنه نماند خواهد اله

*

*

بط نرگفت با بط ماده

جوجگان را بدار نیک نگاه

زانکه دربا بدست و توفنده

سوده بر هرکرانه ابر، جباه

گفت ماده که بچهٔ بط را

نیست جز ابر و بحر دایه و داه

غم طفلان مخورکه روز نخست

بچه بط کند به بحر شناه

این قصیده جواب زینبی است

«ای خداوند آن قبای سیاه»

شله

چای است و کتاب و منقل و سیگار

شمع و لگن و لگنچه و حوله

لیکن غم کودکان ذلیلم کرد

کس بوده چو من ذلیل بی زله؟

گویندکه هفت سال پیش ازاین

در خانهٔ تو که داشته جوله؟

گویم دو هزار هوچی بی دین

گویم دو هزار پادو فعله

از میر و وزیر و سید و مولا

مخدوم الملک و خادم المله

هر روز دوشنبه بد سرای من

چون در شب قدر، مسجد سهله

هریک پی استفادتی پویان

چون پویهٔ چارپای زی بقله

این توصیه خواست وان دگر ترفیع

وآن توشهٔ راه تاکند رحله

می گشت روا حوایج هریک

بی منت و مزد، قربه لله

گویندکه «شعله» و «بقایی» را

با تو چه روابطی است بالجمله

گویم که ازین دوتن نیارم یاد

گر بنشینم سه سال در چله

شد محو نشان و نامشان کم عمر

بگذشت چهار سال در عزله

مرد سفری کجا به یاد آرد

از بهمان بغل، یا فلان بغله

جز چند رفیق باوفا کز مهر

دارند به من مودت و خله

با دیگرکس ندارم آمیزش

ویژه که بود ز مردم سفله

بالله که ز شعله و بقایی نیست

اندک یادی درون این کله

ور بود چه بود داعی کتمان؟

گور پدر بقایی و شعله

دیدن نخستین بیرون شدی ز راه

گیرم که دیده پیش تو آورد صورتی

چون صدهزار زهره و چون صدهزار ماه

گر علتیت نیست چرا در زمان بری

در حلقه های زلفش نشناخته پناه

ای دل کنون بنال در این بستگی و رنج

اینست حد آنکه ندارد ادب نگاه

چون بنده گشت جاهل وخودکام وبی ادب

او را ادب کنند به زندان پادشاه

کف آورده اُ ستره

تا درفتد میان گلان، لالهٔ سپید

چون مفتی معمم، در شهر انقره

خورشیدی عیان شود از ابروگه نهان

چون جنگیئی که رخ بنماید ز کنگره

رعد از فراز بام، تو گوبی مگر ز بند

دیوی بجسته از پی هول و مخاطره

وآن رعد دور دست چو خنیاگریست مست

که او بی قیاس مشت بکوبد به دمبره

غم لشگریست میمنه اش رنج و خستگی

بهر شکست میمنه اش هست می، سره

برخیز و می بیار، که از لشکر غمان

نه میمنه به جای بماند، نه میسره

غم کودکیست مادر او رشک و بخل و کین

می، کار این سه را کند از طبع یکسره

طی شد اوان کبک و بط و ماهی و تذرو

هنگام کنگر آمد و اسپر غم و تره

یاران درون دایرهٔ عیش و عشرتند

تنها منم نشسته ز بیرون دایره

بر قبر عزت و شرف خود نشسته ام

چون قا ریئی که هست نگهبان مقبره

جداست پیشهٔ من از این رو همی کند

این شوخ چشم گیتی، با من مکابره

ری شهر مسخره است، از آنم نمی خرند

زیرا که مسخره است خریدار مسخره

این قوم کودکند و نخواهند جز فریب

کودک فریب خواهد و رقاص دایره

کورند نیم و نیم دگر نیز ننگرند

جز در تصورات و خیالات منکره

*

*

دارم حکایتی سره و نغز و دلپذیر

بشناس گفتهٔ سره از گفت ناسره

خفتند در اتاغی هرشب چهار طفل

اندرکنار دایگکی پاک و طاهره

زن شیر گاو دادی دایم به کودکان

وز مادرانشان بگرفتی مشاهره

آن خوابگاه پنجره ای داشت مشرقی

وز شیشه های الوان، پوشیده پنجره

شب های ماهتاب شدی ماه جلوه گر

با چند رنگ از پس آن تنگ دایره

هر کودکی بدیدی از جایگاه خویش

مه را به رنگ دیگر، ازآن خوب منظره

از آن چهار طفل یکی طفل کور بود

وز رنگ های مختلفش پاک، ذاگره

لیک آن سه طفل دیگر، هریک زماه خوبش

تحسین کنان بدندی گرم مناظره

آن یک ز

ماه سبز و دگر یک ز ماه زرد

دیگر ز ماه سرخ، بمانند مجمره

وآن طفل کور، منکران آن هر سه ماه بود

و آن هرسه منکر او در نقص باصره

یک چند برگذشت، که آن بحث وآن جدال

درآن وثاق بود به یک نظم وپیکره

اندر شبان مقمر، بودند هرکدام

از ماه خویش نغمه سرایان چو زنجره

یک شب نهاد شبچره، زن نزد کودکان

خود رفت وگربه آمد برقصد شبچره

ناگاه بازگشت زن وگربهٔ جسور

زد خویش را به پنجره، مانند قسوره

بشکست سخت، پنجره و شیشه ها بریخت

اندر قفای گربه و شد پاک منطره

آن پرده برطرف شد و حس خطا شعار

شد در بر حقیقت واحد مصادره

دیدند مه یکیست، وز الوان مختلف

آثار نیست، و آن همه بحث و محاوره

بدر سپید لامع در دیده نقش بست

وز سبز و زرد وسرخ تهی شد مفکره

بر طفل کور، خجلت خود عرضه داشتند

بنگر چگونه طفل سخن گفت نادره

گفت: این جمال و جلوه که بینید، ازکجا

نبود گزافه، همچو علامات خابره؟

پس کودکان به مدرسه رفتند و ماه را

دیدند تودهٔ گچ، پرکوه و پر دره

دیدند هست تابش نورش ز آفتاب

و آن جلوه و جمال، حدودیست بایره

کردند اعتراف که آن جنگ و آن جدال

بوده است بی حقیقت و بی اصل، یکسره

*

*

هان ای بهار! جنگ و جدال جهانیان

هست از ورای پردهٔ جهل و مکابره

ای اختر حقیقت! شو جلوه گر که هست

گیتی، چو شب سیاه و خلایق چوشبپره

موی خزینه

موی بدن و چرک و حنا و کف صابون

آبیست که جاری بود از جوی خزینه

چون جمجمهٔ مردهٔ سی روزه دهد بوی

آن خوی که چکد از خم ابروی خزینه

سرگین گرو از عطر برد، گر بگشاید

عطار سپس دکه به پهلوی خزینه

با جبههٔ پرچین و لب عربده جویش

گرم و تر و چسبنده بود خوی خزینه

از لای کش احوال دل خستهٔ او پرس

چون رنگ طبیعی پرد از روی خزینه

پیکر شودش زرد به رنگ مگس نحل

هرکس که برون رفت ز کندوی خزینه

از علم حسابست ای مشارالسلطنه

کشور پر انقلاب و نرخ ارزاق گران

زان قدوم مستطابست ای مشارالسلطنه

سهم از مدخول قصابان و خبازان شهر

رسم هر مالک رقابست ای مشارالسلطنه

لیک سهم از دخل علافان و صرافان شهر

هذه شینی عجابست ای مشارالسلطنه

هیئت شوربلدگرمنفصل شد باک نیست

شور در قدرت عذابست ای مشارالسلطنه

لیک این دکان حراجی و احضار ولات

اندکی دور از صوابست ای مشارالسلطنه

خلق می گفتند قبل از حرکت از تهران تو را

از مداخل اجتنابست ای مشارالسلطنه

لیک روشن شد دلت از دخل های سبزوار

دخل اول فتح بابست ای مشارالسلطنه

نی خطا گفتم دلت روشن بد از اول، بلی

قطره ملزوم سحابست ای مشارالسلطنه

محرمانه دخل کردن بی صدا و بی ندا

رسم آن عالیجنابست ای مشارالسلطنه

لیک با طبل و دهل پر کردن جیب و بغل

خود سؤالی بی جوابست ای مشارالسلطنه

ظاهراً مأیوسی از آیندهٔ این مملکت

یاس و راحت هم رکابست ای مشارالسلطنه

وه چه خوش گفت آن که گفت الیاس احدالراحتین

این سخن چون آفتابست ای مشارالسلطنه

ناصرالدین میزرا شهزادهٔ دانش پژوه

در عدالت کامیابست ای مشارالسلطنه

لیک با همچون تویی دستور کافی حال او

حالت قوم غرابست ای مشارالسلطنه

آنچه مرحوم سپهسالار برد از این بلد

در زبان شیخ و شابست ای مشارالسلطنه

شکرلله چشم ما روشن به دیدار شما

بعد از آن غفران مآبست ای مشارالسلطنه

آب را گل ساز و ماهی گیر زیرا چشم خلق

کور چون چشم حبابست ای مشارالسلطنه

اندربن کشورکه خادم را ز خائن فرق نیست

رشوه نگرفتن عذابست ای مشارالسلطنه

جی

بوده بنگاه سپهداران و اسپاهبدان

تا به اکنون باز از عهد شهنشاهی کی

فرخانان به بزرگیش برافراشته دست

گیل گیلان بستر گیش بیفشارده پی

یادگاری ز بهشتست به آب و به هوا

پرگل و سبزه بهاریست به تموز و به دی

آسمان چون نگرد پهنهٔ سبزش، از شرم

روی درپوشد در ابر و برافشاند خوی

گرچه از فتنهٔ ایام، شکوهیش نماند

ویژه زآن روزکه شد پی سپر کعب وقصی

سلمی و می گر از این ربع و دمن باز شدند

آید از ربع و دمن بوی خوش سلمی و می

گرچه از حی بزرگان اثری برجا نیست

خرم آن دشت که بد پایگه مردم حی

آتشی جست و از آن شهر یکی نیمه بسوخت

همچو برقی که درافتد به یکی تودهٔ نی

نیمشب آتش کین عیش و تن آسانی شهر

خورد وکرد از پس آن، فقر و پریشانی قی

هستی مردم ازین شعلهٔ کین رفت به باد

راست چون دانش میخواران از آتش می

متجر آمل غارت شد ازبن شوم حریق

غارتی کش نه دکان ماند و نه کالا و نه فی

مدد مردم ری باید، تا همتشان

سازد اموات فتن را چو دم عیسی حی

راستی را که به احیای ولایات، بود

چون دم عیسی مریم، مدد مردم ری

تا نسوزد دل ری، دردی درمان نشود

هست آری به مثل: آخر هر درمان کی ّ

شهرک آمل وبران شد و یکباره بسوخت

گر نسوزد دل ری اکنون، کی سوزد، کی؟

چنگ و دف و نی

نسوانی پر شهوت و پر سوزنک وکوفت

مردانی بی همت و بی غیرت و لاشی

درباری ننگین و گدا و متملق

اعیانی، بدفطرت و دزد و دغل و غی

اعضای اداراتی، کور و کچل و لوس

احزاب و وزیرانی، شوم و بد و بدپی

مشروطه پرستانش بی علم و خل و جلف

آزادی خواهانش، بی خون و رگ و پی

نه شیوهٔ ملیت و نه رسم تمدن

نه رابطهٔ طایفه، نه قاعده حی

زنان یتیم دار

دارد بر آن گل رخ اطفال، شبنمی

تا تو درون باغچه لختی به کام دل

بر یاسمین خرامی و در ضیمران شمی

بنگریکی به کلب معلم، که در هنر

چون تربیت پذیرد، یابد مقدمی

ای مرد بی هنر تو به نزدیک شرع و عقل

کمتر هزار بار ز کلب معلمی

انسان نابکار، بسان سگ عقور

کشتنش واجبست به کیش هر آدمی

چون زی نشیب رانی جسم مجردی

چون زی علوگرایی، روح مجسمی

هنگام خیر، پاک تر از ابر رحمتی

هنگام شر، گزنده تر از مار ارقمی

شهوت حجاب جان توآمد وگرنه تو

هر روز و شب ز حضرت دادار ملهمی

بر خاطرات خویش نظرکن که خیرها

اندر تو مدغم است و تو در شر مدغمی

ور خاطرات خیر گسسته است از دلت

رو سوک خویش دار که شایان ماتمی

گویند فیلسوفان نوع بشر شود

اندر نژاد، اصل به بوزینه منتمی

گر این درست گشت تو را فخر کی رسد

کز دودمان گلشه، یا نسل آدمی

کن سعی تا فزون ز نیاکان شوی به فضل

تا بخشدت ز نسبت آبا مسلمی

ز آباء خویش اگر تو فزون نامدی به قدر

میدان که مر تو راست ز بوزینگان کمی

واقف نه ای ز دوزخ و فردوس، تا تو باز

دایم به یاد آدم و حوا و گندمی

فردوس چیست؟ دانش و، دوزخ کجاست؟ جهل

وان دیو چیست؟ کاهلی و نا فراهمی

باری مسلم است که نزدیک عاقلان

دانا بود بهشتی و نادان جهنمی

من رشک می برم به کسی کاین چهار داشت

دانایی و جوانی و رادی و منعمی

و اندوه می خورم به کسی کاین چهار داشت

نادانی و حسادت و پیری و مبرمی

*

*

هان ای بهار، مرد خرد شو که در جهان

بند است بیژنی و مغاک است رستمی

اندیشه پاک دار و مدار ایچ غم ازآنک

اندیشه پاک داشتن است اصل بی غمی

مرد اراده باش که دیوار آهنین

چون نیم جو اراده،

نباشد به محکمی

تندی مکن که رشتهٔ چل ساله دوستی

در حال بگسلد چو شود تند آدمی

هموار و نرم باش، که شیر درنده را

زیر قلاده برد توان، با ملایمی

وهم است هر چه هست و حقیقت جز این دو نیست

ای نور چشم، این دو بود اصل مردمی

یا راه خیر خویش سپردن به حسن خلق

یا راه خیر خلق سپردن به خرمی

ور زانکه همت تو در آزار مردمست

شیری به هر طریق نکوتر ز کژدمی

ره شدی یکسان

ز نعل لشگر تاتار و برق خنجر وی

به یاد دار کز آشوب توپ استبداد

شد آفتاب تو تاریک و نوبهار تو دی

به یاد دارکه دادی تو هفده شهر به روس

ز ملک ایران، آن گه که طفل بودی هی

به یاد دار که بودی عبید اجنبیان

از آن زمان که نبشتند بر تو هذالری

علاج ایران نبود جز اینکه صاعقه ایت

به شعله محو کند، کاخر الدوا الکی

به جان سپاری

گر مملکت گلستان گردد ز مُردن من

من مرگ خویش خواهم از پیشگاه باری

لیکن توکیستی خود تا از وطن زنی دم

کاز سفرهٔ اجانب شادی به ربزه خواری

من تکیه گاه پنهان از اجنبی ندارم

تو تکیه گاه پنهان جز اجنبی نداری

ورنه چرا چو خسرو بگماردم به خدمت

تو در خرابی آن همت همی گماری

من محنت سفر را پذرفتم وگذشتم

از خانمان و اطفال وز جفت و از جواری

من در هوای خسرو ازکام دل گذشتم

تو چیست ات کزین غم جان می کنی به زاری

بودم گمان که گر شه بر من شود گران سر

اول تو در شفاعت پا در میان گذاری

اکنون شهم ببخشید لیکن تو می نبخشی

رحمت براین مروت بن طرز دوستاری

من آمدم به زنهار اندر پناه خسرو

خسروکجا شکیبد از زبنهارداری

شه زینهارداری داند، ولی تو ناکس

گوبی که شه نخواهد جز زبنهارخواری

تو خشم پادشه را دانی، ولی ندانی

کآن خشم راست همراه فضل و بزرگواری

تو کوری و ز خورشید جز گرمیئی ندانی

کزچشم تست پنهان آن نورکردگاری

من از تو پیش بودم در خدمت شهنشه

لیکن اعادی من کردند بد شعاری

شادم که عدل یزدان کیفر کشید از آن قوم

وز آستان خسرو افکندشان به خواری

روز تو هم سر آید، روزی که شاه کیتی

بخشد به پاکمردان سرخط کامکاری

ازدحام روز

دو گوش و چشم بسته ز غولان هرزه لای

چون برشود ز مشرق ، تیغ ِکبود ِشب

مغرب به خون روز کشد دامن قبای

زآشوب روز ، وارَهَم ،اندر سکوت شب

با فکرتی پریشان، با قامتی دوتای

چون آفتاب خواست کشد سر زتیغ کوه

چونان بود که بر سر من تیغ سرگرای

گویم شبا به صد گهر آبستنی ولیک

چندان دوصد ز دیده فشانم تو را، مزای

ای تیغ کوه، راه نظر ساعتی ببند

وی پیک صبح در پس کُه لحظه ای بپای

ای زردچهره صبح دغا، وصل کم گزین

وی لعبت شب شبه گون هجر کم فزای

با روز دشمنم که شود جلوه گر به روز

هر عجز و نامرادی، هر زشت و ناسزای

من برخی شبم که یکی پرده افکند

بر قصر پادشاه و به سرمنزل گدای

دهر هزار رنگ نمایان شود به روز

با جلوه های ناخوش و دیدار بدنمای

گوش مراد را خبر زشت، گوشوار

چشم امید را نگه شوم، سرمه سای

آن نشنود مگر سخن پست نابکار

این ننگرد مگر عمل لغو نابجای

لعنت به روز باد و بر این نامه های روز

وین رسم ژاژخایی و این قوم ژاژخای

ناموس مُلک ،درکف ِ غولان ِ شهر ری

تنظیم ری به عهدهٔ دیوان تیره رای

قومی همه خسیس و ،به معنی ، کم از خسیس

خلقی همه گدای و به همت کم ازگدای

یکسر عنود و بر شرف و عزگشاده دست

مطلق حسود و بر زبر حق نهاده پای

هر بامداد از دل و چشم و زبان وگوش

تاشامگاه خونین خورم و گویم ای خدای

از دیده بی سرشک بگریم به زار زار

وز سینه بی خروش بنالم به های های

اشکی نه و گذشته ز دامان سرشگ خون

بانگی نه وگذشته زکیوان فغان وای

بیتی به حسب حال بیارم از آنچه گفت

مسعود سعد سلمان در آن بلندجای

« گردن به درد ورنج مراکشته بود اگر

پیوند عمر من نشدی نظم جان فزای»

مردم گمان برند

که من در حصار ری

مسعودم و ستارهٔ سعد است رهنمای

داند خدای کاصل سعادت بود اگر

مسعودوار سرکنم اندر حصار نای

تا خود در این کریچهٔ محنت بسر برم

یک روز تا به شام بدین وضع جانگزای

چون اندر این سرای نباشد بجز فریب

آن به که دیده هیچ نبیند در این سرای

و دیدی آفت خذلان چگونه ای

کردی فدای شهرت کاذب، شئون ملک

ای دم بریده لیدر ذیشأن چگونه ای

بنگر به نوبهار که این روزهای سخت

دیدست و گفته عاقبت آن، چگونه ای

سره بایستی

این نیروی دریایی کافی نبود ما را

در قبضهٔ ما از مانش تا مرمره بایستی

آخر ازکجا کردی

این لطف به خاطر من مسکین

یا آنکه به خاطر خدا کردی

یا درحق من عطوفت شه را

دیدی و ز روی من حیا کردی

*

*

ای شاه؛ ز پاکی نیت خود را

اندر خور مدحت و ثناکردی

ز اندیشهٔ ملک، خواب نوشین را

از دیدهٔ خویشتن جدا کردی

با ملت خویش رایگان گشتی

بر سیرت عدل اقتدا کردی

نه درکنف عدو مقر جستی

نه کام معاندان روا کردی

نه توقیعی به اجنبی دادی

نه تاییدی ز اشقیا کردی

صد انده و غم به خود خریدی،لیک

از ملک فروختن ابا کردی

در پاس وطن هرآنچه کردی تو

بر سیرت پاک اولیا کردی

ور خود به «بهار» سرگران گشتی

و او را به شکنج مبتلا کردی

گفتی روزی بر او ببخشایم

و امروز به عهد خود وفا کردی

زنهار گر از تو دل بگردانم

هرچ آن کردی به من، بجا کردی

ور زانکه به کار خویشتن نالم

نتوان گفتن که ناسزا کردی

من مویه کنم سه ماهه خسران را

وان کیست که گویدم خطا کردی

بدخواه گزافه گوید ارگوید

کاین مویه ز دست پادشا کردی

شاها ز تو هیچ کس ننالد زانک

در دل ها مهر خویش جا کردی

تا چرخ بپاست رایت خود را

بینم که به چرخ آشنا کردی

بد رهبر روس

نشد از ژاپون جیش کرپاتکین کمری

بود اگر فکر تو با عائلهٔ مانچو یار

انقلابیون درکار نگشتند جری

ور بدی رای تو دایر به حیات ایران

این همه ناله نمی ماند بدین بی اثری

مثل است این که چو بر مرد شود تیره جهان

آن کند کش نه به کار آید از کارگری

تو بدین دانش، افسوس که چون بی خردان

کردی آن کار که جز افسون ازوی نبری

برگشودی در صد ساله فروبستهٔ هند

بر رخ روس و نترسیدی ازین دربدری

بچهٔ گرک در آغوش بپروردی و نیست

این مماشات جز از بیخودی و بی خبری

بی خودانه به تمنای زبر دست حریف

در نهادی سر تسلیم، زهی خیره سری

اندر آن عهد که با روس ببستی زین پیش

غبن ها بود و ندیدی تو زکوته نظری

تو خود از تبت و ایران و ز افغانستان

ساختی پیش ره خصم بنائی سه دری

از در موصل بگشودی ره تا زابل

وز ره تبت تسلیم شدی تا به هری

زین سپس بهر نگهداری این هر سه طریق

چند ملیون سپهی باید بحری و بری

بیش از فایدت هند اگر صرف شود

عاقبت فایدتی نیست به جز خون جگری

انگلیس آن ضرری را که ازین پیمان برد

تو ندانستی و داند بدوی و حضری

نه همین زیرپی روس شود ایران پست

بلکه افغانی ویران شود وکاشغری

ور همی گوئی روس از سر پیمان نرود

رو به تاربخ نگر تا که عجایب نگری

در بر نفع سیاسی نکند پیمان کار

این نه من گویم کاین هست ز طبع بشری

خاصه چون روس که او شیفته باشد بر هند

همچو شاهین که بود شیفته برکبک دری

ورنه روس از پس یک حجت واهی ز چه روی

راند قزاق و نهاد افسر بیدادگری

در خراسان که مهین ره رو هند است چرا

کرد این مایه قشون بی سببی راهبری

فتنه ها از چه بپاکرد و چرا آخرکار

کرد نستوده

چنان کار بدان مشتهری

سپه روس زتبریزکنون تا به سرخس

بیش از بیست هزارند چو نیکو شمری

هله کزمشرق ما امن بود تا به شمال

سپه روس چرا مانده بدین بی ثمری

گرچه خود بی ثمری نیست که این جیش گزین

سفری کردن خواهند به صد ناموری

سفر ایشان هند است و تمناشان هند

هند خواهند بلی، نرم تنان خزری

وبژه گر پای بیفشاری تا از خط روس

خط آهن به سوی هندکند ره سپری

به عدو خط ترن ره را نزدیک کند

تا تو دیگر نروی راه بدین پرخطری

سد بس معتبری ایران بد بر ره هند

وه که برداشته شد سد بدان معتبری

باد نفرین به لجاجت که لجاجت برداشت

پرده ازکار و فروبست رخ پرهنری

به لجاج و به غرض کردی کاری که بدو

طعنه راند عرب دشتی وترک تتری

حیف ازآن خاطر دانای تو وان رای رزین

که در این مسئله زد بیهده خود را به کری

زهی آن خاطر دانای رزین تو زهی

فری آن فکر توانای متین تو فری

نام نیکو به ازین چیست که گویند به دهر

هند و ایران شده ویران ز سر ادوارد کری

من

گر نه پری است از چه نهانست چون پری

عشق این چنین نخواهم چون نیست درخورم

ای عشق مر مرا تو بدینسان نه در خوری

عشق بتی گزینم، دلخواه و سازگار

چون دیگران نداشته رسم ستمگری

با گیسوی شکسته تر از پشت بیدلان

با چهرهٔ شکسته تر از لالهٔ طری

کر بنگری بر آن رخ و بالای او درست

بینی مه چهارده بر سرو کشمری

دیبای ششتری است بناگوش و روی او

مشک سیه دمیده ز دیبای ششتری

از روی اوست خوبی و نیکی ستوده فال

چون از ولی داور، آئین داوری

از خلقت جهان او بود

وگرنه بهرچه آورد انس وجن وپری

ویند

اینهمه اختر که بینی بر سپهر چنبری