خردنامه
بخش ۱ - به نام ایزد بخشاینده
خرد هر کجا گنجی آرد پدید****ز نام خدا سازد آنرا کلید
خدای خرد بخش بخرد نواز****همان ناخردمند را چاره ساز
رهائی ده بستگان سخن****توانا کن ناتوانان کن
نهان آشکارا درون و برون****خرد را به درگاه او رهنمون
برارندهٔ سقف این بارگاه****نگارنده نقش این کارگاه
ز دانستنش عقل را ناگزیر****بزرگی و دانائیش دلپذیر
به حکم آشکارا به حکمت نهفت****ستاینده حیران ازو وقت گفت
سزای پرستش پرستنده را****تولا بدو مرده و زنده را
ورای همه بوده‌ای بود او****همه رشته‌ای گوهر آمود او
یکی کز دوئی حضرتش هست پاک****نه از آب و آتش نه از باد و خاک
همه آفریدست در هفت پوست****بدو آفرین کافریننده اوست
همه بود را هست ازو ناگزیر****به بود کس او نیست نسبت پذیر
بدو هیچ پوینده را راه نیست****خردمند ازین حکمت آگاه نیست
گرت مذهب این شد که بالا بود****ز تعظیم او زیر تنها بود
وگر ذات او زیر گوئی که هست****خدا را نخواند کسی زیردست
چو از ذات معبود رانی سخن****به زیر و به بالا دلیری مکن
چو در قدرت آید سخن زان دلیر****که بی قدرتش نیست بالا و زیر
به هرچ آرد از زیر و بالا پدید****سر از خط فرمان نباید کشید
یکی را ز گردون دهد بارگاه****یکی را ز کیوان درآرد به چاه
دلی را فروزان کند چون چراغ****نهد بر دل دیگر از درد داغ
همه بیشیی پیش او اندکیست****بزرگی و خردی به پیشش یکیست
چه کوهی بر او چه یک کاه برگ****چه با امر او زندگانی چه مرگ
نه گوینده خاکی کس آرد بدست****نه بر آب نقشی توان نیز بست
جز او کیست کز خاک آدم سرشت****بر آب این چنین نقش داند نوشت
چو ره یاوه گردد نماینده اوست****چو در بسته باشد گشاینده اوست
تواناست بر هر چه او ممکنست****گر آن چیز جنبنده یا ساکنست
تنومند ازو جمله کاینات****بدو زنده هر کس که دارد حیات
همه بودی از بود او هست نام****تمام اوست دیگر همه ناتمام
بخش ۱۰ - داستان اسکندر با شبان دانا
مغنی بیا ز اول صبح بام****بزن زخمهٔ پخته بر رود خام
از آن زخمه کو رود آب آورد****ز سودای بیهوده خواب آورد
چنین گوید آن نغز گوینده پیر****که در فیلسوفان نبودش نظیر
که رومی کمر شاه چینی کلاه****نشست از برگاه روزی پگاه
به طاق دو ابرو برآورده خم****گره بسته بر خندهٔ جام جم
مهی داشت تابنده چون آفتاب****ز بحران تب یافته رنج و تاب
شکسته جهان کام در کام او****رسیده به نومیدی انجام او
دل شه که آیینه‌ای بود پاک****از آن دردمندی شده دردناک
بفرمود تا کاردانان روم****خرامند نزدش ز هر مرز و بوم
مگر چارهٔ آن پریوش کنند****دل ناخوش شاه را خوش کنند
کسانی که در پرده محرم شدند****در آن داوریگه فراهم شدند
در آن تب بسی چارها ساختند****تنش را ز تابش نپرداختند
نه آن سرخ سیب از تبش گشت به****نه زابروی شه دور گشت آن گره
از آنجا که شه دل دراو بسته بود****ز تیمار بیمار دل خسته بود
فرود آمد از تخت و برشد به بام****که شوریده کمتر پذیرد مقام
یکی لحظه پیرامن بام گشت****نظر کرد از آن بام بر کوه و دشت
در آن پستی از بام قصر بلند****شبان دید و در پیش او گوسفند
همایون یکی پیر بافر و هوش****کلاه و سرش هر دو کافور پوش
در آن دشت می‌گشت بی مشغله****گهش در گیاروی و گه در گله
دلش زان شبان اندکی برگشاد****که زیبا منش بود و زیرک نهاد
فرستاد کارندش از جای پست****بر آن خسروی بام عالی نشست
رقیبان بفرمان شه تاختند****شبان را به خواندن سرافراختند
درآمد شبانه به نزدیک شاه****سراپرده‌ای دید بر اوج ماه
خبر داشت کان سد اسکندریست****نمودار فالش بلند اختریست
زمین بوسه دادش که پرورده بود****دیگر خدمت خسروان کرده بود
پس آنگاه شاهش بر خویش خواند****به گستاخیش نکته‌ای چند راند
بدو گفت کز قصه کوه و دشت****فرو خوان به من بر یکی سرگذشت
که دلتنگم از گردش روزگار****مگر خوش کنم دل به آموزگار
شبان گفت کای خسرو تخت گیر****به تاج تو عالم عمارت پذیر
ز تخت زرت ملک پرنور باد****ز تاج سرت چشم بد دور باد
نخستم خبر ده که تا شهریار****ز بهر چه بر خاطر آرد غبار
بدان تا سخن گو بدان ره برد****سخن گفتن او بدان در خورد
پسندید شاه از شبان این سخن****که آن قصه را باز جست اصل و بن
نگفت از سر داد و دین پروری****سخن چون بیابانیان سرسری
بدو حال آن نوش لب باز گفت****شبان چون شد آگه ز راز نهفت
دگر باره خاک زمین بوسه داد****وزان به دعائی دگر کرد یاد
چنین گفت کانگه که بودم جوان****نکردم بجز خدمت خسروان
ازان بزم داران که من داشتم****وزایشان سر خود برافراشتم
ملک زاده‌ای بود در شهر مرو****بهی طلعتی چون خرامنده سرو
سهی سرو را کرده بالاش پست****دماغ گل از خوب روئیش مست
عروسی ز پائین پرستان او****کزو بود خرم شبستان او
شد از گوشهٔ چشم زخمی نژند****تب آمد شد آن نازنین دردمند
در آن تب که جز داغ دودی نداشت****بسی چاره کردند و سودی نداشت
سهی سرو لرزنده چون بید گشت****بدان حد کزو خلق نومید گشت
ملک زاده چون دیدگان دلستان****به کار اجل گشت هم‌داستان
از آن پیش کان زهر باید چشید****از آن نوش لب خویشتن درکشید
ز نومیدی او به یکبارگی****گرفت از جهان راه آوارگی
در آن ناحیت بود از اندیشه دور****بیابانی از کوه و از بیشه دور
بسی وادی و غار ویران در او****کنام پلنگان و شیران در او
در آن رستنی را نه بیخ و نه برگ****بنام آن بیابان بیابان مرگ
کسی کوشدی ناامیدی از جهان****در آن محنت آباد گشتی نهان
ندیدند کس را کز آن شوره دشت****به مأوا گه خویشتن بازگشت
ملک زاده زاندوه آن رنج سخت****سوی آن بیابان گرائید رخت
رفیقی وفادار دیرینه داشت****که مهر ملک زاده در سنیه داشت
خبر داشت کان شاه اندوهناک****در آن ره کند خویشتن را هلاک
چو دزدان ره روی را بازبست****سوی او خرامید تیغی به دست
بنشناخت بانگی بر او زد بلند****بر او حمله‌ای برد و او را فکند
چو افکنده بودش چو سرو روان****فرو هشت برقع بروی جوان
سوی خانه خود به یک ترکتاز****به چشم فرو بستش آورد باز
نهانخانه‌ای داشت در زیر خاک****نشاندش در آن خانهٔ اندوهناک
یکی ز استواران بر او برگماشت****کزو راز پوشیده پوشیده داشت
به آبی و نانی قناعت نمود****وزین بیش چیزیش رخصت نبود
ملک زاده زندانی و مستمند****دل ودیده و دست هر سه به بند
فروماند سرگشته در کار خویش****که نارفته چون آمد آن راه پیش
جوانمرد کو بود غمخوار او****کمر بست در چارهٔ کار او
عروس تبش دیده را چاره ساخت****دلش را به صد گونه شربت نواخت
طبیبی طلب کرد علت شناس****گرانمایه را داشت یک چند پاس
پری رخ ز درمان آن چیره دست****از آن تاب و آن تب به یکباره رست
همان آب و رنگش درآمد که بود****تماشا طلب کرد و شادی نمود
چو گشت از دوا یافتن تندرست****دوای دل خویش را بازجست
جوانمرد چون دیدگان خوب‌چهر****ملک زاده را جوید از بهر مهر
شبی خانه از عود پرطیب کرد****یکی بزم شاهانه ترتیب کرد
چو آراست آن بزم چون نوبهار****نشاند آن گل سرخ را بر کنار
شد آورد شاه نظر بسته را****مهی از دم اژدها رسته را
ز رخ بند برقع برانداختش****در آن بزمگه بر دو بنواختش
ملک زاده چون یک زمان بنگرید****می و مجلس و نقل و معشوقه دید
از آن دوزخ تنگ تاریک زشت****همش حور حاصل شده هم بهشت
چه گویم که چون بود ازین خرمی****بود شرح از این بیش نامحرمی
شهنشه چو گفت شبان کرد گوش****به مغز رمیده برآورد هوش
برآسود از آن رنج و آرام یافت****کزان پیر پخته می خام یافت
درین بود خسرو که از بزم خاص****برون آمد آوازه‌ای بر خلاص
که آن مهربان ماه خسرو پرست****به اقبال شه عطسه‌ای داد و رست
شبان چون به شه نیکخواهی رساند****مدارای شاهش به شاهی رساند
کسی را که پاکی بود در سرشت****چنین قصه‌ها زو توان درنوشت
هنر تابد از مردم گوهری****چو نور از مه و تابش از مشتری
شناسنده گر نیست شوریده مغز****نه بهره شناسد ز دینار نغز
کسی کو سخن با تو نغز آورد****به دل بشنوش کان ز مغز آورد
زبانی که دارد سخن ناصواب****به خاموشیش داد باید جواب
بخش ۱۱ - افسانهٔ ارشمیدس با کنیزک چینی
مغنی یکی نغمه بنواز زود****کز اندیشه در مغزم افتاد دود
چنان برکش آن نغمهٔ نغز را****که ساکن کنی در سر این نغز را
هم از فیلسوفان آن مرز و بوم****چنین گفت پیری ز پیران روم
که بود از ندیمان خسرو خرام****هنر پیشه‌ای ارشمیدس به نام
ز یونانیان محتشم زاده‌ای****ندیده چو او گیتی آزاده‌ای
خزینه بسی داشت خوبی بسی****به یونان نبد خوبتر زو کسی
خردمند و با رای و فرهنگ و هوش****به تعلیم دانا گشاینده گوش
ارسطوش فرزند خود نام کرد****به تعلیم او خانه بدرام کرد
سکندر بدو داد دیوان خاص****کزو دید غمخوارگان را خلاص
کنیزی که خاقان بدو داده بود****به روس آن همه رزمش افتاده بود
بدان خوبروی هنر پیشه داد****هنر پیشه را دل به اندیشه داد
چو صیاد را آهو آمد به دست****نشد سیر از آن آهوی شیر مست
بدان ترک چینی چنان دل سپرد****که هندوی غم رختش از خانه برد
ز مشغولی او بسی روزگار****نیامد به تعلیم آموزگار
سراینده استاد را روز درس****ز تعلیم او در دل افتاد ترس
که گوئی چه ره زد هنر پیشه را****چه شورید در مغزش اندیشه را
به تعلیم او بود شاگرد صد****که آموختندی ازو نیک و بد
اگر ارشمیدس نبودی بجای****نود نه بدندی بدو رهنمای
سراینده را بسته گشتی سخن****کزان سکه نو بود نقش کهن
و گر بودی او یک تنه یادگیر****سخن گوی را بر گشادی ضمیر
نیوشنده یک تن که بخرد بود****ز نابخردان بهتر از صد بود
هنر پیشه را پیش خواند اوستاد****که چونست کز ما نیاری تو یاد
چه مشغولی از دانشت باز داشت****به بی‌دانشی عمر نتوان گذاشت
چنین باز داد ارشمیدس جواب****که بر تشنهٔ راه زد جوی آب
مرا بیشتر زانک بنواخت شاه****به من داد چینی کنیزی چو ماه
جوانی و زانسان بتی خوب‌چهر****بدان مهربان چون نباشم به مهر
بدان صید وامانده‌ام زین شکار****که یک دل نباشد دلی در دو کار
چو دانست استاد کان تیز هوش****به شهوت پرستی برآورد جوش
بگفت آن پری‌روی را پیش من****بباید فرستاد بی انجمن
ببینم که تاراج آن ترکتاز****تو را از سر علم چون داشت باز
شد آن بت پرستندهٔ فرمان پذیر****فرستاد بت را به دانای پیر
برآمیخت دانا یکی تلخ جام****که از تن برون آورد خلط خام
نه خلطی که جان را گزایش کند****ولی آنکه خون را فزایش کند
بپرداخت از شخص او مایه را****دوتا کرد سرو سهی سایه را
فضولی کز آن مایه آمد به زیر****به طشتی در انداخت دانا دلیر
چو پر کرد از اخلاط آن مایه طشت****بت خوب در دیده ناخوب گشت
طراوت شد از روی و رونق ز رنگ****شد از نقرهٔ زیبقی آب و سنگ
بخواند آن جوان هنرمند را****بدو داد معشوق دلبند را
که بستان دلارام خود را بناز****سرشادمانه سوی خانه باز
جوانمرد چون در صنم بنگریست****به استاد گفت این زن زشت کیست
کجا آنکه من دوستارش بدم****همه ساله در بند کارش بدم
بفرمود دانا که از جای خویش****بیارندش آن طشت پوشیده پیش
سرطشت پوشیده را برگرفت****دران داوری ماند گیتی شگفت
بدو گفت کاین بد دلارام تو!****بدین بود مشغولی کام تو!
دلیل آنکه تا پیکر این کنیز****از این بود پر بود پیشت عزیز
چو این مایه در تن نمی‌دانیش****به صورت زن زشت می‌خوانیش
چه باید ز خون خلط پرداختن****بدین خلط و خون عاشقی ساختن
مریز آب خود را در این تیره خاک****کز این آب شد آدمی تابناک
دراین قطره آب ناریخته****بسی خرمیهاست آمیخته
به چندین کنیزان وحشی نژاد****مده خرمن عمر خود را به باد
یکی جفت تنها تو را بس بود****که بسیار کس مرد بی کس بود
از آن مختلف رنگ شد روزگار****که دارد پدر هفت و مادر چهار
چو یک رنگ خواهی که باشد پسر****چو دل باش یک مادر و یک پدر
چو دید ارشمیدس که دانای روم****چگونه کشید انگبین را ز موم
به عذری چنین پای او بوسه داد****وزان پس نظر سوی دانش نهاد
ولیکن دلش میل آن ماه داشت****که الحق فریبندهٔ دلخواه داشت
دگر ره چو سبزی درآمد به شاخ****سهی سرو را گشت میدان فراخ
بنفشه دگر باره شد مشگپوش****سر نرگس آمد ز مستی به جوش
گل روی آن ترک چینی شکفت****شمال آمد و راه میخانه رفت
دل ارشمیدس درآمد به کار****چو مرغان پرنده بر شاخسار
ز تعلیم دانا فروبست گوش****در عیش بگشاد بر ناز و نوش
پریوار با آن پری چهره زیست****چه ایمن کسی کو نهان چون پریست
عتاب خود استاد ازاو دور داشت****دلش را بدان عشق معذور داشت
چو بگذشت ازین داستان یک دو سال****غزاله شد از چشم چینی غزال
گل سرخ بر دامن خاک ریخت****سرایندهٔ بلبل ز بستان گریخت
فرو خورد خاک آن پری زاده را****چنان چون پری زادگان باده را
فلک پیشتر زین که آزاده بود****از آن به کنیزی مرا داده بود
همان مهر و خدمتگری پیشه داشت****همان کاردانی در اندیشه داشت
پیاده نهاده رخش ماه را****فرس طرح کرده بسی شاه را
خجسته گلی خون من خورد او****بجز من نه کس در جهان مرد او
چو چشم مرا چشمهٔ نور کرد****ز چشم منش چشم بد دور کرد
ربایندهٔ چرخ آنچنانش ربود****که گفتی که نابود هرگز نبود
بخشنودیی کان مرا بود از او****چگویم خدا باد خشنود از او
مرا طالعی طرفه هست از سخن****که چون نو کنم داستان کهن
در آن عید کان شکر افشان کنم****عروسی شکر خنده قربان کنم
چو حلوای شیرین همی ساختم****ز حلواگری خانه پرداختم
چو بر گنج لیلی کشیدم حصار****دگر گوهری کردم آنجا نثار
کنون نیز چون شد عروسی بسر****به رضوان سپردم عروسی دگر
ندانم که با داغ چندین عروس****چگونه کنم قصه روم و روس
به ار نارم اندوه پیشینه پیش****بدین داستان خوش کنم وقت خویش
بخش ۱۲ - افسانهٔ ماریه قبطیه
مغنی ره باستانی بزن****مغانه نوای مغانی بزن
من بینوا را به آن یک نوا****گرامی کن و گرمتر کن هوا
گزین فیلسوف جهان آزمای****سخن را چنین کرد برقع گشای
که قبطی زنی بود در ملک شام****زمیری پدر ماریه‌ش کرده نام
بسی قلعهٔ نامور داشته****ز بیداد بد خواه بگذاشته
بدو گشته بدخواه او چیره دست****به کارش درآورده گیتی شکست
چو کارش ز دشمن به جان آمده****به درگاه شاه جهان آمده
بدان تا بخواهد ز شه داد خویش****شود خرم از ملک آباد خویش
به دستور شه برد خود را پناه****بدان داوری گشت ازو دادخواه
چو دیدش که دستور دانش پژوه****دهد درس دانش به چندین گروه
از آن دادخواهی هراسان شده****بر او دانش‌آموزی آسان شده
دل از قصه داد و بیداد شست****به تعلیم دانش کمر بست چست
به خدمتگری پیش دانای دهر****پرستنده‌ای گشت گستاخ بهر
ز دیگر کنیزان پائین پرست****جز او کس نشد محرم آب دست
ز پرهیزگاری که بود استاد****نظر بست هر گه که او رخ گشاد
ز دستی چنان کاب از او می‌چکید****جز آبی که بر دستش آمد ندید
چو زن دید کاستاد پرهیزگار****ز کافور او گشت کافور خوار
ز میلی که باشد زنان را به مرد****هوای دلش گشت یکباره سرد
منش داد در دانش آموختن****به سامان شد از دانش اندوختن
ارسطوی دانا بدان دلنواز****در دانش خویش بگشاد باز
بسی در بران در ناسفته سفت****بسی گفتنیهای ناگفته گفت
از آن علم کاسان نیاید بدست****یکایک خبردادش از هر چه هست
زن دانش‌آموز دانش سرشت****چو لوحی ز هر دانشی در نبشت
سوی کشور خویشتن کرد رای****که رسم نیا را بیارد بجای
بدان داوری دستگاهی نداشت****به آیین خود برگ راهی نداشت
چو دستور دانا چنین دید کار****که بی گنج نتوان شدن شهریار
بران جوهر انداخت اکسیر زر****به اکسیر خود کردش اکسیر گر
بدان کیمیا ماریه میر گشت****لقب نامه علم اکسیر گشت
چو از دانش خویش دستور شاه****به گنجی چنان دادش آن دستگاه
به دستوری شه سوی کشورش****فرستاد با گنج و با لشگرش
شتابنده چون سوی کشور شتافت****به آهستگی مملکت بازیافت
چنان گشت مستغنی از ساو و باج****که برداشت از کشور خود خراج
به اکسیر کاری چنان شد تمام****که کردی زر پخته از سیم خام
ز بس زر که آن سیم تن ساز کرد****در گنج برخاکیان باز کرد
چه زر در ترازوی آن کس چه سنگ****که آرد زر بی ترازو به چنگ
ز لشگر گهش کس نیامد بدست****که بر بارگی نعلی از زر نبست
به درگاه او هر که سر داشتی****اگر خر بدی زین زر داشتی
ز بس زر که بر زیور انباشتند****سگان را به زنجیر زر داشتند
گروهی حکیمان دانش پرست****ز اسباب دنیا شده تنگدست
از آن گنج پنهان خبر یافتند****به دیدار گنجینه بشتافتند
نمودند خواهش بدان کان گنج****که درویشی آورد ما را به رنج
ندانیم چون دیگران پیشه‌ای****مگر در جهان کردن اندیشه‌ای
ز کسب جهان دامن افشانده‌ایم****به قوت یکی روز درمانده‌ایم
تواند که بانوی عاجز نواز****گشاید به ما بر در گنج باز
درآموزد از رای و تدبیر خویش****به ما چیزی از علم اکسیر خویش
جهان را چنین گنج گوهر بسیست****کلید در گنج با هر کسیست
مگر قوت را چاره سازی کنیم****ز خلق جهان بی نیازی کنیم
زن کار پیرای روشن ضمیر****بدان خواسته گشت خواهش پذیر
یکی منظری بود با آب و رنگ****مقرنس برآورده از خاره سنگ
عروسانه بر شد بران جلوه‌گاه****پرندی سیه بسته بر گرد ماه
برآموده چون نرگس و مشک و بید****به موی سیه مهره‌های سپید
صلیبی دو گیسوی مشگین کمند****در آن مهره آورده با پیچ و بند
به نظارگان گفت گیسوی من****ببینید در طاق ابروی من
نمودار اکسیر پنهانیم****ببینید در صبح پیشانیم
نیوشندگان را در آن داوری****غلط شد زبان زان زبان آوری
یکی گفت اشارت بدان مهره بود****که شفاف و تابنده چون زهره بود
یکی راز پوشیده از موی جست****که آن مهره با موی دید از نخست
گرفتند هر یک پی آن پیشه را****خلافی پدید آمد اندیشه را
از آن قصه هر یک دمی می‌شمرد****به فرهنگ دانا کسی پی نبرد
دگر روز خواهش برآراستند****در آن باب فصلی دگر خواستند
پری‌روی بر طاق منظر نشست****نشاند آن تنی چند را زیر دست
سخن راند از گنج درخواسته****چو سربسته گنجی برآراسته
حدیث سر کوه و مردم گیا****که سازند از او زیرکان کیمیا
همان سنگ اعظم که کان زرست****سخن بین که چون کیمیا پرورست
به پوشیدگی کرد رمزی پدید****در او آهنین قفل زرین کلید
به دانا رسید این سخن گنج یافت****به نادان رسید انده و رنج یافت
گر آن کیمیا را گهر در گیاست****گیای قلم گوهر کیمیاست
از آن کیمیا با همه چربدست****دریغی نه چندانکه خواهند هست
کسی را بود کیمیا در نورد****که او عشوهٔ کیمیاگر نخورد
شنیدم خراسانیی بود چست****به بغداد شد چون شدش کار سست
دمی چند بر کار کردای شگفت****خراسانی آمد دمش در گرفت
از آن دم که اهل خراسان کنند****به بغدادیان بازی آسان کنند
هزارش عدد بود مصری چو موم****زری که آنچنان زر نباشد به روم
به سوهان یکایک همه خرد سود****بر آمیختش با گل سرخ زود
وزان سرخ گل مهره‌ای چند ساخت****به آن مهره‌ها بین که چون مهره باخت
به عطاری آن مهره‌ها بر شمرد****به مهر خود آن مهره او را سپرد
که این مهره در حقه‌ای نه به راز****زهی مهره دزد و زهی مهره باز
به دیناری این بر تو بفروختم****وزو کیسه سود بردوختم
چو وقت آید این را که داری برنج****بده بازخرم زهی کان گنج
بپرسید عطار کاین را چه نام****بگفتا طبریک سخن شد تمام
ز دکان عطار چون بازگشت****به افسونگری کیمیا ساز گشت
به دارالخلافه خبر باز داد****که اکسیریی آمدست اوستاد
منم واصل کیمیا در نهفت****به گوهرشناسی کسم نیست جفت
عملهای من چون درآید به کار****یکی ده کند ده صد و صد هزار
درستی صدم داد باید نخست****که گردد هزار از من آن صد درست
همان استواران مردم شناس****به من برگمارند و دارند پاس
گرآید زمن دستکاری شگرف****نیارند با من در این کار حرف
وگر خواهم از راستی درگذشت****ز من خون و سر وز شما تیغ و طشت
خلیفه چو اکسیر سازی شنید****به عشوه زری داد و زرقی خرید
به افسون روباهی آن شیر مرد****زر پخته را بر می خام خورد
چو ده گانه‌ای ماند ازان زر بجای****دران دستکاری بیفشرد پای
یکی کوره‌ای ساخت چون زر گران****زهر داروئی کرد چیزی دران
فرستاد در شهر بالا و پست****طبریک طلب کرد و نامد بدست
هم آخر رقیبان آن کارگاه****به عطار پیشینه بردند راه
گل سرخ او را به دینار زرد****خریدند و بردند نزدیک مرد
خراسانی آن مهره‌ها کرد خرد****نمود آشکارا یکی دستبرد
به کوره درافکند و آتش دمید****بجا ماند زر وان دگرها رمید
سبیکه فرو ریخت درنای تنگ****برآمد زر سرخ یاقوت رنگ
به گوش خلیفه رسید این سخن****که نقد نو آمد ز کان کهن
زری دید با سود همره شده****دران کدخدائی یکی ده شده
به امید گنجی چنان گوهری****بسی کرد با او نوازش گری
از آن مغربی زر مصری عیار****فرستاد نزدیک او ده هزار
که این را به کار آورای نیک رای****که من حق آن با تو آرم بجای
کشند استواران ما از تو دست****که نزدیک ما استواریت هست
دران آزمایش چو چست آمدی****به میزان معنی درست آمدی
خراسانی آن گنج بستد به ناز****چو هندو کمر بست بر ترکتاز
گریزان ره خانه را پی گرفت****شبی چند با عاملان می گرفت
بخفت و به خفتن به خسباندشان****چو برخاست بر خاک بنشاندشان
ستوران تازی غلامان کار****به اندازه بخرید و بر بست بار
به راهی که دیده نشانش ندید****چنان شد که کس در جهانش ندید
خلیفه چو آگاه شد زین فریب****که برد آن خراسانی آن زر و زیب
حدیث طبریک به یاد آمدش****جز آن هر چه بشنید باد آمدش
خبر بازجست از طبریک فروش****بخندید کان طنزش آمد به گوش
طبریک چو تصحیف سازد دبیر****بیاموز معنی و معنیش گیر
هر افسون کز افسونگری بشنوی****نگر تا به افسون او نگروی
در این داوری هیچکس دم نزد****که در بازی کیمیا کم نزد
سکندر به یونان خبردار شد****که بر گنج زرماریه مار شد
به شه باز گفتند کان ماده شیر****به صید افکنی گشت خواهد دلیر
زنی کار دانست و سامان شناس****نداند کسی سیم او را قیاس
ز پوشیده گنجی خبر داشتست****به آن گنج گیتی بینباشتست
به افسونگری سنگ را زر کند****صدف ریزه را لؤلؤ تر کند
از آن بیشتر گنج زر ساختست****که قارون به خاک اندر انداختست
گرش سر نبرد سر تیغ شاه****جهان زود گیرد به گنج و سپاه
سپاه آورد دشمنان را به رنج****سپاهی نگردد مگر گرد گنج
به آزار او شه شتابنده گشت****ز گرمی چو خورشید تابنده گشت
به تدبیر آن شد کزان جان پاک****به تدبیر دشمن برآرد هلاک
چو از آتش خشم شاهنشهی****به دستور دانا رسید آگهی
بسی چید بر خدمت شهریار****بسی چربی آورد با او به کار
که آن زن زنی پارسا گوهرست****جهانجوی را کمترین چاکرست
کمر بستهٔ توست در ملک شام****به گوهر کنیز و به خدمت غلام
بسی گشت چون چاکران گرد من****به چندین هنر گشت شاگرد من
منش دل به دانش برافروختم****نهانی در او چیزی آموختم
که چندان به دست آرد از برگ و ساز****که گردد ز خلق جهانی نیاز
بر او طالعی دیدم آراسته****خبر داده از گنج و از خواسته
جز او هر که این صنعت آرد به کار****جوی نارد از گنج او در شمار
به هشیاری طالع مال سنج****بجز ماریه کس نشد مار گنج
کنون کان کفایت به دست آمدش****بجای نیاکان نشست آمدش
چو شه پوزش رای دستور یافت****دل خویش از آن داوری دور یافت
چو دستور گرد از دل شه ربود****سوی ماریه کس فرستاد زود
بفرمود تا عذر شاه آورد****همان قاصدی سر به راه آورد
زن کاردان چون شنید این سخن****گشاد از زر تازه گنج کهن
فرستاده‌ای را برآراست کار****فرستاد گنجی سوی شهریار
که چندین ترازوی گنجینه سنج****به یکجای چندان ندیدست گنج
چو بر گنج دادن دلش راه برد****هلاک از خود و کینه از شاه برد
درم دادن آتش کشد کینه را****نشاند ز دل خشم دیرینه را
بخش ۱۳ - افسانهٔ نانوای بینوا و توانگری وی به طالع پسر
مغنی بیار آن نوای غریب****نو آیین‌تر از نالهٔ عندلیب
نوائی که در وی نوائی بود****نوائی نه کز بینوائی بود
خنیده چنین شد در اقصای روم****که بی سیمی آمد ز بیگانه بوم
به کم مدتی شد چنان سیم سنج****که شد خواجه کاروانهای گنج
کس اگه نه کان گنج دریا شکوه****ز دریا بر او جمع شد یا ز کوه
یکی نامش از کان کنی می‌گشاد****یکی تهمت ره زنی می‌نهاد
سرانجامش آزاد نگذاشتند****به شاه جهان قصه برداشتند
که آمد تهی دستی از راه دور****نه در کیسه رونق نه در کاسه نور
به تاریخ یکسال یا بیش و کم****بدست آوریدست چندین درم
که گر شه گمارد بر آن ده دبیر****ز تفصیل آن عاجز آید ضمیر
یکی نانوا مرد بد بینوا****نه آبی روان و نه نانی روا
کنون لعل و گوهر فروشی کند****خرد کی در این ره خموشی کند
نه پیشه نه بازارگانی نه زرع****چنین مایه را چون بود اصل و فرع
صواب آنچنان شد که شاه جهان****از احوال او باز جوید نهان
جهاندار فرمود کان زاد مرد****فرو شوید از دامن خویش گرد
به خلوت کند شاه را دستبوس****ز تشنیع برنارد آوای کوس
درم دار مقبل به فرمان شاه****به خدمت روان شد سوی بارگاه
درون رفت و بوسید شه را زمین****زمین بوس چون کرد خواند آفرین
چو شاه جهانش جوان دید بخت****جوانبخت را خواند نزدیک تخت
بسی نیک و بد مرد را کرد یاد****سخنها کزو گنج شاید گشاد
که مردی عزیزی و آزاد چهر****به فرخندگی در تو دیده سپهر
شنیدم چو اینجا وطن ساختی****به یک روزه روزی نپرداختی
کنون رخت و بنگاهت آنجا رسید****که نتواندش کاروانها کشید
بباید چنین گنج را دسترنج****وگرنه من اولی‌تر آیم به گنج
اگر راست گفتی که چونست حال****زمن ایمنی هم به سر هم به مال
وگر بر دروغ افکنی این اساس****سر و مال بستانم از ناسپاس
نیوشنده چون دید کز خشم شاه****بجز راستی نیست او را پناه
زمین بوس شه تازه‌تر کرد باز****چنین گفت کای شاه عاجز نواز
ندیده جهان نقش بیداد تو****به نیکی شده در جهان یاد تو
رعیت زدادت چنان دلخوشند****که گر جان بخواهی به پیشت کشند
مرا مال و نعمت زمین زاد توست****هم از داده تو هم از داد توست
اگر می‌پذیری زمن هر چه هست****بگو تا برافشانم از جمله دست
به کمتر غلامی دهم شاه را****زنم بوسه این خاک درگاه را
چو شه گفت کاحوال خود باز گوی****بگویم که این آب چون شد به جوی
من اول که اینجا رسیدم فراز****تهی دست بودم ز هر برگ و ساز
دلم را غم بینوائی شکست****گرفتم ره نانوائی بدست
وزان پیشه نیزم نوائی نبود****که در کار و کسبم وفائی نبود
به شهری که داور بود پی فراخ****شود دخل بر نانوا خشک شاخ
ز هر سو سراسیمه می‌تاختم****به بی برگی آن برگ می‌ساختم
زنی داشتم قانع و سازگار****قضا را شد آن زن ز من باردار
به سختی همی گشت ز ما سپهر****شد از مهر گردنده یک باره مهر
زن پاکدامن‌تر از بوی مشک****شکیبنده با من به یک نان خشک
چو آمد گه زادن او را فراز****به کشگینهٔ گرمش آمد نیاز
ز چیزی که دارد به خوردن بسیچ****نبودم بجز خون در آن خانه هیچ
من و زن در آن خانه تنها و بس****مرا گفت کی شوی فریاد رس
اگر شوربائی به چنگ آوری****من مرده را باز رنگ آوری
وگرنه چنان دان که رفتم ز دست****ستمگاره شد باد و کشتی شکست
چو من دیدم آن نازنین را چنان****برون رفتم از خانه زاری کنان
ز سامان به سامان همه کوی و شهر****دویدم مگر یابم از توشه بهر
ندیدم دری کان نه در بسته بود****که سختی به من سخت پیوسته بود
رسیدم به ویرانه‌ای دور دست****درو درگهی با زمین گشته پست
بسی گرد ویرانه کردم طواف****شتابنده چون دیو در هر شکاف
سرائی کهن یافتم سالخورد****دری در نشسته بر او دود و گرد
در او آتشی روشن افروخته****بر او هیمه خروارها سوخته
سیه زنگیی دیدم آتش پرست****سفالین سبوئی پر از می بدست
بر آتش نهاده لویدی فراخ****نمک سود فربه در او شاخ شاخ
چو زنگی مرا دید برجست زود****بپیچید برخود به کردار دود
به من بانگ برزد که‌ای دیوزاد****شبیخون من چونت آمد به یاد
تو دزدی و من نیز دزد این رواست؟****به دزدی شدن پیش دزدان خطاست
من از هول زنگی و تیمار خویش****فروماندم آشفته در کار خویش
زبان برگشادم به آیین زنگ****دعا گفتم آوردم او را به چنگ
که از بینوائی و بی‌مایگی****گرفتم در این سایه همسایگی
جوانمردی چون تو شیرافکنی****شنیدم به افسانه از هر تنی
نخوانده به مهمان تو تاختم****سر خویش در پایت انداختم
مگر کز تو کارم به جائی رسد****در این بینوائی نوائی رسد
چو زنگی زبان مرا چرب دید****وزآن گونه گفتار شیرین شنید
از آن چرب و شیرین رها کرد حرب****که دشمن فریبست شیرین و چرب
بگفتا خوری باده دانی سرود؟****بگفتم بلی پیشم آورد رود
از او بستدم رود عاشق‌نواز****ز بی سازیش پرده بستم به ساز
سر زخمه بر رود بگماشتم****سرودی فریبنده برداشتم
درآوردم او را به بانگ و خروش****چو دیگی که از گرمی آید به جوش
گهی خورد ریحانیی زان سفال****گهی کوفت پائی به امید مال
زدم زخمهای چند زنگی فریب****برون بردم از جان زنگی شکیب
حریفانه با من درآمد به کار****چو سرمست شد کرد راز آشکار
که امشب در این کاخ ویرانه رنگ****به امید مالی گرفتم درنگ
دگر زنگیی هست همزاد من****که می خوردنش نیست بی یاد من
یکی گنجدان یافتیم از نهفت****که هیچ اژدهائیش بر سر نخفت
مگر ما که هستیم چون اژدها****ز دل کرده آزرم هر کس رها
بود سالی اکنون کزان کان گنج****خوریم و نداریم خود را به رنج
من اینجا نشستم چنین بیهمال****دگر زنگیی رفته جویای مال
ز گنجینهٔ آن همه سیم و زر****همانا که یک پشته مانده دگر
چو امشب رسیدی تو مهمان ما****روانست حکم تو بر جان ما
به شرطی که چون آید آن ره نورد****کشد گوهر سرخ و یاقوت زرد
تو در کنج کاشانه پنهان شوی****شکیبنده چون شخص بیجان شوی
که من در دل آن دارم ای هوشمند****که آن اژدها را رسانم گزند
هر آن گنج کارد به تنها برم****به کنجی نشینم به تنها خورم
تو را نیز از آن قسمتی بامداد****دهم تا دلت گردد از تاج شاد
من و زنگی اندر سخن گرم رای****که ناگه به گوش آمد آواز پای
ز جا جستم و در خزیدم به کنج****گهی خار در خاطرم گه ترنج
درآمد سیه چهره‌ای چون زگال****به پشت اندر آورده یک پشته مال
نهادش به سختی ز گردن به زیر****برو گردنی سخت چون تند شیر
از آن پیش کان پشته را باز کرد****یکی نیمه زان شوربا باز خورد
نگه کرد همزاد او خفته بود****همان کرد با او که او گفته بود
بزد تیغ پولاد بر گردنش****سرش را بیفکند در دامنش
من از بیم از آنان که افتم ز پای****دگر باره خود را گرفتم بجای
چو زنگی سر یار خود را برید****تنش را به خنجر زهم بردرید
یکی نیمه در بست و بر زد به دوش****برون رفت و من مانده بی‌عقل و هوش
پس از مدتی کان برآمد دراز****نگه کردم آمد دگر باره باز
دگر نیمه را همچنان کرد خرد****به آیین پیشینه در بست و برد
چو دیدم که هنجار او دور بود****شب از جمله شبهای دیجور بود
بدان گنج پویان شدم چون عقاب****سوی پشتهٔ مال کردم شتاب
به پشت اندر آوردم آن پشته را****چو زنگی دگر زنگی کشته را
وزان شور با ساغری گرم جوش****ربودم سوی خانه رفتم خموش
چنان آمدم سوی ایوان خویش****که جز دولتم کس نیفتاد پیش
چو در خانه رفتم به نیروی بخت****نهادم ز دل بارو از پشت رخت
به گوش آمد آواز نو زاد من****وزان شادتر شد دل شاه من
به زن دادم آن شوربا را بخورد****پس از صبر کردن بسی شکر کرد
ز فرزند فرخنده دادم خبر****پسر بود و باشد پسر تاج سر
گشادم گرهٔ رخت سربسته را****به مرهم رساندم دل خسته را
چه دیدم یکی گنج کانی در او****ز یاقوت و زر هر چه دانی دراو
به گنجی چنان کان گوهر شدم****وزان شب چو دریا با توانگر شدم
به فرزند فرخ دلم شاد گشت****که با گوهر و گنج همزاد گشت
همه مال من زان شب آمد پدید****که شب با گهر بد گهر با کلید
چنین بود گوینده را سرگذشت****سخن کامد آنجا ورق در نوشت
شه از وقت مولود فرزند او****خبر جست و از حال پیوند او
شد آن گوهری مرد و از جای خویش****نمودار آن طالع آورد پیش
شه آن نسخه را هم بدانسان که بود****به والیس دانا فرستاد زود
که احوال این طالع از هر چه هست****چنان کن که ز اختر آری به دست
بدو نیک او را نهانی بجوی****چویابی نهان آشکارا بگوی
چو آمد به والیس فرمان شاه****سوی اختران کرد نیکو نگاه
نظر کردن هر یکی بازجست****شد احوال پوشیده به روی درست
نبشت و فرستاد از آنجاکه دید****نه ز آنجا که از کس حکایت شنید
چو شه نامه حکم والیس خواند****در آن حکم نامه شگفتی بماند
نمودار طالع چنان کرده بود****از آن نقش‌ها کز پس پرده بود
که این بانوا نانوا زاده‌ایست****که از نور دولت نواداده‌ایست
به بی برگی از مادر انداخته****چو زاده فلک برگ او ساخته
پدر گشته فرخ ز پرواز او****توانگر ز پیروزی راز او
همانا که چون زاده باشد بجای****نهاده بود بر سر گنج پای
ز غیرت شه آمد چو دریا به جوش****لطف کرد با مرد گوهر فروش
پس آنگاه بسیار بنواختش****یکی از ندیمان خود ساختش
بخش ۱۴ - انکار کردن هفتاد حکیم سخن هرمس را و هلاک شدن ایشان
مغنی بر آهنگ خود ساز گیر****یکی پرده ز آهنگ خود بازگیر
که مارا سر پردهٔ تنگ نیست****بجز پی فراخی در آهنگ نیست
بهر مدتی فیلسوفان روم****فراهم شدندی ز هر مرز و بوم
بر آراستندی به فرهنگ و رای****سخنهای دل پرور جان فزای
کسی را که حجت قویتر شدی****به حجت بر آن سروران سرشدی
در آن داوری هرمس تیز مغز****بحق گفت اندیشه‌ای داشت نغز
ز هر کس که او حجتی بیش داشت****سخنهای او پرورش بیش داشت
ز بس گفتن راز روحانیان****بر او رشک بردند یونانیان
بهم جمع گشتند هفتاد تن****به انکار او ساختند انجمن
که هرچ او بگوید بدو نگرویم****سخن گر چه زیبا بود نشنویم
تغییر دهیمش به انکار خویش****به انکار نتوان سخن برد پیش
چنان عهد بستند با یکدگر****که چون هرمس از کان برآرد گهر
ز دریای او آب ریزی کنند****برآن گنجدان خاک بیزی کنند
به حق گفتنش درنیارند هوش****بگیرند از انکار گوینده گوش
چو هرمس سخن گفتن آغاز کرد****در دانش ایزدی باز کرد
به هر نکته‌ای حجتی باز بست****که چون نور در دیده و دل نشست
ندید آن سخن را برایشان پسند****جز انکار کردن به بانگ بلند
دگر باره گنجینه نو گشاد****اساسی دگرگونه از نو نهاد
بیانی چنان روشن و دلپذیر****که در دل نه در سنگ شد جایگیر
دگر ره ندید آن سخن را شکوه****به انکار خود دیدشان هم گروه
سوم باره از رای مشکل گشای****نمود آنچه باشد حقیقت نمای
سخنهای زیبندهٔ دلنواز****برایشان فرو خواند فصلی دراز
ز جنباندن بانگ چندان جرس****سری در سماعش نجنباند کس
چه گوینده عاجز شد از گفت خویش****زبان گشته حیران گلو گشته ریش
خبر داشت کز راه نابخردی****ستیزند با حجت ایزدی
چو در کس ز جنبش نشانی نیافت****بجنبید و روی از رقیبان بتافت
برایشان یکی بانگ برزد که های****مجنبید کس تا قیامت ز جای
همان لحظه بر جای هفتاد مرد****ز جنبش فتادند و گشتند سرد
چو در پرده راست کج باختند****از این پرده‌شان رخت پرداختند
سرافکنده چون آب در پای خویش****ز سردی فسردند بر جای خویش
سکندر چو زین حالت آگاه گشت****چو انجم بر آن انجمن بر گذشت
از آن بیشه سرو با بوی مشک****یکی سروتر مانده هفتاد خشک
بپرسید و هرمس بدو گفت راز****که همت در آسمان کرد باز
سکندر بر او آفرین سازگشت****وز آنجا به درگاه خود بازگشت
به خلوت چو بنشست با هر کسی****ازان داستان داستان زد بسی
که هرمس به طوفان هفتاد کس****به موجی همی ماند و هفتاد خس
گروهیش کز حق گرفتند گوش****بمردند چون یافه کردند هوش
ز پوشیدن درس آموزگار****کفن بین که پوشیدشان روزگار
بیانی که باشد به حجت قوی****ز نافرخی باشد ار نشنوی
دری را که او تاج تارک بود****زدن بر زمین نامبارک بود
هنر نیست روی از هنر تافتن****شقایق دریدن خشن بافتن
خردمند را چون مدارا کنی****هنرهای خویش آشکارا کنی
بخش ۱۵ - اغانی ساختن افلاطون بر مالش ارسطو
مغنی سماعی برانگیز گرم****سرودی برآور به آواز نرم
مگر گرمتر زین شود کار من****کسادی گریزد ز بازار من
دهل زن چو زد بر دهل داغ چرم****هوای شب سرد را کرد گرم
فروماند زاغ سیه ناامید****بگفتن در آمد خروس سپید
سکندر نشست از بر تخت روم****زبانی چو آتش دماغی چو موم
همهٔ فیلسوفان صده در صده****به پائینگه تخت او صف زده
به مقدار هر دانشی بیش و کم****همی رفتشان گفتگوئی بهم
یکی از طبیعی سخن ساز کرد****یکی از الهی گره باز کرد
یکی از ریاضی برافراخت یال****یکی هندسی برگشاد از خیال
یکی سکه بر نقد فرهنگ زد****یکی لاف ناموس و نیرنگ زد
تفاخر کنان هر یکی در فنی****به فرهنگ خود عالمی هر تنی
ارسطو به دلگرمی پشت شاه****برافزود بر هر یکی پایگاه
که اهل خرد را منم چاره ساز****ز علم دگر بخرادان بی نیاز
همان نقد حکمت به من شد روا****به حکمت منم بر همه پیشوا
فلان علم خوب از من آمد پدید****فلان کس فلان نکته از من شنید
دروغی نگویم در این داوری****به حجت زنم لاف نام آوری
ز بهر دل شاه و تمکین او****زبانها موافق به تحسین او
فلاطون برآشفت ازان انجمن****که استادی او داشت در جمله فن
چو هر دانشی کانک اندوختند****نخستین ورق زو درآموختند
برون رفت و روی از جهان در کشید****چو عنقا شد از بزم شه ناپدید
شب و روز از اندیشه چندان نخفت****کاغانی برون آورید از نهفت
به خم درشد از خلق پی کرد گم****نشان جست از آواز این هفت خم
کسی کو سماعی نه دلکش کند****صدای خم آواز او خوش کند
مگر کان غنا ساز آواز رود****در آن خم بدین عذر گفت آن سرود
چو صاحب رصد جای در خم گرفت****پی چرخ و دنبال انجم گرفت
بر آهنگ آن ناله کانجا شنید****نموداری آورد اینجا پدید
چو آن ناله را نسبت از رود یافت****در آن پرده گه رودگر رود بافت
کدوی تهی را به وقت سرود****به چرم اندرآورد و بربست رود
چو بر چرم آهو براندود مشک****نوائی‌تر انگیخت از رود خشک
پس آنگه بر آن رسم و هیئت که خواست****یکی هیکل از ارغنون کرد راست
در او نغمه و نالهای درست****به اوتار نسبت فرو بست چست
به زیر و بم ناله رود خیز****گهی نرم زد زخمه و گاه تیز
ز نرمی و تیزی ز بالا و زیر****نوا ساخت بر نالهٔ گاو و شیر
چنان نسبت نالش آمد به دست****که هر جا که زد هر دو را پای بست
همان نسبت آدمی تا دده****بر آن رودها شد یکایک زده
چنان کادمی زاد را زان نوا****به رقص و طرب چیره گشتی هوا
سباع و بهائم بر آن ساز جفت****یکی گشت بیدار و دیگر بخفت
چو بر نسبت ناله هر کسی****به دست آمدش راه دستان بسی
ز موسیقی آورد سازی برون****که آن را نشد کس جز او رهنمون
چنان ساخت هر نسبتی را خروش****که نالنده را دل درآرد به جوش
بجائی رساند آن نواگر نواخت****که دانا بدو عیب و علت شناخت
به قانون از آن ناله خرگهی****ز هر علتی یافت عقل آگهی
چو اوتار آن ارغنون شد تمام****شد آن عود پخته به از عود خام
برون شد به صحرا و بنواختش****بهر نسبت اندازه‌ای ساختش
خطی چارسو گرد خود درکشید****نشست اندران خط نوا برکشید
دد و دام را از بیابان و کوه****دوانید بر خود گروها گروه
دویدند هر یک به آواز او****نهادند سر بر خط ساز او
همه یک یک از هوش رفتند پاک****فتادند چون مرده بر روی خاک
نه گرگ جوان کرد بر میش زور****نه شیر ژیان داشت پروای گور
دگر نسبتی را که دانست باز****درآورد نغمه به آن جفت ساز
چنان کان ددان در خروش آمدند****از آن بیهوشی باز هوش آمدند
پراکنده گشتند بر روی دشت****که دارد به باد این چنین سرگذشت
بگرد جهان این خبر گشت فاش****که شد کان یاقوت یاقوت باش
فلاطون چنین پرده بر ساختست****که جز وی کس آن پرده نشناختست
برانگیخت آوازی از خشک رود****که از تری آرد فلک را فرود
چو بر نسبتی راند انگشت خود****بخسبد برآواز او دام و دد
چو بر نسبتی دیگر آرد شتاب****به هوش آرد آن خفتگان را ز خواب
شد آوازه بر درگه شاه نیز****که هاروت با زهره شد همستیز
ارسطو چو بشنید کان هوشمند****برانگیخت زینگونه کاری بلند
فروماند ازان زیرکی تنگدل****چو خصمی که گردد ز خصمی خجل
به اندیشه بنشست بر کنج کاخ****دل تنگ را داد میدان فراخ
به تعلیق آن درس پنهان نویس****که نقشی عجب بود و نقدی نفیس
در آن کارعلوی بسی رنج برد****بسی روز و شب را به فکرت سپرد
هم آخر پس از رنجهای دراز****سررشتهٔ راز را یافت باز
برون آورید از نظرهای تیز****که چون باشد آن نالهٔ رود خیز
چگونه رساند نوا سوی گوش****برد هوش و آرد دیگر ره به هوش
همان نسبت آورد رایش به دست****که دانای پیشینه بر پرده بست
به صحرا شد و پرده را ساز کرد****طلسمات بیهوشی آغاز کرد
چو از هوشمندان ستد هوش را****دیگر گونه زد رود خاموش را
در آن نسبتش بخت یاری نداد****که بیهوش را آرد از هوش باد
بکوشید تا در خروش آورد****نوائی که در خفته هوش آورد
ندانست چندانکه نسبت گرفت****در آن کار سرگشته ماند ای شگفت
چو عاجز شد از راه نایافتن****ز رهبر نشایست سر تافتن
شد از راه رغبت به تعلیم او****عنان داد یک ره به تسلیم او
بپرسید کان نسبت دلپسند****که هش رفتگان را کند هوشمند
ندانم که در پردهٔ آواز او****چگونست و چون پرورم ساز او
فلاطون چو دانست کان سرفراز****به تعلیم او گشت صاحب نیار
برون شد خطی گرد خود در کشید****نوا ساخت تا نسبت آمد پدید
همه روی صحرا ز گور و پلنگ****بر آن خط کشیدند پرگار تنگ
به بیهوشی از نسبت اولش****نهادند سر بر خط مندلش
نوائی دگر باره برزد چو نوش****که ارسطوی دانا تهی شد ز هوش
چو بیهوش بود او به یک راه نغز****دد و دام را کرد بیدار مغز
دگر باره زد نسبت هوش بخش****که ارسطو ز جاجست همچون درخش
فروماند سرگشته بر جای خود****که چون بیخبر بود از آن دام ودد
از آن بیهوشی چون به هوش آمدند؟****چه بود آنک ازو در خروش آمدند؟
شد آگه که دانای دستان نواز****به دستان بر او داشت پوشیده راز
ثنا گفت و چندان ازو عذر خواست****که آن پردهٔ کژ بدو گشت راست
چو شد حرف آن نسبت او راه درست****نبشت آن او آن خود را بشست
به اقرار او مغز را تازه کرد****مدارای او بیش از اندازه کرد
سکندر چو دانست کز هر علوم****فلاطون شد استاد دانش به روم
بر افزود پایش در آن سروری****به نزد خودش داد بالاتری
بخش ۱۶ - حکایت انگشتری و شبان
مغنی بیا چنگ را ساز کن****به گفتن گلو را خوش آواز کن
مرا از نوازیدن چنگ خویش****نوازشگری کن به آهنگ خویش
چو روز دگر صبح گیتی فروز****به پیروزی آورد شب را به روز
برآمد گل از چشمهٔ آفتاب****فرو برد مه سرچو ماهی درآب
بر اورنگ زر شد شه تاجور****زده بر میان گوهر آگین کمر
نشسته همه زیرکان زیر تخت****فلاطون به بالا برافکنده رخت
شه از نسبتی کو در آن پرده ساخت****عجب ماند کان پرده را چون شناخت
بپرسید از او کای جهان دیده پیر****برآورده مکنون غیب از ضمیر
شمائید بر قفل دانش کلید****ز رای شما دانش آمد پدید
ز دانندگان خوانده‌ای هیچکس؟****که بودش فزون از شما دسترس
خیالی برانگیخت زین کارگاه****که رای شما را بدان نیست راه
فلاطون پس از آفرین تمام****چنین گفت کاین چرخ فیروزه فام
از آن بیشتر ساخت افسونگری****که یابد دل ما بدان رهبری
گر آن‌ها که پیشینگان ساختند****به نیرنگ و افسون برافراختند
یکی گویم از صد دراین روزگار****نداند کسی راز آموزگار
اگر شاه فرمایدم اندکی****بگویم نه از ده که از صد یکی
اجازت رسید از سر داستان****که دانا فرو گوید آن داستان
جهاندیدهٔ دانای روشن ضمیر****چنین گفت کای شاه دانش پذیر
شنیدم بخاری به گرمی شتافت****به خسف شکوفه زمین را شکافت
برانداخت هامون کلوخ از مغاک****طلسمی پدید آمد از زیر خاک
ز روی و ز مس قالبی ریخته****وزآن صورت اسبی انگیخته
گشاده ز پهلوی اسب بلند****یکی رخنه چون رخنه آبکند
چو خورشید از آن رخنه درتافتی****نظر نقش پوشیده دریافتی
شبانی بر آن ژرف وادی گذشت****مغاکی تهی دید بر ساده دشت
طلسمی درفشنده دروی پدید****شبانه در آن ژرف وادی رسید
ستوری مسین دید در پیکرش****یکی رخنه با کالبد در خورش
در آن رخنه از نور تابنده هور****نگه کرد سر تا سرین ستور
بر او خفته‌ای دید دیرینه سال****نگشته یکی موی مویش ز حال
بدستش در از رنگ انگشتری****نگینی فروزنده چون مشتری
بر او دست خود را سبک تاز کرد****وز انگشتش انگشتری باز کرد
چو انگشتری دید در مشت خویش****نهادش بزودی در انگشت خویش
دگر نقد شاهانه آنجا نیافت****ستودان رها کرد و بیرون شتافت
گله پیش در کرد و میرفت شاد****شکیبنده میبود تا بامداد
چو از رایت شیر پیکر سپهر****برآورد منجوق تابنده مهر
شبان رفت نزدیک صاحب گله****گله کرد بر کوه و صحرا یله
بدان تانگین را نهد پیش او****بداند بهای کم و بیش او
چو صاحب گله دید کامد شبان****گشاد از سر چرب گوئی زبان
بپرسید از او حال میش و بره****نیشنده دادش جوابی سره
شبانه به هنگام گفت و شنید****زمان تا زمان گشت ازو ناپدید
دگرره پدیدار گشت از نهفت****گله صاحبش برزد آواز و گفت
که هردم چرا گردی از من نهان****دیگر باره پیدا شوی ناگهان
نگر تا چه افسون درآموختی****که بر خود چنین برقعی دوختی
شبانه عجب ماند از آن داوری****در آن کار جست از خرد یاوری
چنان بود کان مرد خاتم پرست****به خانم همی کرد بازی بدست
نگین دان او را چه زود و چه دیر****گه کرد بالا گهی کرد زیر
نگین تا به بالا گرفتی قرار****شبان پیش بیننده بود آشکار
چو سوی کف دست گردان شدی****شبانه زبیننده پنهان شدی
نهاد نگین را چنان بد حساب****که دارنده را داشتی در حجاب
شبان چون از این بازی آگاه گشت****شد این آزمون کرد بر کوه و دشت
درآمد به بازیگری ساختن****چو گردون به انگشتری باختن
کجا رأی پنهان شدن داشتی****نگین را ز کف دور نگذاشتی
چو کردی به پیدا شدن رای خویش****نگین را زدی نقش بر جای خویش
به پیدا و پنهان شدن گرد شهر****ز هرچ آرزو داشت برداشت بهر
یکی روز برخاست پنهان به راز****نگین را به کف درکشید از فراز
برهنه یکی تیغ هندی به دست****سوی پادشه رفت و پنهان نشست
چو خالی شد از خاصگان انجمن****برو گرد پیدا تن خویشتن
دل پادشا را به خود بیم کرد****بدو پادشاه شغل تسلیم کرد
به زنهار گفتش که کام تو چیست****فرستندهٔ تو بدین جای کیست
شبان گفت پیغمبرم زود باش****به من بگرو از بخت خوشنود باش
چو خواهم نبیند مرا هیچکس****بدین دعوتم معجزآنست و بس
بدو پادشا بگروید از هراس****همان مردم شهر بیش از قیاس
شبان آنچنان گردن افراز گشت****که آن پادشاهی بدو بازگشت
نگین بین که از مهر انگشتری****چگونه رساند به پیغمبری
حکیمان نگر کان نگین ساختند****به حکمت چگونه برانداختند
چنان باید انگیخت نیرنگ و ساز****که ما درنیابیم ازان پرده راز
بسی کردم اندیشه را رهنمون****نیاوردم این بستگی را برون
ثنا گفت بروی چو شاه این شنید****بر آن نیز کان نقشی ازو شد پدید
همه پاسداران آن آستان****گرفتند عبرت بدین داستان
بخش ۱۷ - احوال سقراط با اسکندر
مغنی بدان ساز تیمار سوز****نشاط مرا یک زمان بر فروز
مگر زان نوای بریشم نواز****بریشم کشم روم را در طراز
چنین گوید آن کاردان فیلسوف****که بر کار آفاق بودش وقوف
که یونان نشینان آن روزگار****سوی زهد بودند آموزگار
ز دنیا نجستندی آسایشی****نیرزیدشان شهوت آلایشی
نکردندی الا ریاضتگری****به بسیار دانی و اندک خوری
کسی که به خود بر توان داشتی****ز طبع آرزوها نهان داشتی
نکردی تمتع نخوردی نبید****کزین هر دو گردد خرد ناپدید
ز گرد آمدن سر درآید به گرد****چو سر بایدت گرد آفت مگرد
بدانجا رسیدند از آن رسم و رای****که برخاست بنیادشان زین سرای
ز خشگی به دریا کشیدند بار****ز پیوند گشتند پرهیزگار
زنان را ز مردان بپرداختند****جداگانه شان کشتیی ساختند
به مردانگی خون خود ریختند****بمردند و با زن نیامیختند
به گیتی چنین بود بنیادشان****که تخمه به گیتی برافتادشان
یکی روز فرخنده از صبحگاه****ز فرزانگان بزمی آراست شاه
چنان داد فرمان به سالاربار****که با من ندارد کس امروز کار
فرستید و خوانید سقراط را****نگهبان ترکیب و اخلاط را
فرستاده سقراط را بازجست****ز شه یاد کردش که جویای توست
زمانی به درگاه خسرو خرام****برآرای جامه برافروز جام
فریب ورا پیر دانا نخورد****فریبندگی را اجابت نکرد
بدو گفت رو به اسکندر بگوی****که هرچ اندرین ره نیابی مجوی
من آنجائیم وین سخن روشنست****گر اینجا خیالیست آن بی‌منست
مرا گر بدست آرد ایزد پرست****هم از درگه ایزد آیم بدست
جوابی که آن کان فرهنگ سفت****فرستاده شد با فرستنده گفت
شهنشاه را گشت روشن چو روز****که سقراط شمعی است خلوت فروز
نیابد به دیدار آن شمع راه****جز آن کس که شب خیز باشد چو ماه
سکندر که دارندهٔ تاج بود****به دانش همه ساله محتاج بود
زمانی نبودی که فرزانه‌ای****ز گوهر ندادی بدو دانه‌ای
ز هر دانشی کان ز دانندگان****رساندندی او را رسانندگان
سخنهای سقراط بیدار هوش****پسند آمدی مر زبان را به گوش
بران شد دل دانش اندیش او****که آرند سقراط را پیش او
نمودند کان پیر خلوت پناه****بر آمد شد خلق بربست راه
سر از شغل دنیا چنان تافتست****که در گور گوئی دری یافتست
ز خویشان و یاران جدائی گرفت****به کنجی خراب آشنایی گرفت
جهان گر چه کارش به جان آورد****نه ممکن که سر در جهان آورد
ز خون خوردن جانور خو برید****پلاسی بپوشید و دیبا درید
کفی پست از آنجا که غایت بود****شبان روزی او را کفایت بود
جز ایزد پرستیدنش کار نیست****به نزدیک او خلق را بار نیست
نظامی صفت با خرد خو گرفت****نظامی مگر کاین صفت زو گرفت
به شرحی که دادند از آن دین پناه****گراینده‌تر شد بدو مهر شاه
چنین آمداست آدمی را نهاد****که آرد فرامش کنان را به یاد
کسی کو ز مردم گریزنده‌تر****بدو میل مردم ستیزنده‌تر
چو سقراط مهر خود از خلق شست****همه خلق سقراط را بازجست
بسی خواند شاهش بر خویشتن****نشد شاه انجم بر آن انجمن
چو زاندازه شد خواهش شهریار****دل کاردان در نیامد به کار
ز ناز هنرمند ترکانه‌وش****رمنده نشد دولت نازکش
شه از جمله استواران خویش****یکی محرم خاص را خواند پیش
فرستاد نزدیک دانا فراز****بسی قصه‌ها گفت با او به راز
که نزدیک خود خواندمت بارها****نهان داشتم با تو گفتارها
اجابت نکردی چه بود از قیاس****نوازنده را ناشدن حق شناس
چرائی ز درگاه ما گوشه گیر****بیا یا بگو حجتی دلپذیر
به معذوری خویش حجت نمای****وگر نیست حجت به حاجت به پای
فرستادهٔ پی مبارک ز راه****به سقراط شد داد پیغام شاه
جهان دیدهٔ دانای حاضر جواب****چنین داد پاسخ برای صواب
که گر شه مرا خواند نزدیک خود****خرد چیزها داند از نیک و بد
نماید که رفتن بدو رای نیست****که مهر تو را در دلش جای نیست
چو درنا شدن هست چندین دلیل****به بازی نشد پیش کس جبرئیل
مرا رغبت آنگه پدید آمدی****که پیغام شه با کلید آمدی
چو در نافهٔ مشک آشنائی دهد****بر او بوی خوش بر گوائی دهد
دلی را که بر دوستی رهبر است****برون از زبان حجتی دیگر است
درونی که مهر آشکارا کند****مدارا فزون از مدارا کند
کسانی که نزدیک شه محرمند****به بزم اندرون شاه را همدمند
سوی من نبینند بر آب و سنگ****ستور مرا پای ازینجاست لنگ
چنان مینماید که در بزمگاه****به نیکی مرا یاد ناورد شاه
که آن رازداران که خدمتگرند****به دل دوستی سوی من ننگرند
دل شاه را مرد مردم شناس****هم از مردم شاه گیرد قیاس
اگر خاصگان را زبان هست نرم****به امید شه دل توان کرد گرم
وگر نرم ناید ز گوینده گفت****درشتی بود شاه را در نهفت
غنا ساز گنبد چو باشد درست****صدای خوش آرد به اوتار سست
ز گنبد چو یک رکن گردد خراب****خوش آواز را ناخوش آید جواب
هر آن نیک و بد کاید از در برون****به دارای درگه بود رهنمون
تو خوانی مرا پرده داران راز****به سرهنگی از پرده دارند باز
نگر تا به طوفان ز دریای آب****در این کشمکش چون نمایم شتاب
مثال آنچنان شد که دریای ژرف****نماید که درهاست ما را شگرف
نهنگان دریا گشایند چنگ****که جوید گهر در دهان نهنگ؟
چگونه شوم بردری نور باش****که باشد بر او این همه دور باش
بر شاه اگر صورتم بد کنند****خلاقت نه بر من که بر خود کنند
ز خلق جهان بنده‌ای را چه باک****که بندد کمر پیش یزدان پاک
در این بندگی خواجه تاشم تو را****گر آیم به تو بنده باشم تو را
ببین ای سکندر به تقویم راست****که این نکته را ارتفاع از کجاست
فرستادهٔ شهریار از برش****بر شاه شد خواند درس از برش
طبق پوش برداشت از خون در****ز در دامن شاه را کرد پر
شه از گوهر افشان آن کان گنج****ز گوهر برآمودن آمد به رنج
پسند آمدش کان سخنهای چست****به دعوی گه حجت آمد درست
چو دانست کوهست خلوت گرای****پیاده به خلوتگهش کرد رای
شد آن گنج را دید در گوشه‌ای****ز بی توشه‌ای ساخته توشه‌ای
ز شغل جهان گشت مشغول خواب****برآسوده از تابش آفتاب
تماشای او در دلش کار کرد****به پایش بجنباند و بیدار کرد
بدو گفت برخیز و با من بساز****که تا از جهانت کنم بی نیاز
بخندید دانا کزین داوری****به ار جز منی را به دست آوری
کسی کو نهد دل به مشتی گیا****نگردد بگرد تو چون آسیا
چو قرص جوین هست جان پرورم****غم گردهٔ گندمین چون خورم
بر آن راهرو نیم جوبار نیست****که او را یکی جو در انبار نیست
مرا کایم از کاهبرگی ستوه****چه باید گرانبار گشتن چو کوه
دگر باره شه گفت کز مال و جاه****تمنا چه داری تو ای نیکخواه
جوابش چنین داد دانای دور****که با چون منی بر مینبار جور
من از تو به همت توانگرترم****که تو بیش خواری من اندک خورم
تو با اینکه داری جهانی چنین****نه‌ای سیر دل هم ز خوانی چنین
مرا این یکی ژندهٔ سالخورد****گرانستی ارنیستی گرم و سرد
تو با این گرانی که دربار توست****طلبکاری من کجا کار توست
دگر باره پرسید از او شهریار****که تو کیستی من کیم در شمار
چنین داد پاسخ سخنگوی پیر****که فرمان دهم من تو فرمان‌پذیر
برآشفت شه زان حدیث درست****نهانی سخن را درون بازجست
خردمند پاسخ چنین داد باز****که بر شه گشایم در بسته باز
مرا بنده‌ای هست نامش هوا****دل من بدان بنده فرمان روا
تو آنی که آن بنده را بنده‌ای****پرستار ما را پرستنده‌ای
شه از رای دانای باریک بین****ز خجلت سرافکنده شد برزمین
بدو گقت خود نور سیمای من****گواهست بر پاکی رای من
ز پاکان چو پاکی جدائی مکن****نمرده زمین آزمائی مکن
دگر ره جوابیش چون سیم داد****که سیماب در گوش نتوان نهاد
چو پاکی و پاکیزه رائی کنی؟****چرا دعوی چارپائی کنی
که هر چارپائی که آرد شتاب****به پای اندر آرد کسی را ز خواب
چو من خفته‌ای را تو بیدار مرد****نبایست از این گونه بیدار کرد
تو کز خواب ما را بر آشفته‌ای****کنی خفته بیدار و خود خفته‌ای
بدین خواب خرگوش و خوی پلنگ****ز شیران بیدار بردار چنگ
شکاری طلب کافتد از تیر تو****هژبری چو من نیست نخجیر تو
دل شه بدان داستانهای گرم****چو موم از پذیرندگی گشت نرم
به خواهش چنان خواست کان هوشمند****ز پندش دهد حلقهٔ گوش بند
شد آن تلخی از پیر پرهیزگار****به شیرین زبانی درآمد به کار
از آن پند گو سر بلندی دهد****بگفت آنچه او سودمندی دهد
که چون آهن دست پیرای تو****پذیرای صورت شد از رای تو
توانی که روشن کنی سینه را****در او آری آیین آیینه را
چو بردن توانی ز آهن تو زنگ****که تا جای گیرد در او نقش و رنگ
دل پاک را زنگ پرداز کن****بر او راز روحانیان باز کن
سیه کن روان بداندیش را****بشوی از سیاهی دل خویش را
زبانی است هر کو سیه دل بود****نه هر زنگیئی خواجه مقبل بود
به سودای رنگی مشو رهنمون****مفرح نگر کز لب آرد برون
سیاهی کنی سوخته شو چو بید****که دندان بدو کرد زنگی سپید
مگر کاینه زنگی از آهنست****که با آن سیاهی دلش روشنست
از آنجا خبر داد کار آزمای****که نوشاب را در سیاهیست جای
برون آی چون نقره ز آلودگی****ز نقره بیاموز پالودگی
دماغی کز آلودگی گشت پاک****بچربد بر این گنبد دودناک
نهانخانهٔ صبحگاهی شود****حرمگاه سر الهی شود
ز تو دور کردن ز روزن نقاب****به روزن درافتادن از آفتاب
چراغی به دریوزه بر کرده گیر****قفائی ز باد هوا خورده گیر
عماری کش نور خورشید باش****ز ترک عماری بر امید باش
تو در پاک میکن ز خاشاک و خار****طلبکار سلطان مشو زینهار
چو سلطان شود سوی نخجیرگاه****دری رفته بیند فروشسته راه
چو دانی که آمد به مهمان فرود****به ناخوانده مهمان بر از ما درود
گرآیی براین در دلیری مکن****تمنای بالا و زیری مکن
به جان شو پذیرندهٔ بزم خاص****که تن را ز دربان نبینی خلاص
به کفش گل آلوده بر تخت شاه****نشاید شدن کفش بفکن به راه
چو همکاسهٔ شاه خواهی نشست****به پیرای ناخن فروشوی دست
کرا زهره گر خود بود شرزه شیر****که بر تخت سلطان خرامد دلیر
که شیری که بر تخت او بخته شد****هم از هیبت تخت او تخته شد
کسی کو درآید به درگاه تو****خورد سیلی ار گم کند راه تو
ببین تا تو را سر به درگاه کیست****دل ترسناکت نظرگاه کیست
گر این درزنی کمترین بنده باش****گر این پای داری سرافکنده باش
وگر تو خود شاهی و شهریار****تو را با سگ پاسبانان چکار
تو گرمی مکن گر من از خوی گرم****نگفتم تو را گفتنیهای نرم
دل تافته کو ز من تفته بود****به جاسوسی آسمان رفته بود
کنون کامد از آسمان بر زمین****ره آوردش آن بود و ره بردش این
چو گفت این سخنهای پرورده پیر****سخن در دل شاه شد جایگیر
برافروخته روی چون آفتاب****سوی بزم خود کرد خسرو شتاب
بفرمود تا مرد کاتب سرشت****به آب زر آن نکته‌ها را نبشت
بخش ۱۸ - گفتار حکیم هند با اسکندر
مغنی غنا را درآور به جوش****که در باغ بلبل نباید خموش
مگر خاطرم را به جوش آوری****من گنگ را در خروش آوری
همان فیلسوف جهاندیده گفت****که چون دانش آمد ره شاه رفت
دهن مهر کرد ز می خوشگوار****که بنیاد شادی ندید استوار
یکی روز کز صبح زرین نقاب****به نظارگان رخ نمود آفتاب
سکندر به آیین فرهنگ خویش****ملوکانه برشد به اورنگ خویش
درآمد رقیبی که اینک ز راه****فرستاده هندو آمد به شاه
نماید که در حضرت شهریار****پیام آورم باز خواهید بار
بفرمود شه تا شتاب آورند****مغان را سوی آفتاب آورند
به فرمان شه سوی مغ تاختند****رهش باز دادند و بنواختند
درآمد مغ خدمت آموخته****مغانه چو آتش برافروخته
چو تابنده خورشید را دید زود****به رسم مغانش پرستش نمود
به فرمان شاهش رقیبان دست****نشاندند جایی‌که شاید نشست
سخن میشد از هر دری دلپسند****ز خاک زمین تا به چرخ بلند
به اندازهٔ هر کس هنر می‌نمود****به گفتار خود قدر خود می‌فزود
چو در هندو آمد نشاط سخن****گل تازه رست از درخت کهن
بسی نکته‌های گره بسته گفت****که آن در ناسفته را کس نسفت
فلک راز لب حقه پرنوش کرد****جهان را ز در حلقه در گوش کرد
ثنای جهاندار گیتی پناه****چنان گفت کافروخت آن بارگاه
چو گشت از ثنا پیر پرداخته****نقاب سخن شد برانداخته
که تاریک پروانه‌ای سوی باغ****روان شد به امید روشن چراغ
مگر کان چراغ آشنائی دهد****من تیره را روشنائی دهد
منم پیشوای همه هندوان****به اندیشه پیر و به قوت جوان
سخنهای سربسته دارم بسی****که نگشاید آن بسته را هر کسی
شنیدم کز این دور آموزگار****سرآمد توئی بر همه روزگار
خرد رشتهٔ در یکتای توست****درفش گره باز کن رای توست
اگر چه خداوند تاجی و تخت****بر دانشت نیز داد است بخت
اگر گفته را از تو یابم جواب****پرستش بگردانم از آفتاب
وگر ناید از شه جوابی به دست****دگرباره بر خر توان رخت بست
ولیکن نخواهم که جز شهریار****رود در سخن هیچکس را شمار
زمن پرسش و پاسخ آید ز تو****جواب سخن فرخ آید ز تو
جهاندار گفتا بهانه مجوی****سخن هر چه پوشیده داری بگوی
جهاندیدهٔ هندو زمین بوسه داد****زبانی چو شمشیر هندی گشاد
چو کرد آفرینی سزاوار شاه****بپرسیدش از کار گیتی پناه
که چون من ز خود رخت بیرون برم؟****سوی آفریننده ره چون برم؟
یکی آفریننده دانم که هست****کجا جویمش چون شوم ره به دست؟
نشانش پدید است و او ناپدید****در بسته را از که جویم کلید
وجودش که صاحب معانی شدست****زمینیست یا آسمانی شد است
در اندیشه یا در نظر جویمش****چو پرسند جایش کجا گویمش
کجا جای دارد ز بالا و زیر****به حجت شود مرد پرسنده سیر
جهاندار پاسخ چنین داد باز****که هم کوتهست این سخن هم دراز
چو از خویشتن روی بر تافتی****به ایزد چنان دان که ره یافتی
طلب کردن جای او رای نیست****که جای آفریننده را جای نیست
نه کس راز او را تواند شمرد****نه اندیشه داند بدو راه برد
بدان چیزها دارد اندیشه راه****که باشد بدو دیده را دستگاه
خدا را نشاید در اندیشه جست****که دیو است هرچ آن ز اندیشه رست
هر اندیشه‌ای کان بود در ضمیر****خیالی بود آفرینش پذیر
هرانچ او ندارد در اندیشه جای****سوی آفریننده شد رهنمای
به غفلت نشاید شد این راه را****که ابر از تو پنهان کند ماه را
نشان بس بود کرده بر کردگار****چو اینجا رسیدی هم اینجا بدار
به ایزد شناسی همین شد قیاس****از این نگذرد مرد ایزدشناس
چو هندو جواب سکندر شنید****به شب بازی دیگر آمد پدید
که هرچ از زمین باشد و آسمان****نهایت گهی باشدش بیگمان
خبرده که بیرون از این بارگاه****به چیزی دیگر هست یا نیست راه
اگر هست چون زان کس آگاه نیست****وگر نیست بر نیستی راه نیست
جهاندار گفت از حساب کهن****به آزرم تر سکه زن بر سخن
برون زاسمان و زمین برمتاز****که نائی به سررشتهٔ خویش باز
فلک بر تو زان هفت مندل کشید****که بیرون ز مندل نشاید دوید
از این مندل خون نشاید گذشت****که چرخ ایستادست با تیغ و طشت
حصاریست این بارگاه بلند****در او گشته اندیشها شهر بند
چو اندیشه زاین پرده درنگذرد****پس پرده راز پی چون برد
نجوید دگر پردهٔ راز را****خبرهای انجام و آغاز را
بدین داستانها زند رهنمای****که نادیده را نیست اندیشه جای
گر اندیشی آنرا که نادیده‌ای****چو نیکو ببینی خطا دیده‌ای
بسا کس که من دیده انگاشتم****خیالش در اندیشه بنگاشتم
سرانجام چون دیدمش وقت کار****نه آن بود کز وی گرفتم شمار
جهانی دگر هست پوشیده روی****به آنجا توان کردن این جستجوی
دگر باره گفتش به من گوی راست****که ملک جهان بر دو قسمت چراست
جهانی بدین خوبی آراستن****چه باید جهانی دگر خواستن
چو پیداست کاینجا توانیم زیست****به آنجا سفر کردن از بهر چیست
چو آنجا نشستنگه آمد درست****به اینجا گذشتن چه باید نخست
خردمند شه گفت: ای ساده مرد****چنین دان و از دل فروشوی گرد
که ایزد دو گیتی بدان آفرید****که آنجا بود گنج و اینجا کلید
در اینجا کنی کشت و کارنوی****در آنجا بر کشته را بدروی
در این گردد از حال خود هر چه هست****در آن بر یکی حال باید نشست
دو پرگار برزد جهان آفرین****در این آفرینش دران آفرین
پلست این و بر پل بباید گذشت****به دریا بود سیل را بازگشت
چو چشمه روان گردد از کوهسار****به دریاش باید گرفتن قرار
دگر باره پرسید هندوی پیر****که جان چیست در پیکر جان پذیر
نماید مرا کاتشی تافتست****شراری از او کالبد یافتست
فرو مردن جان و آتش یکیست****در این بد بود گر کسی را شکیست
چو آتش در او گرم دل گشت شاه****به تندی در او کرد لختی نگاه
بدو گفت کاهریمنی سان توست****اگر جانی آتش بود جان توست
نخواندی که جان چون سفر ساز گشت****از آن کس که آمد بدو بازگشت
چو ز آتش بود جنبش جان نخست****به دوزخ توان جای او باز جست
دگر آنکه گفتی به وقت فراغ****فرو مردن جان بود چون چراغ
غلط گفته‌ای جان علوی گرای****نمیرد ولیکن شود باز جای
حکایت ز شخصی که او جان سپرد****چه گویند؟ جان داد یا جان بمرد
بگویند جان داد و این نیست زرق****ز داده بود تا فرو مرده فرق
ز جان درگذر کان فروغیست پاک****ز نور الهی نه از آب و خاک
دگر گونه هندو سخن کرد ساز****به پرسیدن خوابش آمد نیاز
که بینندهٔ خواب را در خیال****چه نیرو برون آورد پروبال
که منزل به منزل رود کوه و دشت****ببیند جهان در جهان سرگذشت
چو بیننده آنجاست این خفته کیست****و گر نقشبند آن شد این نقش چیست
به پاسخ دگر باره شد شاه تیز****که خواب از خیالی بود خانه خیز
خیال همه خوابها خانگیست****در آن آشنائی نه بیگانگیست
اگر مرده گر زنده بینی به خواب****ز شمع تو می‌خیزد آن نور و تاب
نمایندهٔ اندیشهٔ پاک توست****نمودهٔ تمنای ادراک توست
گرت در دل آید که راز نفهت****چرا گشت پیدا برآنکس که خفت
روان چون برهنه شود در خیال****نپوشد براو صورت هیچ حال
نبینی کسی کو ریاضتگر است****به بیداری آن گنج را رهبر است
همان بیند آن مرد بیدار هوش****که دیگر کس از خواب و خواب از سروش
دگر باره هندو درآمد به گفت****گهر کرد با نوک الماس جفت
که بی چشم بد شاهیی ده مرا****ز چشم بد آگاهیی ده مرا
چه نیروست در جنبش چشم بد****که نیکوی خود را کند چشم زد
از او کارگرتر جهان آزمای****ندیده است بینندهٔ جان گزای
همه چیز را کازمایش رسد****چو دیده پسندد فزایش رسد
جز او را که هرچ او پسند آورد****سر و گردنش زیر بند آورد
به هر حرفتی در که دیدیم ژرف****درستی ندیدیم در هیچ حرف
همین یک کماندار شد کز نخست****بر آماج گه تیر او شد درست
بگو تا چه نیروست نیروی او****سپند از چه برد آفت از خوی او
چه دانم که من چشم بد دیده‌ام****پسندیده یا نا پسندیده‌ام
جهاندار گفتش که صاحب قیاس****چنین آرد از رای معنی شناس
که بر هر چه گردد نظر جایگیر****گذر بر هوائی کند ناگزیر
بر آن چیز کارد همی تاختن****کند با هوا رای دم ساختن
بنه چون درآرد بدان رخنه گاه****هوا نیز باید در آن رخنه راه
هوا گر هوائی بود سودمند****در ارکان آن چیز ناید گزند
مزاج هوا چون بود زهرناک****بیندازد آن چیز را در مغاک
هوائی بد است آنکه بر چشم زد****بد آرد به همراهی چشم بد
ولیکن به نزدیک من در نهفت****جز این علتی هست کان کس نگفت
نه چشم بد است آنچنان کارگر****که نقش روند است پیش نظر
چو بیند عجب کاریی در خیال****به تأدیب چشمش دهد گوشمال
تعجب روانیست در راه او****نباید جز او در نظرگاه او
چو نقش حریفی شگفت آیدش****دغا باختن در گرفت آیدش
گرفتار کن را دهد پیچ پیچ****بدان تا نگردد گرفتار هیچ
کسی را که چشمی رسد ناگهان****دهن دره‌اش اوفتد در دهان
رسانندهٔ چشم را جوش خون****بخاری ز پیشانی آرد برون
به این هر دو معنی شناسند و بس****که این چشم زن بود و آن چشم رس
سپند از پی آن شد افروخته****که آفت به آتش شود سوخته
فسونگر دگرگونه گفتست راز****که چون به اسپند آتش آمد فراز
رسد بر فلک دود مشگین سپند****فلک خود زره باز دارد گزند
دگر باره هندوی رومی پرست****درآورد پولاد هندی به دست
که از نیک و بد مرد اخترسگال****خبر چون دهد چون زند نقش فال
ز نقشی که از کار ناید برون****به نیک و به بد چون شود رهنمون
چنین گفتش آن مایهٔ ایزدی****که هرچ آن ز نیکی رسد یا بدی
هر آیینه در نقش این گنبد است****اگر نیک نیکست اگر بد بداست
سگالندهٔ فال چون قرعه راند****ز طالع تواند همی نقش خواند
نمودار طالع نماید درست****ز تخمی که خواهد دران زرع رست
خدائی که هست آفرینش پناه****چو بیند نیازی در این عرضه‌گاه
به اندازهٔ آنکه باشد نیاز****نماید به ما بودنیهای راز
فرستد سروشی و با او کلید****کند راز سربسته بر ما پدید
از آن باده هندو چنان مست شد****که یکباره شمشیرش از دست شد
دگر باره پرسید کز چین و زنگ****ورقهای صورت چرا شد دو رنگ
چو یکسان بود رنگ‌ها در لوید****چرا این سیه گشت و آن شد سپید
جهاندار گفت این گرایندهٔ گوی****دو رنگست یکی رنگی از وی مجوی
دو رویست خورشید آیینه وش****یکی روی در چین یکی در حبش
به روئی کند رویها را چو ماه****به روئی دگر رویها در سیاه
چو هندوی دانا به چندین سئوال****زبون شد ز فرهنگ دانش سگال
به تسلیم شه بوسه بر خاک زد****شه از خرمی سر بر افلاک زد
همه زیرکان بر چنان هوش و رای****دمیدند و خواندند نام خدای
بخش ۱۹ - خلوت ساختن اسکندر با هفت حکیم در آفرینش نخست
مغنی بیار آن ره باستان****مرا یاریی ده در این داستان
زدستان گیتی مگر جان برم****بر این داستان ره به پایان برم
چنین آمد از فیلسوف این سخن****که چون شد به شه تازه روز کهن
به فیروزی بخت فرخنده فال****درآمد به بخشیدن ملک و مال
ز بس بخشش او در آن مرز و بوم****برافتاد درویشی از اهل روم
نهادند سر خسروان بردرش****به فرماندهی گشته فرمان برش
به فرخندگی شاه فیروز بخت****یکی روز برشد به فیروزه تخت
سخن راند از انصاف و از دین و داد****گهی درج می‌بست و گه می‌گشاد
چو لختی سخن گفت از آن در که بود****به خلوتگه خویش رغبت نمود
از آن فیلسوفان گزین کرد هفت****که بر خاطر کس خطائی نرفت
ارسطو که بد مملکت را وزیر****بلیناس برنا و سقراط پیر
فلاطون و والیس و فرفوریوس****که روح القدس کردشان دستبوس
همان هفتمین هرمس نیک رای****که بر هفتمین آسمان کرد جای
چنین هفت پرگار بر گرد شاه****در آن دایره شه شده نقطه گاه
طرازنده بزمی چو تابنده هور****هم از باده خالی هم از باد دور
دل شه در آن مجلس تنگبار****به ابرو فراخی درآمد به کار
به دانندگان راز بگشاد و گفت****که تا کی بود راز ما در نهفت
بسی شب به مستی شد و بیخودی****گذاریم یک روز در بخردی
یک امروز بینیم در ماه و مهر****گشائیم سر بسته‌های سپهر
بدانیم کاین خرگه گاو پشت****چگونه درآمد به خاک درشت
چنین بود تا بود بالا و زیر****بدانسان که بد گفت باید دلیر
چنان واجب آمد به رای درست****که ترکیب اول چه بود از نخست
چه افزایش و کاهش نو بنو****بنا بود پیشینه شد پیشرو
نخستین سبب را در این تاروپود****بجوئیم از اجرام چرخ کبود
بدین زیرکی جمعی آموزگار****نیارد به‌هم بعد از این روزگار
ندانیم کز مادر این راه رنج****کرا پای خواهد فروشد به گنج
بگوئید هر یک به فرهنگ خویش****که این کار از آغاز چون بود پیش
به تقدیر و حکم جهان آفرین****نخست آسمان کرده شد با زمین
بیا تا برون آوریم از نهفت****که اول بهار جهان چون شکفت
چگونه نهادش بنا گر بنا؟****چه بانگ آمد از ساز اول غنا؟
چو شاه این سخن را سرآغاز کرد****چنان گنج سربسته را باز کرد
ز تاریخ آن کارگاه کهن****فروبست بر فیلسوفان سخن
ولیکن نیوشنده را در جواب****سخن واجب آمد به فکر صواب
چنان رفت رخصت به رای درست****کارسطو کند پیشوائی نخست
بخش ۲ - نیایش به درگاه باریتعالی
خدایا توئی بنده را دستگیر****بود بنده را از خدا ناگزیر
توئی خالق بوده و بودنی****ببخشای بر خاک بخشودنی
به بخشایش خویش یاریم ده****ز غوغای خود رستگاریم ده
تو را خواهم از هر مرادی که هست****که آید به تو هر مرادی به دست
دلی را که از خود نکردی گمش****نه از چرخ ترسد نه از انجمش
چو تو هستی از چرخ و انجم چه باک****چو هست آسمان بر زمین ریز خاک
جهانی چنین خوب و خرم سرشت****حوالت چرا شد بقا بر بهشت
از این خوبتر بود نباشد دگر****چو آن خوبتر گفتی آن خوبتر
در آن روضه خوب کن جای ما****ببر نقش ناخوبی از رای ما
نه من چاره خویش دانم نه کس****تو دانی چنان کن که دانی و بس
طلبکار تو هر کسی بر امید****یکی در سیاه و یکی در سپید
بدان تا زباغ تو یابد بری****تضرع کنان هر کسی بر دری
نبینم من آن زهره در خویشتن****که گویم تو را این و آن ده به من
کنم حاجت از هر کسی جستجوی****چویابم تو بخشنده باشی نه اوی
تو مستغنی از هر چه در راه توست****نیاز همه سوی درگاه توست
سروش مرا دیو مردم مکن****سر رشته از راه خود گم مکن
چو بر آشنائی گشادی درم****مکن خاک بیگانگی برسرم
به چشم من از خود فروغی رسان****که یابم فراغی ز چشم کسان
چو پروانه شب چراغ توام****چنان دان که مرغی ز باغ توام
مبین گرچه خردم من زیردست****بزرگم کن آخر بزرگیت هست
من آن ذره در خردم از دیده دور****که نیروی تو بر من افکند نور
به نیروی تو چون پدید آمدم****در گنجها را کلید آمدم
بسر بردم اول بساط سخن****دگر ره کنم تازه درج کهن
به اول سخن دادیم دستگاه****به آخر قدم نیز بنمای راه
صفائی ده این خاک تاریک را****که به بیند این راه باریک را
برانم کزین ره بدین تنگنای****به خشنودی تو زنم دست وپای
حفاظت چنان باد در کار من****که خشنود گردی ز گفتار من
چو از راه خشنودی آیم برت****نپیچم سر از قول پیغمبرت
بخش ۲۰ - گفتار ارسطو
ارسطوی روشندل هوشمند****ثنا گفت بر تاجدار بلند
که دایم به دانش گراینده باش****در بستگی را گشاینده باش
به نیروی داد آفرین شاد زی****ز بندی که نگشاید آزاد زی
چو فرمان چنین آمد از شهریار****کز آغاز هستی نمایم شمار
نخستین یکی جنبشی بود فرد****بجنبید چندانکه جنبش دو کرد
چون آن هردو جنبش به یک جا فتاد****ز هر جنبشی جنبشی نو بزاد
بجز آنکه آن جنبشی فرد بود****سه جنبش به یکجای در خورد بود
سه خط زان سه جنبش پدیدار شد****سه دوری در آن خط گرفتار شد
چو گشت آن سه دوری ز مرکز عیان****تنومند شد جوهری درمیان
چو آن جوهر آمد برون از نورد****خرد نام او جسم جنبنده کرد
در آن جسم جنبنده نامد قرار****همی بود جنبان بسی روزگار
از آن جسم چندانکه تابنده بود****به بالای مرکز شتابنده بود
چو گردنده گشت آنچه بالا دوید****سکونت گرفت آنچه زیر آرمید
از آن جسم گردندهٔ تابناک****روان شد سپهر درفشان پاک
زمیلی که بر مرکز خویش دید****سوی دایره میل خود پیش دید
به آن میل کاول گراینده بود****همه ساله جنبش نماینده بود
چو پرگار اول چنان بست بند****کزو سازور شد سپهر بلند
ز گشت سپهر آتش آمد پدید****که آتش ز نیروی گردش دمید
ز نیروی آتش هوائی گشاد****که مانند او گرم دارد نهاد
به تری گراینده شد گوهرش****که گردندگی دور بود از برش
چکید از هوا تریی در مغاک****پدید آمد آبی خوش و نغز و پاک
چو آسوده گشت آب و دردی نشست****از آن درد پیدا شد این خاک پست
چو هر چار جوهر به امر خدای****گرفتند بر مرکز خویش جای
مزاج همه در هم آمیختند****وز او رستنیها برانگیختند
وزآن رستنیهای پرداخته****ز هر گونه شد جانور ساخته
به اندازهٔ عقل نسبت شناس****از این بیش نتوان نمودن قیاس
بخش ۲۱ - گفتار والیس
چنین راند والیس دانا سخن****که نوباد شه در جهان کهن
به تعلیم دانش تنومند باد****به دانش پژوهی برومند باد
چو فرمود سالار گردنکشان****که هر کس دهد زانچه دارد نشان
چنین گشت بر من به دانش درست****که جز آب جوهر نبود از نخست
ز جنبش نمودن به جائی رسید****کزو آتشی در تخلخل دمید
چو آتش برون راند برق از بخار****هوائی فرو ماند از او آبدار
تکاشف گرفت آب از آهستگی****زمین سازور گشت از آن بستگی
چو هر جوهر خاص جایی گرفت****جهان از طبیعت نوائی گرفت
ز لطفی که سر جوش آنجمله بود****گره بست گردون و جنبش نمود
نیوشاگر این را نخواهد شنید****کز آبی چنین پیکر آمد پدید
نمودار نطفه بر راستان****دلیلی است قطعی بر این داستان
بخش ۲۲ - گفتار بلیناس
بلیناس دانا به زانو نشست****زمین را طلسم زمین بوسه بست
که چندانکه هست آفرینش به جای****شها بر تو باد آفرین خدای
ز دانش مبادا دل شاه دور****که با نور به دیده با دیده نور
چو فرهنگ خسرو چنان بازجست****که پیدا کنم رازهای نخست
نخستین طلسمی که پرداختند****زمین بود و ترکیب ازو ساختند
چو نیروی جنبش در او کرد کار****به افسردگی زو برآمد بخار
از او هر چه رخشنده و پاک بود****سزاوار اجرام افلاک بود
دگر بخشهاکان بلندی نداشت****بهر مرکزی مایه‌ای می گذاشت
یکی بخش از او آتش روشن است****که بالاترین طاق این گلشن است
دوم بخش ازو باد جنبنده خوست****که تا او نجنبد ندانند کوست
سوم بخش ازو آب رونق پذیر****که هستش ز راوق گری ناگزیر
همان قسمت چارمین هست خاک****ز سرکوب گردش شده گردناک
بخش ۲۳ - گفتار سقراط
چو سقراط را داد نوبت سخن****رطب ریزشد خوشه نخل بن
جهانجوی را گفت پاینده باش****به دین و به دانش گراینده باش
همه آرزوها شکار تو باد****نهفت جهان آشکار تو باد
ز پرسیدهٔ شهریار جهان****که داند که هست این پژوهش نهان
ولیکن به اندازهٔ رای خویش****کند هر کسی عرض کالای خویش
نخستین ورق کافرینش نبود****جز ایزد خداوند بینش نبود
ز هیبت برانگیخت ابری بلند****همان برق و باران او سودمند
ز باران او گشت پیدا سپهر****پدید آمد از برق او ماه و مهر
ز ماهیتی کز بخار او فتاد****زمین گشت و بر جای خویش ایستاد
از این بیشتر رهنمون ره نبرد****گزافه سخن بر نشاید شمرد
بخش ۲۴ - گفتار فرفوریوس
پس آنگه که خاک زمین داد بوس****چنین پاسخ آورد فرفوریوس
که تا دور باشد خرامش پذیر****تو بادی جهان داور دور گیر
سر از داد تو بر متاباد دهر****که داد تو بیداد را کرد قهر
ز پرسیدن شاه ایزد شناس****چنان در دل آمد مرا از قیاس
کزان پیشتر کاینجهان شد پدید****جهان آفرین جوهری آفرید
ز پروردن فیض پروردگار****به آبی شد آن جوهر آبدار
دو نیمه شد آن آب جوهر گشای****یکی زیر و دیگر زبر یافت جای
به طبع آن دو نیمه چو کافور و مشک****یکی نیمه‌تر گشت و یک نیمه خشک
ز تری یکی نیمه جنبش پذیر****ز خشکی دگر نیمه آرام گیر
شد آن آب جنبش‌پذیر آسمان****شد این آرمیده زمین در زمان
خرد تا بدینجاست کوشش نمای****برون زین خط اندیشه را نیست جای
بخش ۲۵ - گفتار هرمس
چو قفل آزمائی به هرمس رسید****ز زنجیر خائی درآمد کلید
از آن پیشتر کان گره باز کرد****سخن بر دعای شه آغاز کرد
که بر هر چه شاید گشادن زبند****دل و رای شه باد فیروزمند
فلک باد گردنده بر کام او****مگر داد از این خسروی نام او
چو شه را چنین آمد است اختیار****که نقلی دهد شاخ هر میوه بار
مرا هم ز فرمان نباید گذشت****کنون سوی پرسش کنم بازگشت
از آنگه که بردم به اندیشه راه****در این طاق پیروزه کردم نگاه
برآنم که این طاق دریا شکوه****معلق چو دودیست بر اوج کوه
به بالای دودی چنین هولناک****فروزنده نوریست صافی و پاک
نقابیست این دود در پیش نور****دریچه دریچه ز هم گشته دور
زهر رخته کز دود ره یافتست****به اندازه نوری برون تافتست
همان انجم از ماه تا آفتاب****فروغیست کاید برون از نقاب
وجود آفرینش بدانم درست****ندانم که چون آفرید از نخست
بخش ۲۶ - گفتار افلاطون
فلاطون که بر جمله بود اوستاد****ز دریای دل گنج گوهر گشاد
که روشن خرد پادشاه جهان****مباد از دلش هیچ رازی نهان
ز دولت بهر کار یاریش باد****گذر بر ره رستگاریش باد
حدیثی که پرسد دل پاک او****بگوئیم و ترسیم از ادراک او
ز حرف خطا چون نداریم ترس؟****که از لوح نادیده خوانیم درس
در اندیشهٔ من چنان شد درست****که ناچیز بود آفرینش نخست
گر از چیز چیز آفریدی خدای****ازال تا ابد مایه بودی به جای
تولد بود هر چه از مایه خاست****خدائی جدا کدخدائی جداست
کسی را که خواند خرد کارساز****به چندین تولد نباشد نیاز
جداگانه هر گوهری را نگاشت****که در هیچ گوهر میانجی نداشت
چوگوهر به گوهر شد آراسته****خلاف از میان گشت برخاسته
از آن سرکشان مخالف گرای****بدین سروری کرد شخصی به پای
اگر گیری از پر موری قیاس****توان شد بدان عبرت ایزدشناس
بخش ۲۷ - گفتار اسکندر
چو ختم سخن قرعه بر شاه زد****سخن سکهٔ قدر بر ماه زد
سکندر که خورشید آفاق بود****به روشن دلی در جهان طاق بود
از آن روشنی بود کان روشنان****برو انجمن ساختند آنچنان
چو زیرک بود شاه آموزگار****همه زیرکان آرد آن روزگار
چو شه گفت آن زیرکان گوش کرد****جداگانه هر جام را نوش کرد
بر آن فیلسوفان مشکل گشای****بسی آفرین تازه کرد از خدای
پس آنگاه گفت ای هنر پروران****بسی کردم اندیشه در اختران
برآنم که اینصورت از خود نرست****نگارنده‌ای بودشان از نخست
نگارنده دانم که هست از درون****نگاریدنش را ندانم که چون
ز چونکرد او گر بدانستمی****همان کو کند من توانستمی
هر آن صورتی کاید اندر ضمیر****توان کردنش در عمل ناگزیر
چو ما لوح خلقت ندانیم خواند****تجس در او چون توانیم راند
شما کاسمان را ورق خوانده‌اید****سخن بین که چون مختلف رانده‌اید
از این بیش گفتن نباشد پسند****که نقش جهان نیست بی نقش بند
بخش ۲۸ - گفتار حکیم نظامی
نظامی بر این در مجنبان کلید****که نقش ازل بسته را کس ندید
بزرگ آفریننده هر چه هست****ز هرچ آفرید است بالا و پست
نخستین خرد را پدیدار کرد****ز نور خودش دیده بیدار کرد
بر آن نقش کز کلک قدرت نگاشت****ز چشم خرد هیچ پنهان نداشت
مگر نقش اول کز آغاز بست****کز آن پرده چشم خرد باز بست
چو شد بسته نقش نخستین طراز****عصابه ز چشم خرد کرد باز
هر آن گنج پوشیده کامد پدید****بدست خرد باز دادش کلید
جز اول حسابی که سربسته بود****وز آنجا خرد چشم بربسته بود
دیگر جا که پنهان نبود از خرد****خرد را چو پرسی به دوره برد
وز آن جاده کو بر خرد بست راه****حکایت مکن زو حکایت مخواه
به آنجا تواند خرد راه برد****که فرسنگ و منزل تواند شمرد
ره غیب ازان دورتر شد بسی****که اندیشه آنجا رساند کسی
خردمندی آنراست کز هر چه هست****چو نادیدنی بود ازو دیده بست
چو صنعت به صانع تو را ره نمود****نوائی بر این پرده نتوان فزود
سخن بین که با مرکب نیم لنگ****چگونه برون آمد از راه تنگ
همانا که آن هاتف خضر نام****که خارا شکافیست خضرا خرام
درودم رسانید و بعد از درود****به کاخ من آمد ز گنبد فرود
دماغ مرا بر سخن کرد گرم****سخن گفت با من به آواز نرم
که چندین سخنهای خلوت سگال****حوالت مکن بر زبانهای لال
تو میخاری این سرو را بیخ و بن****بر آن فیلسوفان چه بندی سخن
چرا بست باید سخنهای نغز****بر آن استخوانهای پوسیده مغز
به خوان کسان بر مخور نان خویش****شکینه بنه بر سر خوان خویش
بلی مردم دور نا مردمند****نه بر انجمن فتنه بر انجمند
نه خاکی ولی چون زمین خاک دوست****نه خاک آدمی بلکه خاکی نکوست
مشعبد شد این خاک نیرنگ ساز****که هم مهره دزداست و هم مهره باز
کند مهره‌ای را به کف در نهان****دگر باره آرد برون از دهان
فرو بردنش هست زرنیخ زرد****برآوردنش نیل با لاجورد
به وقت خزان می‌خورد عود خشک****به فصل بهار آورد ناف مشک
تن آدمی را که خواهد فشرد****ندانم که چون باز خواهد سپرد
تن ما که در خاکش آکندگی است****نه در نیستی در پراکندگی است
پراکنده‌ای کو بود جایگیر****گر آید فراهم بود دلپذیر
چو هرچ آن بود بر زمین ریز ریز****به سیماب جمع آورد خاک بیز
چو زر پراکنده را چاره ساز****به سیماب دیگر ره آرد فراز
گر اجزای ما را که بودش روان****دگر باره جمعی بود می‌توان
بخش ۲۹ - رسیدن اسکندر به پیغمبری
مغنی سحرگاه بر بانگ رود****به یادآور آن پهلوانی سرود
نشاط غنا در من آور پدید****فراغت دهم زانچه نتوان شنید
همان فیلسوف مهندس نهاد****ز تاریخ روم این چنین کرد یاد
که چون پیشوای بلند اختران****سکندر جهاندار صاحب قران
ز تعلیم دانش به جایی رسید****که دادش خرد برگشایش کلید
بسی رخنه را بستن آغاز کرد****بسی بسته‌ها را گره باز کرد
به دانستن علمهای نهان****تمامی جز او را نبود از جهان
چو برزد همه علمها را رقوم****چه با اهل یونان چه با اهل روم
گذشت از رصد بندی اختران****نبود آنچه مقصود بودش در آن
سریرش که تاج از تباهی رهاند****عمامه به تاج الهی رساند
نزد دیگر از آفرینش نفس****جهان آفرین را طلب کرد و بس
در آن کشف کوشید کز روی راز****براندازد این هفت کحلی طراز
چنان بیند آن دیدنی را که هست****به دست آرد آنرا که ناید به دست
در این وعده میکرد شبها بروز****شبی طالعش گشت گیتی فروز
سروش آمد از حضرت ایزدی****خبر دادش از خود درآن بیخودی
سروش درفشان چو تابنده هور****ز وسواس دیو فریبنده دور
نهفته بدان گوهر تابناک****رسانید وحی از خداوند پاک
چنین گفت کافزون‌تر از کوه و رود****جهان آفرینت رساند درود
برون زانکه داد او جهانبانیت****به پیغمبری داشت ارزانیت
به فرمانبری چون توئی شهریار****چنینست فرمان پروردگار
که برداری آرام از آرامگاه****در این داوری سر نپیچی زراه
برآیی به گرد جهان چون سپهر****درآری سر وحشیان را به مهر
کنی خلق را دعوت از راه بد****به دارندهٔ دولت و دین خود
بنا نو کنی این کهن طاق را****ز غفلت فروشوئی آفاق را
رهانی جهانرا ز بیداد دیو****گرایش نمائی به کیهان خدیو
سر خفتگان را براری ز خواب****ز روی خرد برگشائی نقاب
توئی گنج رحمت ز یزدان پاک****فرستاده بر بی نصیبان خاک
تکاپوی کن گرد پرگار دهر****که تا خاکیان از تو یابند بهر
چو بر ملک این عالمت دست هست****به ارملک آن عالم آری به دست
در این داوری کاوری راه پیش****رضای خدا بین نه آزرم خویش
به بخشایش جانور کن بسیچ****به ناجانور بر مبخشای هیچ
گر از جانور نیز یابی گزند****زمانش مده یا بکش یا ببند
سکندر بدان روی بسته سروش****چنین گفت کای هاتف تیزهوش
چو فرمان چنین آمد از کردگار****که بیرون زنم نوبتی زین حصار
ز مشرق به مغرب شبیخون کنم****خمار از سر خلق بیرون کنم
به هرمرز اگر خود شوم مرزبان****چگویم چو کس را ندانم زبان
چه دانم که ایشان چه گویند نیز****وز اینم بتر هست بسیار چیز
یکی آنکه در لشگرم وقت پاس****ز دژخیم ترسم که آید هراس
دگر آنکه برقصد چندین گروه****سپه چون کشم در بیابان و کوه
گروهی فراوان‌تر از خاک و آب****چگونه کنم هریکی را عذاب
گر آن کور چشمان به من نگروند****ز کری سخنهای من نشنوند
در آن جای بیگانه از خشک و تر****چه درمان کنم خاصه با کور و کر
وگر دعوی آرم به پیغمبری****چه حجت کند خلق را رهبری
چه معجز بود در سخن یاورم****که دارند بینندگان باورم
در آموز اول به من رسم و راه****پس آنگه زمن راه رفتن بخواه
بر آمودگانی چو دریا به در****سر و مغزی از خویشتن گشته پر
چگونه توان داد پا لغزشان****که آن کبر کم گردد از مغزشان
سروش سرایندهٔ کار ساز****جواب سکندر چنین داد باز
که حکم تو بر چارحد جهان****رونداست بر آشکار و نهان
به مغرب گروهی است صحرا خرام****مناسک رها کرده ناسک به نام
به مشرق گروهی فرشته سرشت****که جز منسکش نام نتوان نوشت
گروهی چو دریا جنوبی گرای****که بودست هابیلشان رهنمای
گروهی شمالیست اقلیمشان****که قابیل خوانی ز تعظیمشان
چو تو بارگی سوی راه آوری****گذر بر سپید و سیاه آوری
زناسک بمنسک در آری سپاه****ز هابیل یابی به قابیل راه
همه پیش حکمت مسخر شوند****وگر سرکشند از تو در سر شوند
ندارد کس از سر کشان پای تو****نگیرد کسی در جهان جای تو
تو آن شب چراغی به نیک اختری****شب افروز چون ماه و چون مشتری
که هر جا که تابی به اوج بلند****گشائی ز گنجینه‌ها قفل و بند
چنان کن که چون سر به راه آوری****به دارندهٔ خود پناه آوری
به هر جا که موکب درآری به راه****کنی داور داوران را پناه
نیارد جهان آفتی برسرت****گزندی نه برتو نه بر لشگرت
وگر زانکه در رهگذرهای نو****کسی بایدت پس رو و پیش رو
به هر جا گرایش کند جان تو****بود نور و ظلمت به فرمان تو
بود نورت از پیش و ظلمت ز پس****تو بینی نبیند تو را هیچکس
کسی کو نباشد ز عهد تو دور****از آن روشنائی بدو بخش نور
کسی کاورد با تو در سرخمار****براو ظلمت خویش را برگمار
بدان تا چو سایه در آن تیرگی****فرو میرد از خواری وخیرگی
دگر چون عنان سوی راه آوری****به کشور گشودن سپاه آوری
به هر طایفه کاوری روی خویش****لغتهای بیگانت آرند پیش
به الهام یاری ده رهنمون****لغتهای هر قومی آری برون
زبان دان شوی در همه کشوری****نپوشد سخن بر تو از هر دری
تو نیز آنچه گوئی به رومی زبان****بداند نیوشنده بی ترجمان
به برهان این معجز ایزدی****تو نیکی و یابد مخالف بدی
چو شه دید کان گفت بیغاره نیست****ز فرمانبری بنده را چاره نیست
پذیرفت از آرندهٔ آن پیام****که هست او خداوند و مابنده نام
وز آنروز غافل نبود از بسیچ****جز آن شغل در دل نیاورد هیچ
ز شغل دگر دست کوتاه کرد****به عزم سفر توشه راه کرد
برون زانکه پیغام فرخ سروش****خبرهای نصرت رساندش به گوش
زهر دانشی چاره‌ای جست باز****که فرخ بود مردم چاره ساز
سگالش گریهای خاطر پسند****که از رهروان باز دارد گزند
بجز سفر اعظم که در بخردی****نشانی بد از مایهٔ ایزدی
سه فرهنگ نامه ز فرخ دبیر****به مشک سیه نقش زد بر حریر
ارسطو نخستین ورق در نوشت****خبر دادش از گوهر خوب و زشت
فلاطون دگر نامه را نقش بست****ز هر دانشی کامد او را به دست
سوم درج را کرد سقراط بند****زهر جوهری کان بود دلپسند
چو گشت این سه فهرست پرداخته****سخنهای با یکدگر ساخته
شه آن نامه‌ها را همه مهر کرد****بپیچید و بنهاد در یک نورد
چو هنگام حاجت رسیدی فراز****به آن درجها دست کردی دراز
ز گنجینهٔ هر ورق پاره‌ای****طلب کردی آن شغل را چاره‌ای
چو عاجز شدی رایش از داوری****ز فیض خدا خواستی یاوری
نشست اولین روز بر تخت عاج****به تارک برآورده پیروزه تاج
چنان داد فرمان به فرخ وزیر****که پیش آورد کلک فرمان پذیر
نویسد یکی نامهٔ سودمند****بتابید فرهنگ و رای بلند
مسلسل به اندرزهای بزرگ****کزو سازگاری کند میش و گرگ
برون شد وزیر از بر شهریار****ز شه گفته را گشت پذرفتگار
خرد را به تدبیر شد رهنمون****بدان تازکان گوهر آرد برون
سر کلک را چون زبان تیز کرد****به کاغذ بر از نی شکرریز کرد
بخش ۳ - در نعت پیغمبر اکرم
محمد که بی‌دعوی تخت و تاج****ز شاهان به شمشیر بستد خراج
غلط گفتم آن شاه سدره سریر****که هم تاجور بود و هم تخت گیر
تنش محرم تخت افلاک بود****سرش صاحب تاج لولاک بود
فرشته نمودار ایزد شناس****که مارا بدو هست از ایزد سپاس
رساننده ما را به خرم بهشت****رهاننده از دوزخ تنگ زشت
سپیده دمی در شب کاینات****سیاهی نشینی چو آب حیات
گر او بر نکردی سر از طاق عرش****که برقع دریدی برین سبز فرش
ره انجام روحانی او دادمان****ره آورد عرش او فرستادمان
نیرزد به خاک سر کوی او****سر ما همه یک سر موی او
ز ما رنجه و راحت اندوز ما****چراغ شب و مشعل روز ما
درستی ده هر دلی کو شکست****شفاعت کن هر گناهی که هست
سرآمدترین همه سروران****گزیده‌تر جملهٔ پیغمبران
گر آدم ز مینو درآمد به خاک****شد آن گنج خاکی به مینوی پاک
گر آمد برون ماه یوسف ز چاه****شد آن چشمه از چاه بر اوج ماه
اگر خضر بر آب حیوان گذشت****محمد ز سرچشمهٔ جان گذشت
وگر کرد ماهی ز یونس شکار****زمین بوس او کرد ماهی و مار
ز داود اگر دور درعی گذاشت****محمد ز دراعه صد درع داشت
سلیمان اگر تخت بر باد بست****محمد ز بازیچه باد رست
وگر طارم موسی از طور بود****سراپردهٔ احمد از نور بود
وگر مهد عیسی به گردون رسید****محمد خود از مهد بیرون پرید
زهی روغن هر چراغی که هست****به دریوزه شمع تو چرب دست
تو آن چشمه‌ای کاب تو هست پاک****بدان آب شسته شده روی خاک
زمین خاک شد بوی طیبش توئی****جهان درد زد شد طبیبش توئی
طبیب بهی روی با آب و رنگ****ز حکم خدا نوشدارو به چنگ
توئی چشم روشن کن خاکیان****نوازندهٔ جان افلاکیان
طراز سخن سکهٔ نام توست****بقای ابد جرعهٔ جام توست
کسی کو ز جام تو یک جرعه خورد****همه ساله ایمن شد از داغ و درد
مبادا کزان شربت خوشگوار****نباشد چو من خاکیی جرعه خوار
بخش ۳۰ - خردنامه ارسطو
چنین بود در نامهٔ رهنمای****از آن پس که بود آفرین خدای
که شاها به دانش دل آباددار****ز بی دانشان دور شو یاد دار
دری را که بندش بود ناپدید****ز دانا توان بازجستن کلید
بهر دولتی کاوری در شمار****سجودی بکن پیش پروردگار
به پیروزی خود قوی دل مباش****ز ترس خدا هیچ غافل مباش
خدا ترس را کارساز است بخت****بود ناخدا ترس را کار سخت
بهر جا که باشی تنومند و شاد****سپندی به آتش فکن بامداد
مباش ایمن از دیدن چشم بد****نه از چشم بد بلکه از چشم خود
چنین زد مثل مرد گوهر شناس****که گر خوبی از خویشتن در هراس
ز بار آن درختی نیابد گزند****که از خاک سربرنیارد بلند
دو شاخه گشایان نخجیرگاه****به فحلان نخجیر یابند راه
سبق برد خود را تک آهسته‌دار****حسد را به خود راه بربسته دار
حسد مرد را دل به درد آورد****میان دو آزاده گرد آورد
به کینه مبر هیچکس را ز جای****چو از جای بردی درآرش ز پای
گرت با کسی هست کین کهن****نژادش مکن یکسر از بیخ و بن
مخواه از کسی کین آبای او****نظر بیش کن در محابای او
ز خورشید تا سایه موئی بود****که این روشن آن تیره روئی بود
ز خرما به دستی بود تا بخار****که این گل‌شکر باشد آن ناگوار
صد گرچه همسایه شد با نهنگ****در تاج دارد نه شمشیر جنگ
برادر به جرم برادر مگیر****که بس فرق باشد ز خون تا بشیر
مزن در کس از بهر کس نیش را****به پای خود آویز هر میش را
چو آمرزش ایزدی بایدت****نباید که رسم بدی آیدت
بدان را بد آید ز چرخ کبود****به نیکان همه نیکی آید فرود
مکن جز به نیکی گرایندگی****که در نیکنامی است پایندگی
منه بر دل نیکنامان غبار****که بدنامی آرد سرانجام کار
مکن کار بد گوهران را بلند****که پروردن گرگت آرد گزند
میامیز در هیچ بد گوهری****مده کیمیائی به خاکستری
چو بد گوهری سربرآرد زمرد****کند گوهر سرخ را روی زرد
زدن با خداوند فرهنگ رای****به فرهنگ باشد تو را رهنمای
چو سود درم بیش خواهی نه کم****مزن رای با مردم بی درم
کشش جستن از مردم سست کوش****جواهر خری باشد از جو فروش
همه جنسی از گور و گاو و پلنگ****به جنسیت آرند شادی به چنگ
چو در پرده ناجنس باشد همال****ز تهمت بسی نقش بندد خیال
دو آیینه را چون بهم برنهی****شود هر دو از عاریتها تهی
مشو با زبون افکنان گاو دل****که مانی در اندوه چون خر به گل
جوانمردی شیر با آدمی****ز مردم رمی دان نه از مردمی
بر آنکس که با سخت روئی بود****درشتی به از نرم خوئی بود
ستیزنده را چون بود سخت کار****به نرمی طلب کن به سختی بدار
سر خصم چون گردد از فتنه پر****به چربی بیاور به تیزی ببر
چو افتی میان دو بدخواه خام****پراکنده‌شان کن لگام از لگام
درافکن به‌هم‌گرگ را با پلنگ****تو بر آرد را از میان دو سنگ
کسی را که باشد ز دهقان و شاه****به اندازهٔ پایهٔ نه پایگاه
بسوی توانا توانا فرست****به دانا هم از جنس دانا فرست
فرستاده را چون بود چاره ساز****به اندرز کردن نباشد نیاز
به جائی که آهن درآید به زنگ****به زر داد آهن برآور ز سنگ
خزینه ز بهر زر آکندنست****زر از بهر دشمن پراکندنست
به چربی توان پای روباه بست****به حلوا دهد طفل چیزی زدست
چو مطرب به سور کسان شادباش****زبنده خود ارسروری آزاد باش
میارای خود را چو ریحان باغ****به دست کسان خوبتر شد چراغ
خزینه که با توست بر توست بار****چو دادی به دادن شوی رستگار
زر آن آتشی کاکندنیست****شراریست کز خود پراکندنیست
مگو کز ز رو صاحب زر که به****گره بدتر از بند و بند از گره
چنین گفت با آتش آتش پرست****که از ما که بهتر به جائی که هست
بگفت آتش ار خواهی آموختن****تو را کشت باید مرا سوختن
فراخ آستین شو کزین سبز شاخ****فتد میوه در آستین فراخ
ز سیری مباش آنچنان شاد کام****که از هیضهٔ زهری درافتد به جام
به گنجینهٔ مفلسی راه برد****بیفتاد و از شادمانی بمرد
همان تشنهٔ گرم را آب سرد****پیاپی نشاید به یکباره خورد
به هر منزلی کاوری تاختن****نشاید درو خوابگه ساختن
مخور آب نا آزموده نخست****به دیگر دهانی کن آن بازجست
نه آن میوه‌ای کو غریب آیدت****کزو ناتوانی نصیب آیدت
به وقت خورش هر که باشد طبیب****بپرهیزد از خوردهای غریب
بر آن ره که نارفته باشد کسی****مرو گرچه همراه داری بسی
رهی کو بود دور از اندیشه پاک****به از راه نزدیک اندیشناک
گرانباری مال چندان مجوی****که افتد به لشگرگهت گفتگوی
زهر غارت و مال کاری به دست****به درویش ده هر یک از هر چه هست
نهانی بخواهندگان چیز ده****که خشنودی ایزد از چیز به
دهش کز نظرها نهانی بود****حصار بد آسمانی بود
سپه را به اندازه ده پایگاه****مده بیشتر مالی از خرج راه
شکم بنده را چون شکم گشت سیر****کند بد دلی گر چه باشد دلیر
نه سیری چنان ده که گردند مست****نه بگذارشان از خورش تنگدست
چنان زی که هنگام سختی و ناز****بود لشگر از جزتوئی بی نیاز
به روزی دو نوبت برآرای خوان****سران سپه را یکایک بخوان
مخور باده در هیچ بیگانه بوم****تن آسان مشو تا نباشی به روم
بروشنترین کس ودیعت سپار****که از آب روشن نیاید غبار
چو روشن‌ترست آفتاب از گروه****امانت بدو داد دریا و کوه
اگر مقبلی مقبلانرا شناس****که اقبال را دارد اقبال پاس
مده مدبران را بر خویش راه****که انگور از انگور گردد سیاه
وفا خصلت مادر آورد توست****مگر از سرشتی که بود از نخست
چو مردم بگرداند آیین و حال****بگردد بر او سکهٔ ملک و مال
ز خوی قدیمی نشاید گذشت****که نتوان به خوی دگر بازگشت
منه خوی اصلی چو فرزانگان****مشو پیرو خوی بیگانگان
پیاده که اوراست آیین شود****نگونسار گردد چو فرزین شود
اگر صاحب اقبال بینی کسی****نبینم که با او بکوشی بسی
به هر گردشی با سپهر بلند****ستیزه مبر تا نیابی گزند
بنه دل به هرچ آورد روزگار****مگردان سراز پند آموزگار
اگر نازی از دولت آید پدید****سر از ناز دولت نباید کشید
بنازی که دولت نماید مرنج****که در ناز دولت بود کان گنج
چو هنگام ناز تو آید فراز****کشد دولت آنروز نیز از تو ناز
صدف زان همه تن شدست استخوان****که مغزی چو در دارد اندرمیان
ازان سخت شد کان گوهر چو سنگ****که ناید گهر جز به سختی به چنگ
به سختی در اختر مشو بدگمان****که فرخ‌تر آید زمان تا زمان
ز پیروزه گون گنبد انده مدار****که پیروز باشد سرانجام کار
مشو ناامید ارشود کار سخت****دل خود قوی کن به نیروی بخت
بر انداز سنگی به بالا دلیر****دگرگون بود کار کاید به زیر
رها کن ستم را به یکبارگی****که کم عمری آرد ستمکارگی
شه از داد خود گر پشیمان شود****ولایت ز بیداد ویران شود
تو را ایزد از بهر عدل آفرید****ستم ناید از شاه عادل پدید
نکوی رای چون رای را بد کند****چنان دان که بد در حق خود کند
چو گردد جهان گاهگاه از نورد****به گرمای گرم و به سرمای سرد
در آن گرم و سردی سلامت مجوی****که گرداند از عادت خویش روی
چنان به که هر فصلی از فصل سال****به خاصیت خود نماید خصال
ربیع از ربیعی نماید سرشت****تموز از تموز آورد سرنبشت
چو هرچ او بگردد ز ترتیب کار****بگردد بر او گردش روزگار
بجای تو گر بد کند ناکسی****تو نیز ارکنی نیکوی با کسی
همانرا همین را فراموش کن****زبان از بدو نیک خاموش کن
مژه در نخفتن چو الماس دار****به بیداری آفاق را پاس دار
چنین زد مثل کاردان بزرگ****که پاس شبانست پابند گرگ
چو یابی توانائیی در سرشت****مزن خنده کانجا بود خنده زشت
وگر ناتوانی درآید به کار****مکن عاجزی برکسی آشکار
لب از خندهٔ خرمی درمبند****غمین باش پنهان و پیدا بخند
به هر جا که حربی فراز آیدت****به حرب آزمایان نیاز آیدت
هزیمت پدیر از دگر حربگاه****نباید که یابد درآن حرب راه
گریزنده چون ره به دست آورد****به کوشندگان درشکست آورد
چو خواهی که باشد ظفر یار تو****ظفر دیده باید سپهدارتو
به فرخ رکابان فیروزمند****عنان عزیمت برآور بلند
به هرچ آری از نیک و از بد بجای****بد از خویشتن بین و نیک از خدای
چو این نامه نامور شد تمام****به شه داد و شه گشت ازو شادکام
بخش ۳۱ - خردنامه افلاطون
دگر روز کز عطسهٔ آفتاب****دمیدند کافور بر مشک ناب
فرستاد شه تا به روشن ضمیر****فلاطون نهد خامه را بر حریر
نگارد یکی نامهٔ دلنواز****که خوانندگان را بود کارساز
به فرمان شه پیر دریا شکوه****جواهر برون ریخت از کان کوه
ز گوهر فشان کلک فرمانبرش****نبشته چنین بود در دفترش
که باد افزون ز آسمان و زمین****ز ما آفریننده را آفرین
پس از آفرین کردن کردگار****بساط سخن کرد گوهر نگار
که شاه جهان از جهان برترست****جهان کان گوهر شد او گوهرست
چو گوهر نهادست و گوهر نژاد****خطرناکی گوهر آرد به باد
نمودار اگر نیک اگر بد کند****باندازه گوهر خود کند
کمین گاه دزدان شد این مرحله****نشاید دراو رخت کردن یله
درین پاسگه هر که بیدار نیست****جهانبانی او را سزاوار نیست
جهانگیر چون سر برارد به میغ****به تدبیر گیرد جهان را چو تیغ
همان تیغ مردان که خونریز شد****به تدبیر فرزانگان تیز شد
به روز و به شب بزم شاهنشهی****ز دانا نباید که باشد تهی
شه آن به که بر دانش آرد شتاب****نباید که بفریبدش خورد و خواب
دو آفت بود شاهرا هم نفس****که درویش را نیست آن دسترس
یک آفت ز طباخهٔ چرب دست****که شه را کند چرب و شیرین پرست
دگر آفت از جفت زیبا بود****کزو آرزو ناشکیبا بود
از این هردو شه را نباشد بهی****که آن برکند طبع و این تن تهی
نه بسیار کن شو نه بسیار خوار****کز آن سستی آید وزین ناگوار
جهان را که بینی چنین سرخ و زرد****بساطی فریبنده شد در نورد
جهان اژدهائیست معشوق نام****از آن کام نی جان براید ز کام
نگویم که دنیا نه از بهرماست****که هم شهری ما و هم شهر ماست
نباشیم از اینگونه دنیا پرست****که آریم خوانی به خونی به دست
نهادی که برداشت از خون کند****فروداشتی بی جگر چون کند
از این چار ترکیب آراسته****ز هر گوهری عاریت خواسته
عنان به که پیچیم ازان پیشتر****که ایشان زما باز پیچند سر
اگر آب در خاک عنبر شود****سرانجام گوهر به گوهر شود
خری آبکش بود خیکش درید****کری بنده غم خورد و خر میدوید
جهان خار در پشت و ما خارپشت****به هم لایقست این درشت آن درشت
دوبیوه به‌هم گفتگو ساختند****سخن را به طعنه درانداختند
یکی گفت کز زشتی روی او****نگردد کسی در جهان شوی تو
دگر گفت نیکو سخن رانده‌ای****تو در خانه از نیکوئی مانده‌ای
چه خسبیم چندین بر این آستان****که با مرگ شد خواب هم‌داستان
کسی کو نداند که در وقت خواب****دگر ره به بیداری آرد شتاب
ز خفتن چو مردن بود در هراس****که ماند بهم خواب و مرگ از قیاس
درین ره جز این خواب خرگوش نیست****که خسبنده مرگ را هوش نیست
چه بودی کزین خواب زیرک و فریب****شکیبا شدی دیده ناشکیب
مگر دیدی احوال نادیده را****پسندیده و ناپسندیده را
وز این بیهده داوری ساختن****زمانی براسودی از تاختن
چرا از پی یک شکم وار نان****گراینده باید به هر سو عنان
شتاب آوریدن به دریا و دشت****چرا چون به نانی بود بازگشت
شتابندگانی که صاحب دلند****طلبکار آسایش منزلند
گذارند گیتی همه زیر پای****هم آخر به آسایش آرند رای
همه رهروان پیش بینندگان****کنند آفرین بر نشینندگان
سلامت در اقلیم آسودگیست****کزین بگذری جمله بیهود گیست
چه باید درین آتش هفت جوش****به صید کبابی شدن سخت کوش
سرانجام هر باز کوشیدنی****بجز خوردنی نیست و پوشیدنی
چو پوشیدنی باشد و خوردنی****حسابی دگر هست ناکردنی
به دریا درآنکس که جان میکند****هم آنکس که در کوه کان میکند
کس از روزی خویش درنگذرد****به اندازه خویش روزی خورد
هوس بین که چندین هزار آدمی****نهند آز در جان و زر در زمی
زر آکن که او خاک بر زر کند****خورد خاک و هم خاک بر سر کند
جهان آن کسی راست کو در جهان****خورد توشهٔ راه با همرهان
ز کیسه به چربی برد بند را****دهد فربهی لاغری چند را
بیک جو که چربنده شد سنگ خام****بدان خشگیش چرب کردند نام
رهی در و برگی در آن راه نی****ز پایان منزل کس آگاه نی
نباید غنودن چنان بیخبر****که ناگاه سیلی درآید به سر
نه بودن چنان نیز بیخواب و خورد****که تن ناتوان گردد و روی زرد
کجا عزم راه آورد راه جوی****نراند چو آشفتگان پوی پوی
نگهبان برانگیزد آن راه را****کند برخود ایمن گذرگاه را
شب و روز بیدار باشد به کار****که بر خفتگان ره زند روزگار
پس و پیش بیند به فرهنگ و هوش****ندارد به گفتار بیگانه گوش
چو لشگرکشی باشدش ره شناس****ز دشواری ره ندارد هراس
گذر گر به هامون کند گر به کوه****پراکندگی ناورد در گروه
به موکب خرامد چو باران و برف****به هیبت نشیند چو دریای ژرف
زمین خیز آن بوم را یک دو مرد****به دست آرد و سیر دارد به خورد
وزیشان نهانی کند باز جست****که بی آب تخم از زمین برنرست
به آسانی آن کار گردد تمام****ز سختی نباید کشیدن لگام
چو آید ز یک سر سلامت پدید****سر چند کس را نباید برید
دران ره که دستی قویتر بود****زدن پای پیش آفت سر بود
نشاید دران داوری پی فشرد****که دعوی نشاید در او پیش برد
چو بر رشته کاری افتد گره****شکیبائی از جهد بیهوده به
همه کارها از فرو بستگی****گشاید ولیکن به آهستگی
فرو بستن کار در ره بود****گشایش در آن نیز ناگه بود
سخن گر چه شد گفته بر جای خویش****سخندانی شاه از این هست بیش
به هر جا که راند به نیک اختری****خرد خود کند شاه را رهبری
کسی را که یزدان بود کارساز****بود زادم و آدمی بی نیاز
دلی را که آرد فرشته درود****به اندیشهٔ کس نیاید فرود
اگر من به فرمان شاه جهان****مثالی نبشتم چو کارآگهان
نیاوردم الا پرستش بجای****که اقبال شد شاه را رهنمای
نشد خاطر شاه محتاج کس****خدا و خرد یاور شاه بس
خرد باد در نیک و بد یار او****خدا باد سازندهٔ کار او
خردمند چون نامه را کرد ساز****به شاه جهان داد و بردش نماز
دل شه ز بند غم آزاد گشت****از آن نامه نامور شاد گشت
بخش ۳۲ - خردنامه سقراط
سوم روز کین طاق بازیچه رنگ****برآورد بازیچه روم و زنگ
به سقراط فرمود دانای روم****که مهری ز خاتم درآرد به موم
نویسد خردنامهٔ ارجمند****ز هر نوع دانش ز هر گونه پند
خردمند روی از پذیرش نتافت****به غواصی در به دریا شتافت
چنین راند بر کاغذ سیم سای****سواد سخن را به فرهنگ و رای
که فهرست هر نقش را نقشبند****بنام خدا سربرآرد بلند
جهان آفرین ایزد کارساز****که دارد بدو آفرینش نیاز
پس از نام یزدان گیتی پناه****طراز سخن بست بر نام شاه
که شاها درین چاه تمثال پوش****مشو جز به فرمان فرهنگ و هوش
ترا کز بسی گوهر آمیختند****نه از بهر بازی برانگیختند
پلنگست در ره نهان گفتمت****دلیری مکن هان وهان گفتمت
به هر جا که باشی ز پیکار و سور****مباش از رفیقی سزاوار دور
چو در بزم شادی نشست آوری****به ار یار خندان به دست آوری
مکن در رخ هیچ غمگین نگاه****که تا بر تو شادی نگردد تباه
چو روز سیاست دهی بار عام****میفکن نظر بر حریفان خام
نباید کزان لهو گستاخ کن****رود با تو گستاخیی در سخن
چو دریا مکن خو به تنها خوری****که تلخست هرچ آن چو دریا خوری
به هر کس بده بهره چون آب جوی****که تا پیش میرت شود هر سبوی
طعامی که در خانه داری به بند****به هفتاد خانه رسد بوی گند
چو از خانه بیرون فرستی به کوی****در و درگهت را کند مشگ‌بوی
بنفشه چو در گل بود ناشکفت****عفونت بود بوی او در نهفت
سر زلف را چون درآرد به گوش****کند خاک را باد عنبر فروش
حریصی مکن کاین سرای تو نیست****وزو جز یکی نان برای تو نیست
به یک قرصه قانع شو از خاک و آب****نئی بهتر آخر تو از آفتاب
خدائیست روی از خورش تافتن****که در گاو و خر شاید این یافتن
کسی کو شکم بنده شد چون ستور****ستوری برون آید از ناف گور
چو آید قیامت ترازو به دست****ز گاوی به خر بایدش بر نشست
زکم خوارگی کم شود رنج مرد****نه بسیار ماند آنکه بسیار خورد
همیشه لب مرد بسیار خوار****در آروغ بد باشد از ناگوار
چو شیران به اندک خوری خوی گیر****که بد دل بود گاو بسیار شیر
خر کاهلان را که دم میکشند****از آنست کابی به خم میکشند
به قطره ستان آب دریا چو میغ****به هنگام دادن بده بیدریغ
همان مشک سقا که پر میشود****از افشاندن آب پر میشود
چنان خورتر و خشک این خورد گاه****که اندازهٔ طبع داری نگاه
ببخش و بخور بازمان اندکی****که بر جای خویشست ازین هر یکی
چو دادی و خوردی و ماندی بجای****جهان را توئی بهترین کدخدای
زهر طعمه‌ای خوشگواریش بین****حلاوت مبین سازگاریش بین
چو با سرکه سازی مشو شیر خوار****که با شیر سرکه بود ناگوار
مده تن به آسانی و لهو و ناز****سفر بین و اسباب رفتن بساز
به کار اندر آی این چه پژمردگیست****که پایان بیکاری افسردگیست
به دست کسان کان گوهر مکن****اگر زنده‌ای دست و پائی بزن
ترا دست و پای آن پرستشگرند****که تا نگذری از تو در نگذرند
پرستندگان گر چه داری هزار****پرستشگران را میفکن ز کار
چو تو خدمت پای و نیروی دست****حوالت کنی سوی پائین پرست
چو پائین پرستت نماند بجای****نه آنگه بمانی تو بیدست وپای
چو یابی پرستنده‌ای نغز گوی****ازوبیش از آن مهربانی مجوی
پرستار بد مهر شیرین زبان****به از بدخوئی کو بود مهربان
به گفتار خوش مهر شاید نمود****زبان ناخوش و مهربانی چه سود
سخن تا توانی به آزرم گوی****که تا مستمع گردد آزرم جوی
سخن گفتن نرم فرزانگیست****درشتی نمودن زدیوانگیست
سخن را که گوینده بد گو بود****نه نیکو بود گر چه نیکو بود
ز گفتار بد به بود فرمشی****پشیمان نگردد کس از خامشی
ز شغلی کزو شرمساری رسد****به صاحب عمل رنج و خواری رسد
ز هرچ آن نیابی شکیبنده باش****به امید خود را فریبنده باش
امید خورش بهترست از خورش****به وعده بود زیره را پرورش
نبینی که در گرمی آفتاب****حرامست برزیره جز زیره آب
چو زیره به آب دهن میشکیب****به آب دهم زیره را میفریب
گلی کز نم ابر خوابش برد****چو باران به سیل آید آبش برد
ستمکارگان را مکن یاوری****که پرسند روزیت ازین داوری
به خون ریختن کمتر آور بسیج****در اندیش ازین کندهٔ پای پیچ
چه خواهی ز چندین سرانداختن****بدین گوی تا کی گرو باختن
بسا آب دیده که در میغ تست****بسا خون که در گردن تیغ تست
نترسی که شمشیر گردن زنت****بگیرد به خون کسی گردنت؟
کژاوه چنان ران که تا یکدومیل****نیندازدت ناقه در پای پیل
ببین تا چه خون در جهان ریختی****چه سرها به گردن در آویختی
بسا مملکت را که کردی خراب****چو پرسند چون دادخواهی جواب
بدین راست ناید کزین سبز باغ****گلی چند را سردرآری به داغ
منه دل بر این سبز خنگ شموس****که هست اژدهائی به رخ چون عروس
دلی دارد از مهربانی تهی****چه دل کز تنش نیست نیز آگهی
چو خاک از سکونت کمر بسته باش****شتابان فلک شد تو آهسته باش
تو شاهی چو شاهین مشو تیز پر****به آهستگی کوش چون شیر نر
عنانکش دوان اسب اندیشه را****که در ره خسکهاست این بیشه را
به کاری که غم را دهی بستگی****شتابندگی کن نه آهستگی
چو با بیگنه رای جنگ آوری****به ار در میانه درنگ آوری
بجز خونی و دزد آلوده دست****ببخشای بر هر گناهی که هست
ز دونان نگهدار پرخاش را****دلیری مده بر خود او باش را
چو شه با رعیت به داور شود****رعیت به شه بر دلاور شود
مشو نرم گفتار با زیر دست****که الماس از ارزیز گیرد شکست
گلیم کسان را مبر سر به زیر****گلیم خود از پشم خود کن چو شیر
کفن حله شد کرم بادامه را****که ابریشم از جان تند جامه را
ز پوشیدگان راز پوشیده دار****وزیشان سخن نانیوشنده دار
میاور به افسوس عمری بسر****که افسوس باشد پرافسوسگر
سخن زین نمط گر چه دارم بسی****نگویم که به زین نگوید کسی
ترا کایت آسمانی بود****ازین بیش گفتن زیانی بود
گرم تیز شد تیغ برمن مگیر****ز تیزی بود تیغ را ناگزیر
به تیغی چنین تیز بازوی شاه****قوی باد هر جا که راند سپاه
چو پرداخت زین درج درخامه را****پذیرفت شاه آن خرد نامه را
بخش ۳۳ - جهانگردی اسکندر با دعوی پیغمبری
سحرگه که سربرگرفتم ز خواب****برافروختم چهره چون آفتاب
سریر سخن برکشیدم بلند****پراکندم از دل بر آتش سپند
به پیرایش نامه خسروی****کهن سرو را باز دادم نوی
ز گنج سخن مهر برداشتم****درو در ناسفته نگذاشتم
سر کلکم از گوهر انداختن****فلک را شکم خواست پرداختن
درآمد خرامان سمن سینه‌ای****به من داد تیغی در آیینه‌ای
که آشفتهٔ خویش چندین مباش****ببین خویشتن خویشتن بین مباش
نظر چون در آیینه انداختم****درو صورت خویش بشناختم
دگرگونه دیدم در آن سبز باغ****که چون پرنیان بود در پرزاغ
ز نرگس تهی یافتم خواب را****ندیدم جوان سرو شاداب را
سمن بر بنفشه کمین کرده بود****گل سرخ را زردی آزرده بود
از آن سکهٔ رفته رفتم ز جای****فروماندم اندر سخن سست رای
نه پائی که خود را سبکرو کنم****نه دستی که نقش کهن نو کنم
خجل گشتم از روی بیرنگ خویش****نوائی گرفتم به آهنگ خویش
هراسیدم از دولت تیزگام****که بگذارد این نقش را ناتمام
ازین پیش کاید شبیخون خواب****به بنیاد این خانه کردم شتاب
مگر خوابگاهی به دست آورم****که جاوید دروی نشست آورم
پژوهندهٔ دور گردنده حال****چنین گوید از گردش ماه و سال
که چون نامه حکم اسکندری****مسجل شد از وحی پیغمبری
ز دیوان فروشست عنوان گنج****که نامش برآمد به دیوان رنج
بفرمود تا عبره روم و روس****نبشتند برنام اسکندروس
از آن پیش کز تخت خود رخت برد****بدو داد و او را به مادر سپرد
به اندرز بگشاد مهر از زبان****چنین گفت با مادر مهربان
که من رفتم اینک تو از داد ودین****چنان کن که گویند بادا چنین
پدروار با بندگان خدای****چو مادر شدی مهرمادر نمای
به پروردن داد و دین زینهار****نگهدار فرمان پروردگار
به فرمانبری کوش کارد بهی****که فرمانبری به ز فرمان دهی
ضرورت مرا رفتنی شد به راه****سپردم به تو شغل دیهیم و گاه
گرفتم رهی دور فرسنگ پیش****ندانم که آیم بر اورنگ خویش؟
گرآیم چنان کن که از چشم بد****نه تو خیره باشی نه من چشم زد
وگر زامدن حال بیرون بود****به هش باش تا عاقبت چون بود
چنان کن که فردا دران داوری****نگیرد زبانت به عذر آوری
سخن چون به سر برد برداشت رخت****رها کرد برمادر آن تاج و تخت
بفرمود تا لشگر روم و شام****برو عرضه کردند خود را تمام
از آن لشگر آنچ اختیار آمدش****پسندیده‌تر صد هزار آمدش
گزین کرد هر مردی از کشوری****به مردانگی هریکی لشگری
چهارش هزار اشتر از بهر بار****پس و پیش لشگر کشیده قطار
هزار نخستین ازو بیسراک****به کردن کشی کوه را کرده خاک
هزار دیگر بختی بارکش****همه بارهاشان خورشهای خوش
هزار سوم ناقهٔ ره نورد****به زیر زر و زیور سرخ و زرد
هزار چهارم نجیبان تیز****چو آهو گه تاختن گرم خیز
ز هر پیشه کاید جهان را به کار****گزین کرد صدصد همه پیشه کار
بدین سازمندی جهانگیر شاه****برافراخت رایت زماهی به ماه
ز مقدونیه روی در راه کرد****به اسکندریه گذرگاه کرد
سریر جهانداری آنجا نهاد****بر او روزکی چند بنشست شاد
به آیین کیخسرو تخت گیر****که برد از جهان تخت خود بر سریر
بفرمود میلی برافراختن****بر او روشن آیینه‌ای ساختن
که از روی دریا به یک ماهه راه****نشان باز داد از سپید و سیاه
بدان تا بود دیده بانگاه تخت****بر او دیده بانان بیدار بخت
چو ز آیینه بینند پوشیده راز****به دارنده تخت گویند باز
اگر دشمنی ترکتازی کند****رقیب حرم چاره سازی کند
چو فارغ شد از تختگاهی چنان****نشست از بر بور عالی عنان
نخستین قدم سوی مغرب نهاد****به مصر آمد آنجا دو روز ایستاد
وز آنجا برون شد به عزم درست****به فرمان ایزد میان بست چست
چو لختی زمین را طرف در نوشت****ز پهلوی وادی درآمد به دشت
ز مقدس تنی چند غم یافته****ز بیداد داور ستم یافته
تظلم کنان سوی راه آمدند****عنانگیر انصاف شاه آمدند
که چون از تو پاکی پذیرفت خاک****بکن خانه پاک را نیز پاک
به مقدس رسان رایت خویش را****برافکن ز گیتی بداندیش را
در آن جای پاکان یک اهریمنست****که با دوستان خدا دشمنست
مطیعان آن خانهٔ ارجمند****نبینند ازو جز گداز و گزند
طریق پرستش رها میکند****پرستندگان را جفا میکند
به خون ریختن سربرافراختست****بسی را بناحق سرانداختست
همه در هراسیم از ین دیو زاد****توئی دیو بند از تو خواهیم داد
سکندر چو دید آن چنان زاریی****وزانسان برایشان ستمکاریی
ستمدیده را گشت فریادرس****به فریاد نامد ز فریاد کس
چو از قدسیان این حکایت شنید****عنان سوی بیت‌المقدس کشید
حصار جهان را که سرباز کرد****ز بیت المقدس سرآغاز کرد
سکندر به قدس آمد از مرز روم****بدان تا برد فتنه زان مرز و بوم
چو بیدادگر دشمن آگاه گشت****که آواز داد آمد از کوه و دشت
کمربست و آمد به پیگار او****نبود آگه از بخت بیدار او
به اول شبیخون که آورد شاه****بران راهزن دیو بر بست راه
چو بیدادگر دید خون ریختش****ز دروازه مقدس آویختش
منادی برانگیخت تا در زمان****ز بیداد او برگشاید زبان
که هر کو بدین خانه بیداد کرد****بدینگونه بخت بدش یاد کرد
چوزو بستد آن خانهٔ پاک را****به عنبر برآمیخت آن خاک را
برآسود ازان جای آسودگان****فروشست ازو گرد آلودگان
جفای ستمکاره زو بازداشت****به طاعتگران جای طاعت گذاشت
ازو کار مقدس چو با ساز گشت****سوی ملک مغرب عنان تاز گشت
برافرنجه آورد از آنجا سپاه****وز افرنجه بر اندلس کرد راه
چو آمد گه دعوی و داوری****به دانش نمائی و دین پروری
کس از دانش و دین او سرنتافت****رهی دید روشن بدان ره شتافت
چو آموخت بر هر کسی دین و داد****به هر بقعه طاعت‌گهی نو نهاد
به رفتن دگر باره لشگر کشید****به عالم گشائی علم برکشید
به تعجیل میراند بر کوه و رود****کجا سبزه‌ای دید آمد فرود
چو از ماندگی گشت پرداخته****دگر باره شد عزم را ساخته
نمود از بیابان به دریا شتافت****درافکند کشتی به دریای آب
سه مه بر سر آب دریا نشست****بیاورد صیدی ز دریا به دست
از آنسو که خورشید میشد نهان****تکاپوی میکرد با همرهان
جزیره بسی دید بی‌آدمی****برون رفت و میشد زمی برزمی
بسی پیش باز آمدش جانور****هم از آدمی هم ز جنس دگر
دروهیچ از ایشان نیامیختند****وزو کوه بر کوه بگریختند
سرانجام چون رفت راهی دراز****نشیب زمین دیگر آمد فراز
بیابانی از ریگ رخشنده زرد****که جز طین اصفر نینگیخت گرد
برآن ریگ بوم ارکسی تاختی****زمین زیرش آتش برانداختی
همانا که بر جای ترکیب خاک****ز ترکیب گوگرد بود آن مغاک
چو یکمه در ان بادیه تاختند****ازو نیز هم رخت پرداختند
چو پایان آن وادی آمد پدید****سکندر به دریای اعظم رسید
در آن ژرف دریا شگفتی بماند****که یونانیش اوقیانوس خواند
محیط جهان موج هیبت نمود****از آن پیشتر جای رفتن نبود
فرو رفتن آفتاب از جهان****در آن ژرف دریا نبودی نهان
حجابی مغانی بد آن آب را****نپوشیدی از دیدها تاب را
فلک هر شبان روزی از چشم دور****به دریا درافکندی از چشمه نور
به ما در فرو رفتن آفتاب****اشارت به چشمه است و دریای آب
همان چشمه گرم کو راست جای****به دریا حوالت کند رهنمای
چو آبی به یکجا مهیا شود****شود حوضه و در به دریا شود
معیب بود تا بود در مغاک****معلق بود چون بود گرد خاک
در آن بحر کورا محیطست نام****معلق بود آب دریا مدام
چو خورشید پوشد جمال را جهان****پس عطف آن آب گردد نهان
به وقت رحیل آفتاب بلند****ز پرگار آن بحر پوشد پرند
علم چون به زیر آرد از اوج او****توان دیدنش در پس موج او
چو لختی رود در سر آرد حجاب****که آید نورد زمین در حساب
به دانش چنین مینماید قیاس****دگر رهبری هست برره شناس
چو آن چشمه گرم را دید شاه****نشد چشم او گرم در خوابگاه
ز دانا بپرسید کاین چشمه چیست****همیدون نگهبان این چشمه کیست
چنین گفت دانا که این آب گرم****بسا دیدها را که برد آب شرم
درین پرده بسیار جستند راز****نیامد به کف هیچ سر رشته باز
من این قصه پرسیدم از چند پیر****جوابی ندادست کس دلپذیر
دهد هر کسی شرح آن نور پاک****یکی گرد مرکز یکی زیر خاک
که داند که بیرون ازین جلوه‌گاه****کجا میکند جلوه خورشید و ماه
سکندر بران ساحل آرام جست****سوی آب دریا شد آرام سست
چو سیماب دید آب دریا سطبر****گذر بسته بر قطره دزدان ابر
درآبی چنان کشتی آسان نرفت****وگر رفت بی ره شناسان نرفت
شه از ره شناسان بپرسید راز****بسنجیدن کار و ترتیب ساز
که کشتی بدین آب چون افکنم****چگونه بنه زو برون افکنم
ندیدند کار آزمایان صواب****که شاه افکند کشتی آنجا برآب
نمودند شه را که صد رهنمون****ازین آب کشتی نیارد برون
دگر کاندرین آب سیماب فام****نهنگ اژدهائیست قصاصه نام
سیاه و ستمکاره و سهمناک****چو دودی که آید برون از مغاک
سیاست چنان دارد آن جانور****که بیننده چون بیندش یک نظر
دهد جان و دیگر نجنبد ز جای****که باشد براهی چنین رهنمای
بترزین همه آن کزین خانه دور****یکی فرضه بینی چو تابنده نور
بسی سنگ رنگین در آن موجگاه****همه ازرق و سرخ و زرد و سیاه
فروزنده چون مرقشیشای زر****منی و دومن کمتر و بیشتر
چو بیند درو دیدهٔ آدمی****بخندد ز بس شادی و خرمی
وزان خرمی جان دهد در زمان****همان دیدن و دادن جان همان
ولی هر چه باشد ز مثقال کم****ز خاصیت افتد و گر صد بهم
ز بهتان جان بردنش رهنمای****همی خواندش پهنهٔ جان گزای
چو شد گفته این داستان شهریار****فرستاد و کرد آزمایش به کار
چنان بود کان پیر گوینده گفت****تنی چند از آن سنگ بر خاک خفت
بفرمود تا بر هیونان مست****به آن سنگ رنگین رسانند دست
همه دیدها باز بندند چست****کنند آنگه آن سنگ را باز جست
وزان سنگ چندانکه آید بدست****برندش به پشت هیونان مست
همه زیر کرباسها کرده بند****لفافه برو باز پیچیده چند
کنند آن هیونان ازان سنگ بار****نمانند خود را در آن سنگسار
به فرمان پذیری رقیبان راه****بجای آوریدند فرمان شاه
شه و لشگر از بیم چندان هلاک****گذشتند چون باد ازان زرد خاک
بفرمود شه تا از آن خاک زرد****شتربان صد اشتر گرانبار کرد
چو آمد به جائی که بود آبگیر****برو بوم آنجا عمارت پذیر
بفرمان او سنگها ریختند****وزان سنگ بنیادی انگیختند
همه همچنان کرده کرباس پیچ****کزیشان یکی باز نگشاد هیچ
به ترکیب آن سنگها بندبند****برآورد بیدر حصاری بلند
برآورد کاخی چو بادام مغز****همه یک به دیگر برآورده نغز
گلی کرد گیرنده زان زرد خاک****برون بنا را براندود پاک
درون را نیندود و خالی گذاشت****که رازی در آن پرده پوشیده داشت
خنیده چنینست از آموزگار****که چون مدتی شد بر آن روزگار
فروریخت کرباس از روی سنگ****پدید آمد آن گوهر هفت رنگ
برون بنا ماند بر جای خویش****کزاندودش گل حرم داشت پیش
درون ماندگان خرقه انداختند****بران خرقه بسیار جان باختند
هران راهرو کامد آنجا فراز****به دیدار آن حصنش آمد نیاز
طلب کرد بر باره چون ره ندید****کمندی برافکند و بالا دوید
چو بر باره شد سنگ را دید زود****چو آهن ربا زود ازو جان ربود
ز سنگی که در یک منش خون بود****چو کوهی بهم برنهی چون بود
شنیدم ز شاهان یک آزاد مرد****شنید این سخن را و باور نکرد
فرستاد و این قصه را باز جست****براو قصه شد ز آزمایش درست
چوشاه آن بنا کرد ازو روی تافت****ز دریا بسوی بیابان شتافت
چو ششماه دیگر بپیمود راه****ستوه آمد از رنج رفتن سپاه
ازان ره که در پای پیل آمدش****گذرگه سوی رود نیل آمدش
به سرچشمه نیل رغبت نمود****که آن پایه را دیده نادیده بود
شب و روز برطرف آن رود بار****دو اسبه همی راند بر کوه و غار
بدان رسته کان رود را بود میل****همی شد چو آید سوی رود سیل
بسی کوه و دشت از جهان درنوشت****به پایان رسد آخر آن کوه و دشت
پدید آمد از دامن ریگ خشک****بلندی گهی سبز با بوی مشک
کمر در کمر کوهی از خاره سنگ****برآورده چون سبز با بوی مشک
برو راه بربسته پوینده را****گذر گم شده راه جوینده را
کشیده عمود آن شتابنده رود****از آن کوه میناوش آمد فرود
یکی پشته بر راه آن بود تند****که از رفتنش پایها بود کند
کسی کو بدان پشتهٔ خار پشت****برانداختی جان به چنگال و مشت
زدی قهقهه چون بر او تاختی****از آنسوی خود را در انداختی
بر او گر یکی رفتنی و گر هزار****چو مرغان پریدی در آن مرغزار
فرستاده بر پشته شد چند کس****کز ایشان نیامد یکی باز پس
چو هر کس که بردی بر آن پشته رخت****تو گفتی بر آن یافتی تاج و تخت
چنان چشم از آن خیل برتافتی****که چشم از خیالش اثر یافتی
سکندر جهاندیدگان را بخواند****درین چاره‌جوئی بسی قصه راند
که نتوان برین کوه تنها شدن****دو همراه باید به یکجا شدن
سکونت نمودن در آن تاختن****بهر ده قدم منزلی ساختن
چو بر پشته رفتن گرفتن قرار****برانداختن آنچه باید به کار
به تدریج دیدن درآن سوی کوه****به یکره ندیدن که آرد شکوه
بکردند ازینسان و سودی نداشت****دگر باره دانا نظر برگماشت
چنین شد درآن داوری رهنمای****که مردی هنرمند و پاکیزه رای
نویسنده باشد جهاندیده مرد****همان خامه و کاغذش درنورد
بود خوب فرزندی آن مرد را****کزو دور دارد غم و درد را
چو میل آورد سوی آن پشته گاه****بود پور هم پشت با او به راه
به بالا شود مرد و فرزند زیر****بود بچه شیر زنجیر شیر
گر او باز پس ناید از اصل و بن****به فرزند خود بازگوید سخن
وگر زانکه دارد زبان بستگی****نویسد مثالی به آهستگی
فرو افکند سوی فرزند خویش****نبرد دل از مهر پیوند خویش
بدست آوریدند مردی شگرف****که مجموعه‌ای بود از آن جمله حرف
سوی کوه شد پیر و با او جوان****چو بچه که با شیر باشد دوان
دگر نیمروز آن جوان دلیر****ز پایان آن پشته آمد به زیر
ز کاغذ گرفته نوردی به چنگ****بر شاه شد رفته از روی رنگ
به شه داد کاغذ فرو خواند شاه****نبشته چنین بود کز گرد راه
به جان آن چنان آمدم کز هراس****به دوزخ ره خویش کردم قیاس
رهی گوئی از تار یک موی رست****برو هر که آمد ز خود دست شست
درین ره که جز شکل موئی نداشت****فرود آمد هیچ روئی نداشت
چو بر پشته خاره سنگ آمدم****ز بس تنگی ره به تنگ آمدم
ز آنسو که دیدم دلم پاره شد****خرد زان خطرناکی آواره شد
وزینسو ره پشته بی راغ بود****طرف تا طرف باغ در باغ بود
پر از میوه و سبزه و آب و گل****برآورده آواز مرغان دهل
هوا از لطافت درو مشک ریز****زمین از نداوت در او چشمه خیز
تکش با تلاوش در آویخته****چنین رودی از هر دو انگیخته
ازین سو همه زینت و زندگی****از آنسو همه آز و افکندگی
بهشت این و آن هست دوزخ سرشت****به دوزخ نیاید کسی از بهشت
دگر کان بیابان که ما آمدیم****ببین کز کجا تا کجا آمدیم
کرا دل دهد کز چنین جای نغز****نهد پای خود را در آن پای لغز
من اینک شدم شاه بدرود باد****شما شاد باشید و من نیز شاد
شه از راز پنهان چو آگاه گشت****سپه راند از آن کوهپایه به دشت
نگفت آنچه برخواند با هیچکس****که تا هر دلی نارد آنجا هوس
چو دانست کانجا نشستن خطاست****گذرگه طلب کرد بر دست راست
در آن ره ز رفتن نیاسود هیچ****نمیکرد جز راه رفتن بسیچ
ز راه بیابان برون شد به رنج****چو ریگ بیابان روان کرده گنج
رهش ریگ و اندوهش از ریگ بیش****تف آهش از دیگ بر دیگ بیش
همه راه دشمن ز دام و دده****بهر گوشه‌ای لشگری صف زده
ولیکن چو کردندی آهنگ شاه****ز ظلمت شدی ره برایشان سیاه
کس از تیرگی ره نبردی برون****مگر رخصت شه شدی رهنمون
کسی کو کشیدی سراز رای او****شدی جای او کندهٔ پای او
برون از میانجی و از ترجمه****بدانست یک یک زبان همه
سخن را به آهنگشان ساز داد****جواب سزاوارشان باز داد
بدینگونه میکرد ره را نورد****زمان زیر گردون زمین زیر گرد
در آن ره نبودش جز این هیچ‌کار****که چون باد بردی ز دلها غبار
دل آشنا را برافروختی****به بیگانگان دین در آموختی
چوزان دشت بگذشت چون دیو باد****قدم در دگر دیو لاخی نهاد
بیابانی از آتشین جوش او****زبانی سخن گفته در گوش او
جز آن زر که باشد خدای آفرید****کس از رستنیها گیاهی ندید
جهانجوی از آن کان زر تافته****بخندید چون طفل زر یافته
چو لختی در آن دشت پیمود راه****به باغ ارم یافت آرامگاه
پدید آمد آن باغ زرین درخت****که شداد ازو یافت آن تاج و تخت
درون رفت سالار گیتی نورد****زمین از درختان زر دید زرد
یکایک درختانش از میوه پر****همه میوه بیجاده و لعل و در
ز هر سو درآویخته سیب و نار****همه نار یاقوت و یاقوت نار
ز نارنج زرین و سیمین ترنج****فریب آمده بانظرها بغنج
بهارش جواهر زمین کیمیا****ز بیجاده گل وز زمرد گیا
بساطی کشیده دران سبز باغ****ز گوهر برافروخته چون چراغ
دو تندیس از زر برانگیخته****زهر صورتی قالبی ریخته
چو در چشم پیکرشناس آمدی****اگر زر نبودی هراس آمدی
ز بلورتر حوضه‌ای ساخته****چو یخ پاره‌ای سیم بگداخته
در آن ماهیان کرده از جزع ناب****نماینده‌تر زانکه ماهی در آب
دوخشتی برآورده قصری عظیم****یکی خشت از زر یکی خشت سیم
چو شه شد در آن قصر زرینه خشت****گمان برد کامد به قصر بهشت
چو بسیار برگشت پیرامنش****دریده شد از گنج زر دامنش
رواقی جداگانه دید از عقیق****ز بنیاد تا سر به گوهر غریق
در او گنبدی روشن از زر ناب****درفشنده چون گنبد آفتاب
نیفتاده گردی بر آن زر خشک****بجز سونش عنبر و گرد مشک
در او رفت سالار فرهنگ و هوش****چو در گنبد آسمانها سروش
ستودانی از جزع تابنده دید****کزو بوی کافورتر میدمید
نهاده بر آن فرش مینا سرشت****یکی لوح یاقوت مینا نوشت
نبشته براو کای خداوند زور****که رانی سوی این ستودان ستور
درین دخمه خفتست شداد عاد****کزو رنگ و رونق گرفت این سواد
به آزرم کن سوی ما تاختن****مکن قصد برقع برانداختن
بکن ستر پوشی که پوشیده‌ایم****به رسوائی کس نکوشیده‌ایم
نگهدار ناموس ما در نهفت****که خواهی تو نیز اندرین خاک خفت
اگر خفته‌ای را درین خوابگاه****برآرند گنبد ز سنگ سیاه
سرانجامش این گنبد تیز گشت****ز دیوار گنبد درآرد به دشت
تنش را نمک سود موران کند****سرش خاک سم ستوران کند
بلی هر کسی از بهر ایوان خویش****ستونی کند بر ستودان خویش
ولیکن چو بینی سرانجام کار****برد بادش از هر سوئی چون غبار
که داند که شداد را پای و دست****به نعل ستور که خواهد شکست
غبار پراکنده را در مغاک****رها کن که هم خاک به جای خاک
از آن تن که بادش پراکنده کرد****نشانی نبینی جز این کوه زرد
تو نیز ای گشایندهٔ قفل راز****بترس از چنین روز و با ما بساز
مباش ایمن ارزانکه آزاده‌ای****که آخر تو نیز آدمی زاده‌ای
همه گنج این گنجدان آن تست****سرو تاج ماهم به فرمان تست
گشادست پیش تو درهای گنج****سپاه ترا بس شد این پای رنج
ببر گنج کان بر تو باری مباد****ترا باد و بامات کاری مباد
سکندر بر آن لوح ناریخته****چو لوحی شد از شاخی آویخته
وزان خط که چون قطرهٔ آب خواند****بسا قطرهٔ آب کز دیده راند
چو از چشم گریندهٔ اشک‌بار****بر آن خوابگه کرد لختی نثار
برون رفت وزان گنجدان رخت بست****بدان گنج و گوهر نیالود دست
ز باغی که در بیغ تیغ آمدش****یکی میوه چیدن دریغ آمدش
چو دانست کان فرش زر ساخته****به عمری درازست پرداخته
از آن گنجدان کان همه گنج داشت****نه خود برگرفت و نه کس را گذاشت
همه راه او خود پر از گنج بود****زر ده دهی سیم ده پنج بود
دگر باره سر در بیابان نهاد****برو بوم خود را همی کرد یاد
چو یک نیمه راه بیابان برید****گروهی دد آدمی سار دید
بیابانیانی سیه‌تر ز قیر****به بیغوله غارها جای گیر
بپرسیدشان کاندرین ساده دشت****چه دارید از افسانها سرگذشت
گذشت از شما کیست از دام و دد****که دارد دراین دشت ماوای خود
چنین باز دادند شه را جواب****که دورست ازین بادیه ابروآب
درین ژرف صحرا که ماوای ماست****خورشهای ما صید صحرای ماست
درین دشت نخجیر بانی کنیم****به رسم ددان زندگانی کنیم
خوریم آنچه زان صید یابیم نرم****کنیم آلت جامه از موی و چرم
نه آتش به کار آید اینجا نه آب****بود آب از ابر آتش از آفتاب
به روز سپید آفتاب بلند****بود آتش ما درین شهر بند
ز شبنم چو گردد هوا نیزتر****دم ما کند زان نسیم آبخور
درین کنج ما را جز این ساز نیست****وزین برتر انجام و آغاز نیست
همان نیز پرسی ز دیگر گروه****که دارند مأوا درین دشت و کوه
درین آتشین دشت بن ناپدید****که پرنده دروی نیارد پرید
بیابانیانند وحشی بسی****که هرگز نگیرند خو با کسی
ببرند چندان به یک‌روز راه****که آن برنخیزد ز ما در دو ماه
ازیشان به ما یک یک آید به دست****بپرسیم ازو چون شود پای بست
که بی آب چون زندگانی کنند****به ما بر چرا سرفشانی کنند
نمایند کاب از بنه زهر ماست****زتری هوائیست کز بهر ماست
نسازیم چون مار با هیچکس****خورشهای ما سوسمارست و بس
ز شغل شما چون نیابیم سود****شما را پرستش چه باید نمود
دگرگونه پرسیمشان در نهفت****چه هنگام خورد و چه هنگام خفت
که چندانکه رفتند بالا و پست****درین بادیه کاب ناید بدست
به پایان این بادیه کس رسید****همان پیکری دیگر از خلق دید
به پاسخ چنین گفته‌اند آن گروه****که بسیار گشتیم در دشت و کوه
دویدیم چون آهوان سال و ماه****به پایان وادی نبردیم راه
بیابانیانی دگر دیده‌ایم****وزیشان خبر نیز پرسیده‌ایم
که بیرون ازین پیکر قیرگون****نشانی دگر می‌دهد رهنمون؟
نشان داده‌اند از بر خویش دور****بدانجا که خورشید را نیست نور
یکی شهر چون بیشهٔ مشک بید****در او آدمی پیکرانی سپید
نکو روی و خوش خوی و زیبا خصال****ز پانصد یکی را فزونست سال
وگر نیز پانصد برآید دگر****نبینی کسی را ز پیری اثر
برون از وطن گاه آن دلکشان****به ما کس ندادست دیگر نشان
از آن نیز بیرون درین خاک پست****بسی کوه و صحرای نادیده هست
درونیست روینده را آبخورد****که گرماش گرماست و سرماش سرد
چوزو رستنی برنیاید ز خاک****در آن جانور چون نگردد هلاک
همینست رازی که ما جسته‌ایم****ز دیگر حکایت ورق شسته‌ایم
سکندر به آن خلق صاحب نیاز****ببخشید و بخشودشان برگ و ساز
در آموختشان رسم و آیین خویش****برافروختشان دانش از دین خویش
وزیشان به هنجارهای درست****سوی ربع مسکون نشان بازجست
چو زو کار خود سازور یافتند****به ره بردنش زود بشتافتند
از آن خاک جوشان و باد سموم****نمودند راهش به آباد بوم
سکندر در آن دشت بیگاه و گاه****دواسبه همیراند بیراه و راه
سرانجام کان ره به پایان رسید****دگر باره شد عطف دریا پدید
هم از آب دریا به دریا کنار****تلاوشگهی دید چون چشمه سار
فکندند ماهی برآن چشمه رخت****بر آسوده گشتند از آن رنج سخت
دگر باره کشتی بسی ساختند****ز ساحل به دریا در انداختند
چو دریا بریدند یک ماه بیش****به خشکی رساندند بنگاه خویش
چو از تاب انجم شب تب زده****بپیچید چون مار عقرب زده
زباده جنوبی در آمد نسیم****دل رهروان رست از اندوه و بیم
گرفتند یک ماه آنجا قرار****که هم سایبان بود وهم چشمه سار
به مرهم رسیدند از آن خستگی****زتن رنجشان شد به آهستگی
بخش ۳۴ - رسیدن اسکندر به عرض جنوب و ده سرپرستان
مغنی دلم دور گشت از شکیب****سماعی ده امشب مرا دل فریب
سماعی که چون دل به گوش آورد****ز بیهوشیم باز هوش آورد
سخن سنج این درج گوهرنگار****ز درج این چنین کرد گوهر نثار
که چون شه ز مشرق برون برد رخت****به عرض جنوبی برافراخت تخت
هوای جهان دیده سازنده‌تر****زمانه زمین را نوازنده‌تر
چو قاروره صبح نارنج بوی****ترنجی شد از آب این سبز جوی
از آن کوچگه رخت پرداختند****سوی کوچگاهی دگر تاختند
نمودند منزل شناسان راه****که چون شه کند کوچ از ین کوچگاه
دهی بیند آراسته چون بهشت****سوادش پر از سبزه و آب و کشت
در او مردمانی همه سرپرست****رها کرده فرمان یزدان زدست
مگر شاهشان در پناه آورد****وزان گمرهی باز راه آورد
چو شب خون خورشید درجام کرد****در آن منزل آن شب شه آرام کرد
چو طاوس خورشید بگشاد بال****زر اندود شد لاجوردی هلال
جهانجوی بر بارگی بست رخت****ز فتراک او سربرآورده بخت
خرامند میرفت بر پشت بور****به گور افکنی همچو بهرام گور
پدید آمد آن سبزه و جوی و باغ****جهان در جهان روشنی چون چراغ
دهی چون بهشتی برافروخته****بهشتی صفت حله بردوخته
چو شه در ده سرپرستان رسید****دهی دید و ده مهتری را ندید
خدائی نه و ده خدایان بسی****نه در کس دهائی نه در ده کسی
خمی هر کس از گل برانگیخته****ز کنجد درو روغنی ریخته
جداگانه در روغن هر خمی****فکنده ز نامردمی مردمی
پس سی چهل روز یا بیشتر****کشیدندی از مرد سرگشته سر
سری بودی از مغز و از پی تهی****فرومانده برتن همه فربهی
نهادندی آن کله خشک پیش****وزو بازجستندی احوال خویش
قضیبی زدندی برآن استخوان****شدندی بر آن کله فریاد خوان
که امشب چه نیک و بد آید پدید****همان روز فردا چه خواهد رسید
صدائی برون آمدی از نهفت****صدائی که مانند باشد بگفت
که فردا چنین باشداز گرم و سرد****چنین نقش دارد جهان در نورد
گرفتندی آن نقش را در خیال****چنین بودشان گردش ماه و سال
چو دانست فرماندهٔ چاره ساز****که تعلیم دیوست از آنگونه راز
بفرمود تا کلها بشکنند****خم روغن از خانها برکنند
بسی حجت انگیخت رایش درست****که تا دورشان کرد از آن رای سست
در آموختشان رسم دین پروری****حساب خدائی و پیغمبری
بر آن قوم صاحب‌دلی برگماشت****که داند دلی چند را پاس داشت
چو شد کار آن کشور آراسته****روا رو شد از راه برخاسته
به فرخ رکابی و خرم دلی****برون راند از آن شاه یک منزلی
ره انجام را زیر زین رام کرد****چو انجم در آن ره کم آرام کرد
رهی پیچ بر پیچ تاریک و تنگ****همه راه پرخارو پر خاره سنگ
پدیدار شد تیغ کوهی بلند****که از برشدن بود جان را گزند
پس و پیش آن کوه را دید شاه****ضرورت برو کرد بایست راه
برون برد لشگر بر آن تیغ کوه****ز رنج آمده تیغ داران ستوه
ز تیزی و سختی که آن سنگ بود****سم چارپایان بر آن سنگ سود
چو شه دید کز سنگ پولادسای****خراشیده میشد سم چارپای
بفرمود تا از تن گاو و گور****به چرم اندر آرند سم ستور
نمدها و کرباسهای سطبر****ببندند بر پای پویان هژبر
همه رهگذرها بروبند پاک****ز سنگی که پوینده شد زو هلاک
به فرمان شه راه میروفتند****گریوه به پولاد میکوفتند
از آنان که بودند فراش راه****تنی چند رفتند نزدیک شاه
یکی مشت سنگ آوریدند پیش****که سم ستوران ازینست ریش
به نعل ستوران درش یافتیم****بسختیش از آن نعل برتافتیم
بسی کوفتیمش به پولاد سخت****نشد پاره پولاد شد لخت لخت
برآن سنگ زد شاه شمشیر تیز****نبرید و شمشیر شد ریز ریز
بهرجوهری ساختندش خراش****به ارزیز برخاست ازوی تراش
چو شه دید کوسنگ را آس کرد****ز برندگی نامش الماس گرد
همی گفت با هر کس از هر دری****که هست این گرانمایه‌تر جوهری
بدان تا پژوهش سگالی کنند****ره خویش از الماس خالی کنند
نمودنش به هر سنگ جوئی سپرد****که تا راه داند بدان سنگ برد
چو افتاد در لشگر این گفتگوی****میان بست هر یک بدین جستجوی
بسی باز جستند بالا و پست****گرانمایه گوهر کم آمد بدست
کمر به کمر گرد بر گرد کوه****یکی وادیی بود دریا شکوه
فراوان در آن وادی الماس بود****که روشن‌تر از آب در طاس بود
چو دریا که گوهر برآرد زغار****نه دریای ماهی که دریای مار
زماران دروصد هزاران به جوش****که دیدست ماران گوهر فروش
مگر زان شد آن ره ز ماران به رنج****که بی مار نتوان شدی سوی گنج
همان راه گنجینه دشوار بود****طریق شدن ناپدیدار بود
چو شه دیدکان کان الماس خیز****گذرگاه دارد چو الماس تیز
هم از ترس ماران هم از رنج راه****کسی سوی وادی نرفت از سپاه
نظر کرد هر سو چو نظاره‌ای****بدان تا به دست آورد چاره‌ای
عقاب سیه بر کمرهای سنگ****بسی دید هر یک شکاری به چنگ
چو زانسان عقابان پرنده دید****عقابین اندیشه را سرکشید
بفرمود کارند میشی هزار****نبینند کان فربهست این نزاد
گلو باز برند یکباره شان****کنند آنگه از یکدگر پاره‌شان
کجا کان الماس بینند زیر****بر آن کان فشانند یک یک دلیر
به فرمانبری زانکه فرمان بدوست****از آن گوسفندان کشیدند پوست
کجا کان الماس بشناختند****از آن گوشت لختی بینداختند
چو الماس دوسیده شد بر کباب****به جنبش در آمد ز هر سو عقاب
کباب و نمک هر دو برداشتند****در آن غار جز مار نگذاشتند
ببردند و خوردند بالای کوه****پس هر عقابی دوان ده گروه
هر الماس کز گوش افتاده بود****بر شاه برد آنکه آزاده بود
شه الماسها را بهم گرد کرد****بدش آبگون بود و نیکوش زرد
وز آنجا سوی پستی آورد میل****فرود آمد از کوه چون تند سیل
در آن پویه تعجیل میساختند****رهی بی قلاوز همی تاختند
ستوران ز نعل آتش انگیخته****بجای خوی از سینه خون ریخته
چو رفتند یک ماه از آن راه پیش****سم باد پایان شد از پویه ریش
هم آخر به نیروی بخت بلند****سپاه از گله رست و شاه از گزند
برون برد شه رخت از آن سنگلاخ****عمارت‌گهی دید و جایی فراخ
در آن زرعگه کشتزاری شگرف****نوازش گرفته ز باران و برف
ز سبزی و تری و تابندگی****بر او جان و دل را شتابندگی
ز تاراج آن سبزه پی کرده گم****سپنج ستوران بیگانه سم
جوانی در آن کشته چون شیرمست****برهنه سروپای بیلی به دست
ز خوبی و چالاکی پیکرش****سزاوار تاج کیانی سرش
فروزنده بیلش چو زرین کلید****نشان برومندی از وی پدید
گهی بیل برداشت گاهی نهاد****گهی بند می‌بست و گه می‌گشاد
جهاندار خواندش به آزرم و گفت****که خوی تو با خاک چون گشت جفت
جوانی و خوبی و بیدار مغز****ز نغزان نباید بجز کار نغز
نه کار تو شد بیل برداشتن****به ویرانه‌ای دانه‌ای کاشتن
بدین فرخی گوهری تابناک****نه فرخ بود هم ترازوی خاک
بیا تا ترا پادشاهی دهم****ز پیگار خاکت رهائی دهم
به پاسخ کشاورز آهسته رای****چو آورده بد شرط خدمت بجای
چنین گفت کای رایض روزگار****همه توسنان از تو آموزگار
چنان مان بهر پیشه ور پیشه‌ای****که در خلقتش ناید اندیشه‌ای
بجز دانه کاری مرا کار نیست****به من پادشاهی سزاوار نیست
کشاورز را جای باشد درشت****چو نرمی ببیند شود کوژ پشت
تنم در درشتی گرفتست چرم****هلاک درشتان بود جای نرم
تن سخت کو نازنینی کند****چو صمغی بود کانگبینی کند
خوش آمد جهانجوی را پاسخش****ثنا گفت بر گفتن فرخش
خبر باز پرسیدش از کردگار****کز اینسان ترا کیست پروردگار
که شد پاسدار تو در خفت و خیز؟****پناهت کجا کرد بازار تیز؟
کرا می‌پرستی کرا بنده‌ای؟****نظر بر کدامین ره افکنده‌ای؟
جوانمرد گفت ای ز گیتی خدای****به پیغمبری خلق را رهنمای
در آن کس دل خویش بستم که تو****همان قبله را میپرستم که تو
برآرنده آسمان کبود****نگارنده کوه و صحرا و رود
شب و روز پیش جهان آفرین****نهم چند ره روی خود بر زمین
بدین چشم و ابروی آراسته****کزینسان به من داد ناخواست
بدیگر کرمها که با من نمود****که از هر یکم هست صدگونه سود
سپاسش برم واجب آید سپاس****برآنکس که او باشد ایزدشناس
ترا کامدستی به پیغمبری****پذیرفتم از راه دین پروری
ترا دیده‌ام پیشتر زین به خواب****به تو زنده گشتم چو ماهی به آب
کنون کامدی وین خبر شد عیان****به خدمتگری چون نبندم میان
نگویم جهان چون توئی ناورید****جهان آفرین چون توئی نافرید
جهان را توئی مایهٔ خرمی****ز سد تو دارد جهان محکمی
سکندر بران پاک سیرت جوان****که بودش سر و سایه خسروان
ثنا گفت و برتارکش بوسه داد****همان نام یزدان براو کرد یاد
برآراستش خلعت خسروی****به دین خدا کرد پشتش قوی
در آن مرز و آن مرغزار فراخ****که هم سرخ گل بود و هم سبز شاخ
شبان روزی آسود شه با سپاه****سبکتر شد از خستگیهای راه
چو سالار این هفت خروار کوس****برآورد بانگ از گلوی خروس
دگر باره شه رفتن آغاز کرد****دگر ره بسیچ سفر ساز کرد
چو زان مراحله منزلی چند راند****به منزل دگر بار منزل رساند
فروزنده مرزی چو روشن بهشت****زمینهای وی جمله بی گاو و کشت
درخت و گل و سبزه آب روان****عمارت‌گهی درخور خسروان
جز آتش خلل نی که نا کشته بود****زمینی به آبی درآغشته بود
بپرسید کاین مرز را نام چیست****سر و سرور این برو بوم کیست
کشاورز و گاو آهن و گاوکو****کجا در چنین ده کند گاو هو
یکی از مقیمان آن زرعگاه****چنین گفت بعد از زمین بوس شاه
که اقصای این دل گشاینده مرز****حوالی بسی دارد از بهر ورز
در او هر چه کاری به هنگام خویش****یکی زو هزار آورد بلکه بیش
ولیکن ز بیداد یابد گزند****نگردد کس از دخل او بهره‌مند
اگر داد بودی و داور بسی****ده آباد بودی و در ده کسی
به انصاف و داد آرد این خاک بر****تباهی پذیرد ز بیدادگر
چو از دخل او گردد انصاف کم****بسوزد ز گرمی بپوسد ز نم
به یک جو که در مالش آرند میل****جو و گندمش را برد باد و سیل
سبک منجنیقست بازوی او****که گردد به یک جو ترازوی او
چو خسرو خبر یافت کان خاک و آب****ز بیداد بیدادگر شد خراب
درو سدی از عدل بنیاد کرد****همان نامش اسکندر آباد کرد
به آبادیش داد منشور خویش****که هر کس دهد حق مزدور خویش
دهد هرکسی مال خود را زکات****به تاراجشان کس نیارد برات
در او ره نباید برات آوری****هزار آفرین برچنان داوری
بخش ۳۵ - گذار کردن اسکندر دیگر باره به هندوستان
مغنی مدار از غنا دست باز****که این کار بی ساز ناید بساز
کسی را که این ساز یاری کند****طرب بادلش سازگاری کند
خوشا نزهت باغ در نوبهار****جوان گشته هم روز و هم روزگار
بنفشه طلایه کنان گرد باغ****همان نرگس آورده بر کف چراغ
ز خون مغز مرغان به جوش آمده****دل از جوش خون در خروش آمده
شکم کرده پر زیر شمشاد و سرو****خروس صراحی ز خون تذرو
به رقص آمده آهوان یکسره****زدشت آمد آواز آهو بره
بساط گل افکنده برطرف جوی****به رامشگری بلبلان نغز گوی
نسیم گل و نالهٔ فاخته****چو یاران محرم بهم ساخته
چه خوشتر در این فصل ز آواز رود****وزآن آب گل کز گل آید فرود
سرآیندهٔ ترک با چشم تنگ****فروهشته گیسو به گیسوی چنگ
بسی ساز ابریشم از ناز او****دریده بر ابریشم ساز او
سخنهای برسخته بر بانگ ساز****تو گوئی و او گوید از چنگ باز
ازو بوسه وز تو غزالهای تر****یکی چون طبرزد یکی چون شکر
به بوسه غزلهای‌تر میدهی****طبرزد ستانی شکر میدهی
دلم باز طوطی نهاد آمدست****که هندوستانش به یاد آمدست
چو کوه از ریاحین کفل گرد کرد****برآمیخت شنگرف با لاجورد
گیاخواره را گل ز گردن گذشت****نفیر گوزن آمد از کوه و دشت
گل‌تر برون آمد از خار خشک****بنفشه برآمیخت عنبر به مشک
به عنبر خری نرگس خوابناک****چو کافور ترسر برون زد ز خاک
به فصلی چنان شاه ایران و روم****زویرانی آمد به آباد بوم
دگرباره بر مرز هندوستان****گذر کرد چون باد بر بوستان
وز آنجا به مشرق علم برفراخت****یکی ماه بردشت و بر کوه تاخت
از آن راه چون دوزخ تافته****کزو پشت ماهی تبش یافته
درآمد به آن شهر مینو سرشت****که ترکانش خوانند لنگر بهشت
بهاری درو دید چون نوبهار****پرستش گهی نام او قندهار
عروسان بت روی در وی بسی****پرستندهٔ بت شده هر کسی
در آن خانه از زر بتی ساخته****بر او خانه گنج پرداخته
سرو تاج آن پیکر دلربای****برآورده تا طاق گنبد سرای
دو گوهر به چشم اندرون دوخته****چو روشن دو شمع برافروخته
فروزنده در صحن آن تازه باغ****ز بس شب‌چراغی به شب چون چراغ
بفرمود شه تا برآرند گرد****ز تمثال آن پیکر سالخورد
زر و گوهرش برگشایند زود****که با بت زیان بود و با خلق سود
سخنگو یکی لعبت از کنج کاخ****سوی شاه شد کرده ابرو فراخ
به گیسو غبار از ره شاه رفت****بسی آفرین کرد بر شاه و گفت
که شاه جهان داور دادگر****که از خاور اوراست تا باختر
به زر و به گوهر ندارد نیاز****که گیتی فروزست و گردن فراز
دگر کین بت از گفتهٔ راستان****فریبنده دارد یکی داستان
اگر شاه فرمان دهد در سخن****فرو گویم آن داستان کهن
جهاندار فرمود کان دل نواز****گشاید در درج یاقوت باز
دگر ره پری پیکر مشک خال****گشاد از لب چشمه آب زلال
دعا گفت و گفت این فروزنده کاخ****که زرین درختست و پیروزه شاخ
از آن پیش کایین بت‌خانه داشت****یکی گنبد نیم ویرانه داشت
دو مرغ آمدند از بیابان نخست****گرفته دو گوهر به منقار چست
نشستند بر گنبد این سرای****ز فیروزی و فرخی چون همای
همه شهر مانده در ایشان شگفت****که چون شاید آن مرغکان را گرفت
برین چون برآمد زمانی دراز****فکندند گوهر پریدند باز
بزرگان که این مملکت داشتند****بر آن گوهر اندیشه بگماشتند
طمع بردل هر کسی کرد راه****که بر گوهر او را بود دستگاه
پدید آمد اندر میان داوری****خرد کردشان عاقبت یاوری
بر آن رفت میثاق آن انجمن****که از بهر بت‌خانهٔ خویشتن
بتی ساختند آن همه زر در او****بجای دو چشم آن دو گوهر در او
دری کان ره آورد مرغ هواست****گرش آسمان برنگیرد رواست
ز خورشید گیرد همه دیده نور****ز ما کی کند دیده خورشید دور
چراغی که کوران بدان خرمند****در او روشنان باد کمتر دمند
مکن بیوه‌ای چند را گرم داغ****شب بیوگان را مکن بی چراغ
بت خوش زبان چون سخن یاد کرد****یت بی زبان را شه آزاد کرد
نبشت از بر پیکر آن نگار****که با داغ اسکندرست این شکار
چو دید آن پری رخ که دارای دهر****بر آن قهرمانان نیاورد قهر
یکی گنج پوشیده دادش نشان****کزو خیزه شد چشم گوهر کشان
شه آن گنج آکنده را برگشاد****نگه داشت برخی و برخی بداد
دگر ره ز مینوی روحانیان****درآورد سر با بیابانیان
بسی راند بر شوره و سنگلاخ****گهی منزلش تنگ و گاهی فراخ
بهر بقعه‌ای کادمی زاد دید****به ایشان سخن گفت و زیشان شنید
ز یزدان پرستی خبر دادشان****ز دین توتیای نظر دادشان
ز پرگار مشرق زمین بر زمین****دگر ره درآمد به پرگار چین
چو خاقان خبر یافت از کار او****برآراست نزلی سزاوار او
به درگاه شاه آمد آراسته****جهان پرشد از گنج و از خواسته
دگر ره زمین بوس شه تازه کرد****شهش حشمتی بیش از اندازه کرد
چو ز آمیزش این خم لاجورد****کبودی درآمد به دیبای زرد
نشستند کشور خدایان بهم****سخن شد زهر کشوری بیش و کم
پس آنگه شد روزگاری دراز****همه عهدها تازه کردند باز
پذیرفت خاقان ازو دین او****درآموخت آیات و آیین او
دگر روز چون مهر بر مهر بست****قراخان هندو شد آتش پرست
سکندر به خاقان اشارت نمود****کزین مرحله کوچ سازیم زود
مرا گفت اگر چند جائیست گرم****به دریا نشستن هوائیست نرم
بدان تا چو آهنگ دریا کنم****در او نیک و بد را تماشا کنم
شگفتی که باشد به دریای ژرف****ببینم نمودارهای شگرف
به شرطی که باشی تو همراه من****برافروزی از خود گذرگاه من
پذیرفت خاقان که دارم سپاس****گرایم سوی راه باره شناس
بدان ختم شد هر دو را گفتگوی****که قاصد کند راه را جستجوی
به نیک اختری روزی از بامداد****که شب روز را تاج بر سر نهاد
چنان رای زد تاجدار جهان****که پوید سوی راه با همراهان
تنی ده هزار از سپه برگزید****کزو هر یکی شاه شهری سزید
بنه نیز چندانکه خوار آمدش****به مقدار حاجت به کار آمدش
دگر مابقی را ز گنج و سپاه****یله کرد و بگذشت از آن کوچگاه
همان خان خانان به خدمتگری****جریده به همراهی و رهبری
به اندازه او نیز برداشت برگ****سلاحی که باید ز شمشیر و ترگ
سپه نیز با او تنی ده هزار****خردمند و مردانه و مرد کار
عزیمت سوی مشرق انگیختند****همه ره زر مغربی ریختند
به عرض جنوبی نمودند میل****شکارافکنان هر سوئی خیل خیل
چهل روز رفتند از اینگونه راه****نبردند پهلو به آرامگاه
چو نزدیک آب کبود آمدند****به پایین دریا فرود آمدند
بر آن فرضه گاه انجمن ساختند****علمها به انجم برافراختند
حکایت چنان رفت از آن آب ژرف****که دریا کناریست اینجا شگرف
عروسان آبی چو خورشید و ماه****همه شب برآیند از آن فرضه گاه
براین ساحل آرام سازی کنند****غناها سرایند و بازی کنند
کسی کو به گوش آورد سازشان****شود بیهش از لطف آوازشان
درین بحر بیتی سرایند و بس****که در هیچ بحری نگفتست کس
همه شب بدینسان درین کنج کوه****طرب می‌کنند آن گرامی گروه
چو بر نافهٔ صبح بو میبرند****به آب سیه سر فرو میبرند
جهاندار فرمود تا یکدو میل****کند لشگر از طرف دریا رحیل
چو شب نافه مشک را سرگشاد****ستاره در گنج گوهر گشاد
ملک خواند ملاح را یک تنه****روان گشت بی لشگر و بی بنه
بر آن فرضه گه خیمه‌ای زد ز دور****که گوهر ز دریا برآورد نور
در آن لعبتان دید کز موج آب****علم بر کشیدند چون آفتاب
پراکنده گیسو براندام خویش****زده مشک بر نقرهٔ خام خویش
سرائیده هر یک دگرگون سرود****سرودی نو آیین‌تر از صد درود
چو آن لحن شیرین به گوش آمدش****جگر گرم شد خون به جوش آمدش
بر آن لحن و آواز لختی گریست****دیگر باره خندید کان گریه چیست
شگفتی بود لحن آن زیر و بم****که آن خنده و گریه آرد بهم
ملک را چو شد حال ایشان درست****دگر باره شد باز جای نخست
چودیبای چین بر فک زد طراز****شد از صوف روزی جهان بی نیاز
به استاد کشتی چنین گفت شاه****که کشتی در افکن بدین موجگاه
در این آب شوریده خواهم نشست****که رازی خدا را در این پرده هست
خطرناکی کار دانسته‌ام****شدن دور ازو کم توانسته‌ام
اگر پرسی از عقل آموزگار****به کاری دواند مرا روزگار
نگهبان کشتی پذیرنده گشت****درآورد کشتی به دریا زدشت
شه کاردان گشت کشتی گرای****فروماند خاقان چین را به جای
نمودش که تا نایم اینجا فراز****نباید که گردی تو زین جای باز
ندانم درین راه کمبودگی****هلاکم دواند به آسودگی
گرآیم ترا خود شوم حق گزار****وگرنه تو دانی و ترتیب کار
چو گفت این سخن دیده چون رود کرد****کسی را که بگذاشت بدورد کرد
درافکند کشتی به دریای چین****که دیدست دریای کشتی نشین
از آن همرهان به کار آمده****ببرد آنچه بود اختیار آمده
ز چندان حکیمان عیسی نفس****بلیناس فرزانه را برد و بس
سوی ژرفی آمد ز دریا کنار****به دریای مطلق درافکند بار
جهان در جهان راند بر آب شور****جهان میدواندش زهی دست زور
چو یک چند کشتی روان شد درآب****پدید آمد ان میل دریا شتاب
که سوی محیط آب جنبش نمود****همان ز آمدن بازگشتش نبود
نواحی شناسان آب آزمای****هراسنده گشتند از آن ژرف جای
زرهنامه چون بازجستند راز****سوی باز پس گشتن آمد نیاز
جزیره یکی گشت پیدا ز دور****درفشنده مانند یک پاره نور
گرفتند لختی در آنجا قرار****زمیل محیطی همه ترسگار
ز پیران کشتی یکی کاردان****چنین گفت با شاه بسیار دان
که این مرحله منزلی مشکلست****به رهنامه‌ها در پسین منزلت
دلیری مکن کاب این ژرف جای****بسوی محیطست جنبش نمای
اگر منزلی رخت از آنسو بریم****از آن سوی منزل دگر نگذریم
سکندر چو زین حالت آگاه گشت****کزان میلگه پیش نتوان گذشت
طلسمی بفرمود پرداختن****اشارت کنان دستش افراختن
کزین پیشتر خلق را راه نیست****از آنسوی دریا کس آگاه نیست
چو زینسان طلسمی مسین ریختند****ز رکن جزیره برانگیختند
که هر کشتیی کارد آنجا شتاب****طلسمش نماید اشاره به آب
کز اینجای برنگذرد راه کس****ره آدمی تا بداینجاست بس
به تعلیم او کاردانان راز****دگر باره ز آن راه گشتند باز
چو خسرو طلسمی بدانگونه ساخت****در آن تعبیه راز یزدان شناخت
به فرزانه این همه رنجبرد****طفیل چنین شغل باید شمرد
بدان تا طلسمی مهیا کنند****مرابین که چون خضر دریا کنند
به فرمان کشتی کش چاره ساز****جهانجوی از آن میلگه گشت باز
ز دریا چو ده روزه بگذاشتند****غلط بود منزل خبر داشتند
پدید آمد از دور کوهی بلند****ز گرداب در کنج آن کوه بند
در آن بند اگر کشتیی تاختی****درو سالها دایره ساختی
برون نامدی تا نگشتی خراب****نرستی کسی زنده ز آن بند آب
چو استاد کشتی بدان خط رسید****به پرگار کشتی خط اندر کشید
فرو برد لنگر به پائین کوه****برون رفت و با او برون شد گروه
به بالای آن بندگاه ایستاد****ز پیوند و فرزند میکرد یاد
جهاندار گفتش چه بد یافتی****که روی از جهان پاک برتافتی
خبر داد شه را شناسای کار****از آن بند دریای ناسازگار
که هر کشتیی کو بدینجا رسید****ازین بندگه رستگاری ندید
خردمند خواند ورا کام شیر****که چون کام شیرست بر خون دلیر
نه بس بود ما را خطرهای آب****قضای دگر کرد بر ما شتاب
به بیماری اندر تب آمد پدید****رخ ریش را آبله بردمید
اگر راه پیشین خطرناک بود****که از رفتن آینده را باک بود
کنون در خطرگاه جان آمدیم****ز باران سوی ناودان آمدیم
همان چاره باشد کزین تیغ کوه****به خشگی برون جان برند این گروه
به قیصور می‌گردد این راه باز****وز آنجا به چین هست راهی دراز
ز دریا بهست آن ره دور دست****که دوری و دیریش را چاره هست
مثل زد سکندر در آن کوهسار****که دیر و درست آی و انده مدار
ز فرزانه کاردان بازجست****که رایی در اندیشه داری درست؟
که آن رای پیروز یاری دهد****به کشتی ره رستگاری دهد
پذیرفت فرزانه که اقبال شاه****کند رهنمونی مرا سوی راه
اگر سازد اینجا شهنشه درنگ****طلسمی برارم ازین روی سنگ
کنم گنبدی زو برانگیزمش****یکی طبل در گردن آویزمش
کسی کو در آن گنبد آرد قرار****بر آن طبل زخمی زند استوار
به ژرفی رسد کشتی از بندگاه****به آیین پیشین درافتد به راه
غریب آمد این شعبده شاه را****که فرزانه چون سازد این راه را
به فرزانه فرمود تا آنچه گفت****بجای آورد آشکار و نهفت
ز بایستنیهای او هر چه خواست****همه آلت کار او کرد راست
به استاد کاری خداوند هوش****در آن بازی سخت شد سخت کوش
یکی گنبد افراخت از خاره سنگ****پذیرای او شد به افسون و رنگ
طلسمی مسین در وی انگیخته****به گردن درش طبلی آویخته
به شه گفت چون گنبد افراختم****طلسمی و طبلی چنین ساختم
در انداز کشتی بدان بند آب****بزن طبل تا چون نماید شتاب
شه آن کاردان را که کشتی رهاند****بفرمود تا کشتی آنجا رساند
چو کشتی در آن بندگاه اوفتاد****ز دیوانگی گشت چون دیو باد
شه آمد سوی گنبد سنگ بست****به طبل آزمائی دوالی به دست
بزد طبل و بانگی ز طبل رحیل****برآمد چو بانگ پر جبرئیل
برون جست کشتی ز گرداب تنگ****در آن جای گردش نماندش درنگ
شه از مهر آن کار سر دوخته****چو مهر بهاری شد افروخته
ز شادی به فرزانه چاره سنج****بسی تحفها داد از مال و گنج
دگرگونه در دفتر آرد دبیر****ز رهنامهٔ ره شناسان پیر
که آن کام شیر از حد بابلست****سخن چون دو قولی بود مشکلست
ز یک بحر چون نیست بیرون دو رود****همانا که مشکل نباشد سرود
ز دانا پژوهیدم این راز را****کز آن طبل پیدا کن آواز را
خبر داد دانای هیئت شناس****به اندازهٔ آن که بودش قیاس
که چون کشتی افتد در آن کنج کوه****یکی ماهی آید زبانی شکوه
زند دایره گرد کشتی درآب****پس او کند تیز کشتی شتاب
بدان تا چو کشتی بدرد زهم****بلا دیدگان را کشد در شکم
چو آن طبل رویین گرگینه چرم****به ماهی رساند یک آواز نرم
هراسان شود ماهی از بانگ تیز****سوی ژرف دریا نماید گریز
روان گردد آب از برو یال او****کند میل کشتی به دنبال او
بدین فن رهد کشتی از تنگنای****نداند دگر راز را جز خدای
شه از بازی آن طلسم شگرف****گراینده شد سوی دریای ژرف
بران کوه دیگر نبودش درنگ****سوی فرضه گه شد ز بالای سنگ
چو هندوی شب زین رواق کبود****رسن بست بر فرضه هفت رود
برآن فرضه بی آنکه اندیشه کرد****رسن بازی هندوان پیشه کرد
در این غم که بر طبل کشتی گرای****که زخمی زند کو نماند بجای
چنین کرد لطف خدا یاوری****که حاجت نبودش بدان داوری
کسی کو کند داروی چشم ساز****به داروی چشمش نباشد نیاز
بسی تب زده قرص کافور کرد****نخورده شد آن تب چو کافور سرد
دوا کردن از بهر درد کسان****به سازنده باشد سلامت رسان
شتابنده ملاح چالاک چنگ****به کشتی در آمد چو پویان نهنگ
شکنجه گشاد از ره بادبان****ستون را قوی کرد کام و زبان
برافراخت افزار کشتی بساز****بدان ره که بود آمده گشت باز
روان کرد کشتی به آب سیاه****به کم مدت آمد سوی فرضه گاه
خلایق ز کشتی برون آمدند****ز شادی رها کن که چون آمدند
چو اسکندر آمد ز دریا به دشت****گذشته بسر بربسی برگذشت
برآسود بر خاک از آن ترس و باک****غم و درد برد از دل ترسناک
بسی بنده و بندی آزاد کرد****ز یزدان به نیکی بسی یاد کرد
چو خاقان از آن حالت آگاه شد****خرامان و خندان سوی شاه شد
ز شکر و شکرانه باقی نماند****بسی گنج در پای خسرو فشاند
شه از دل نوازیش در بر گرفت****سخنهای پیشینه از سر گرفت
از آن سیلگه وان خطر ساختن****طلسمی بدان گونه پرداختن
وزان راه گم کردن آن گروه****گرفتار گشتن بدان بند کوه
وزان بر سر کوه بگریختن****رهاننده طبلی برانگیختن
چو این قصه بشنید خاقان چین****بر اقبال شه تازه کرد آفرین
که با شاه شاهان فلک داد کرد****دل خان خانان بدو شاه کرد
جهان را درین آمدن راز بود****که شاه جهان چاره پرداز بود
ز هر نیک و هر بد که آید به دشت****مرادی در او روی پوشیده هست
خیالی که در پرده شد روی پوش****نبیند درو جز خداوند هوش
گر آنجا نپرداختی شهریار****زدست که بر خاستی این شمار
جهان از تو دارد گشایندگی****ترا در جهان باد پایندگی
چو اسکندر آسوده شد هفته‌ای****نیاورد یاد از چنان رفته‌ای
جهان تاختن باز یاد آمدش****خطرناکی رفته باد آمدش
درای شتر خاست کوچگاه****سرآهنگ لشگر در آمد به راه
قلاووز برداشت آهنگ پیش****شد از پای محمل کشان راه ریش
زرنگین علمهای گوهر نگار****همه روی صحرا شده چون بهار
ز تیغ و سپرهای آراسته****گل و سوسن از دشت برخاسته
برآمد بزین شاه گیتی نورد****ز گیتی به گردون برآورد گرد
بسوی بیابان روان کرد رخش****سپه را زمال و خورش داد بخش
بیابان جوشنده بگرفت پیش****که جوشنده دید از هوا مغز خویش
چو ده روز راه بیابان نبشت****عمارت پدید آمد و آب و کشت
یکی شهر کافور گون رخ نمود****که گفتی نه از گل ز کافور بود
ز خاقان بپرسید کین شهر کیست****برهنامه در نام این شهر چیست
نشان داد داننده از کار شهر****که شهریست این از جهان تنگ بهر
بجز سیم و زر کان بود خانه خیز****دگر چیزها راست بازار تیز
کسی را بود پادشائی در او****که بینند فر خدائی دراو
غریبان گریزند ازین جایگاه****که وحشت کند روشنان را سیاه
چو خورشید سر برزند زین نطاق****برآید ز دریا طراقا طراق
چنان کز چنان نعره هولناک****بود بیم کاندر دل آید هلاک
به زیر زمین دخمه دارند بیست****که طفلان در آن دخمه دانند زیست
بزرگان در آن حال گیرند گوش****وگرنه نه دل پای دارد نه هوش
دل شاه شوریده شد زین شمار****ز فرزانه درخواست تدبیر کار
چنان داد فرزانه پاسخ به شاه****که فرمان دهد بامدادن به گاه
کز آن پیش کافغان برآرد خروس****برآید ز لشگرگه آواز کوس
تبیره زنان طبل بازی کنند****به بانگ دهل زخمه سازی کنند
بدان گونه تا روز گردد بلند****به طبل و دهل درنیارند بند
بدان تا ز دریا برآید خروش****نیوشنده را مغز ناید به جوش
به فرزانه شه گفت کاین بانگ سخت****کزو مغزها میشود لخت لخت
چه بانگست کافغان دهد باد را****سبب چیست این بانگ و فریاد را
به شه گفت فرزانه کز اوستاد****چنین یاد دارم که هر بامداد
چو بر روی آب اوفتد آفتاب****ز گرمی مقبب شود روی آب
پس آوازها خیزد از موج بر****که افتند چون کوه بر یکدیگر
به تندی چو تندر شوند آن زمان****که تندی همانست و تندر همان
دگرگونه دانا برانداخت رای****که سیماب دارد درآن آب جای
چو خورشید جوشان کند آب را****به خود در کند جوش سیماب را
دگر باره چون از افق بگذرد****بیندازد آنرا که بالا برد
چو سیماب در پستی فتد ز اوج****برآید چنان بانگ هایل ز موج
جهان مرزبان کارفرمای دهر****در آورد لشگر به نزدیک شهر
فرود آمد آسایش آغاز کرد****وزان مرحله برگ ره ساز کرد
مقیمان بقعه چو آگه شدند****به کالا خریدن سوی شه شدند
متاعی که در خورد آن شهر بود****خریدند اگر نوش اگر زهر بود
زهر نقد کان بود پیرایه‌شان****یکی بیست میکرد سرمایه‌شان
شه از خاصه خویشتن بی بها****بهر مشتری کرد چیزی رها
جداگانه از بهر سالارشان****بسی نقد بنهاد در بارشان
چو دانست سالار آن انجمن****ره ورسم آن شاه لشگر شکن
فرستاد نزلی به ترتیب خویش****خورشها در آن نزل از اندازه بیش
هم از جنس ماهی هم از گوسفند****دگر خوردنیها جز این نیز چند
خود آمدبه خدمت بسی عذر خواست****که ناید زما نزل راه تو راست
بیابانیان را نباشد نوا****بجز گرمیی کان بود در هوا
بر او کرد شه عرض آیین خویش****خبر دادش از دانش و دین خویش
ز شه دین پذیرفت و با دین سپاس****کزان گمرهی گشت یزدان شناس
ز درگاه خود شاه نیک اخترش****گسی کرد با خلعتی در خورش
چو سیفور شب قرمزی در نبشت****درافتاد ناگاه ازین بام طشت
فروخفت شه با رقیبان راه****ز رنج ره آسود تا صبحگاه
چو ریحان صبح از جهان بردمید****سر آهنگ فریاد دریا شنید
مگر طشت دوشینه کافتاده بود****به وقت سحرگه صدا داده بود
شه از هول آن بانگ زهره شکاف****بغرید چون کوس خود در مصاف
بفرمود تا لشگر آشوفتند****به یکباره نوبت فرو کوفتند
خروشیدن طبل و فریاد کوس****جرس باز کرد از گلوی خروس
به آواز طبلی که برداشتند****دگر بانگ را باد پنداشتند
بدینگونه تا سر برآورد چاشت****تبیره جهان را در آشوب داشت
همه شهر از آواز آن طبل تیز****برآشفته گشتند چون رستخیز
دویدند بر طبل کامد نفیر****چو بر طبل دجال برنا و پیر
شگفت آمد آواز آن سازشان****که میبود غالب برآوازشان
چو نیمی شد از روز گیتی فروز****روان گشت از آنجا شه نیمروز
همه مرد و زن در زمین بوس شاه****به حاجت نمودن گرفتند راه
کز این طبلهای شناعت نمای****چه باشد که طبلی بمانی بجای
مگر چون خروشان شود ساز او****شود بانگ دریا به آواز او
جهاندار در وقت آن دستبوس****ببخشیدشان چند خروار کوس
در آن شهر از آن روز رسم اوفتاد****که در جنبش آید دهل بامداد
شه آن رسم را نیز بر جای داشت****که هر صبحدم با دهل پای داشت
به ماهی کم و بیشتر زان زمین****درآمد به آبادی ملک چین
به لشگرگه خویش ره باز یافت****فلک را دگر باره دمساز یافت
بیاسود یک ماه از آن خستگی****همی کرد عیشی به آهستگی
بخش ۳۶ - رسیدن اسکندر به حد شمال و بستن سد یاجوج
مغنی دل تنگ را چاره نیست****بجز سازکان هست و بیغاره نیست
دماغ مرا کز غم آمد به جوش****به ابریشم ساز کن حلقه گوش
چو در خانه خویش رفت آفتاب****ز گرمی شد اندام شیران کباب
تبشهای باحوری از دستبرد****ز روی هوا چرک تری سترد
گیا دانه بگشاد و نبوشت برگ****بلاله ستان اندر افتاد مرگ
بجوشید در کوه و صحرا بخار****شکر خنده زد میوه بر میوده‌دار
ز هامون سوی کوه شد عندلیب****به غربت همی گفت چیزی غریب
به گوش اندرش از هوای تموز****نوای چکاوک نیامد هنوز
درفشنده خورشید گردون نورد****ز باد خزان نیش عقرب نخورد
شب و روز می‌گشت در چین و زنگ****به دود افکنی طشت آتش به چنگ
چو شیران درید از سردست زور****گهی ساق گاو و گهی سم گور
در ایام با حور و گرمای گرم****که از تاب خورشید شد سنگ نرم
سکندر ز چین رای خرخیز کرد****در خواب را تنگ دهلیز کرد
رها کرد خاقان چین را به جای****دگر باره سوی سفر کرد رای
بسی گنج در پیش خاقان کشید****وز آنجا سپه در بیابان کشید
فرو کوفت بر کوس دولت دوال****ز مشرق درآمد به حد شمال
بیابان و ریگ روان دید و بس****نه پرنده دروی نه جنبنده کس
بسی رفت و کس در بیابان ندید****همان راه را نیز پایان ندید
زمین دید رخشان و از رخنه دور****درو ریگ رخشنده مانند نور
به شه گفت رهبر که این ریگ پاک****همه نقره شد نقرهٔ تابناک
به اندازه بردار ازین راه گنج****نه چندان که محمل کش آید به رنج
به لشگر مگوور نه از عشق سیم****گرانبار گردند و یابند بیم
همه بارشه بود پر زر ناب****بدان نقره نامد دلش را شتاب
ولیک آرزو درمنش کار کرد****ازو اشتری چند را بار کرد
بدان راه میرفت چون باد تیز****هوا را ندید از زمین گرد خیز
به یک هفته ننشست بر جامه گرد****که از نقره بود آن زمین را نورد
تو گفتی که شد خاک و آبش دونیم****یکی نیمه سیماب و یک نیمه سیم
نه در سیمش آرام شایست کرد****نه سیماب را نیز شایست خورد
ز سودای ره کان نه کم درد بود****سوادی بدان سیم در خورد بود
کجا چشمه‌ای بود مانند نوش****در آن آب سیماب را بود جوش
چو شورش نبودی در آب زلال****ز سیماب کس را نبودی ملال
بخوردندی آن آبها را دلیر****که آب از زبر بود و سیماب زیر
چو شورش در آب آمدی پیش و پس****نخوردندی آن آب را هیچکس
وگر خوردی از راه غفلت کسی****نماندی درو زندگانی بسی
بفرمود شه تا چو رای آورند****در آن آب دانش به جای آورند
چنان برکشند آب را زابگیر****که ساکن بود آب جنبش پذیر
بدینگونه یک ماه رفتند راه****بسی مردم از تشنگی شد تباه
رسیدند از آن مفرش سیم سود****به خاکی کزاو بودشان زاد بود
نهادند برخاک رخسار پاک****که خاکی نیاساید الا به خاک
پدید آمد آرامگاهی زدور****چنان کز شب تیزه تابنده هور
بر افراخته طاقی از تیغ کوه****که از دیدنش در دل آمد شکوه
به بالای آن طاق پیروزه رنگ****کشیده کمر کوهی از خاره سنگ
گروهی بر آن کوه دین پروران****مسلمان و فارغ ز پیغمبران
به الهام یزدان ز روی قیاس****در احوال خود گشته یزدان شناس
چو دیدند سیمای اسکندری****پذیرا شدندش به پیغمبری
به تعلیم او خاطر آراستند****وزو دانش و داد درخواستند
سکندر برایشان در دین گشاد****بجز دین و دانش بسی چیز داد
چو دیدند شاهی چنان چاره ساز****به چاره گری در گشادند باز
که شفقت برای داور دستگیر****براین زیر دستان فرمان پذیر
پس این گریوه در این سنگلاخ****یکی دشت بینی چو دریا فراخ
گروهی در آن دشت یاجوج نام****چو ما آدمی زاده و دیو فام
چو دیوان آهن دل الماس چنگ****چو گرگان بد گوهر آشفته رنگ
رسیده ز سر تا قدم مویشان****نبینی نشانی تو از رویشان
به چنگال و دندان همه چون دده****به خون ریختن چنگ و دندان زده
بگیرند هنگام تک باد را****به ناخن بسنبند پولاد را
همه در خرام و خورش ناسپاس****نه بینی در ایشان کس ایزد شناس
زهر طعمه‌ای کان بود جستنی****طعامی ندارند جز رستنی
ندارند جز خواب و جز خورد کار****نمیرد یکی تا نزاید هزار
گیائیست آنجا زمین خیزشان****چو بلبل بود دانه تیزشان
از آن هر شبان روز بهری خورند****همانجا بخسبند و درنگذرند
چو بر آفتاب افکند ماه جرم****بجوشنده برخود به کردار کرم
خورند آنچه یابند بی ترس و بیم****بدین گونه تا ماه گردد دو نیم
چو گیرد گمی ماه ناکاسته****شره گردد از جمله برخاسته
فتد سال تا سال از ابر سیاه****ستمکاره تنینی آن جایگاه
به اندازه آنک در دشت و کوه****از او سیر کردند چندان گروه
به امید آن کوه دریا ستیز****که اندازدش ابر سیلاب ریز
چو آواز تندر خروش آورند****زمین را ز دوزخ به جوش آورند
ز سرمستی خون آن اژدها****کنند آب و دانه یکی مه رها
دگر خوردشان نیست جز بیخ و برگ****نباشند بیمار تا روز مرگ
چو میرد از ایشان یکی آن گروه****خورندش همانسان در آن دشت و کوه
نه مردار ماند در آن خاک شور****نه کس مرده‌ای نیز بیند نه گور
جز این یک هنر نیست کان آب و خاک****ز مردار دورست و از مرده پاک
بهر مدت آرند بر ما شتاب****کنند آشیانهای ما را خراب
ز ما گوسپندان به غارت برند****خورشهای ما هر چه باشد خورند
ز گرگ آن چنان کم گریزد گله****کزان گرگساران سگ مشغله
چو درما به کشتن ستیز آورند****بکوشند و بر ما گریز آورند
گریزیم از ایشان بر این کوه سخت****به کردار پرندگان بر درخت
ندارند پائی چنان آن گروه****که ما را درارند از آن تیغ کوه
به دفع چنان سخت پتیاره‌ای****ثوابت بود گر کنی چاره‌ای
چو بشنید شه حکم یا جوج را****که پیل افکند هر یکی عوج را
بدان گونه سدی ز پولاد بست****که تا رستخیزش نباشد شکست
چو طالع نمود آن بلند اختری****که شد ساخته سد اسکندری
از آن مرحله سوی شهری شتافت****که بسیار کس جست و آن را نیافت
دگر باره در کار عالم روی****روان شد سراپردهٔ خسروی
بر آن کار چون مدتی برگذشت****بتازید یک ماه بر کوه و دشت
پدید آمد آراسته منزلی****که از دیدنش تازه شد هر دلی
جهاندار با ره بسیچان خویش****ره آورد چشم از ره آورد پیش
دگرگونه دید آن زمین را سرشت****هم آب روان دید هم کار و کشت
همه راه بر باغ و دیوار نی****گله در گله کس نگهدارنی
ز لشگر یکی دست برزد فراخ****کزان میوه‌ای برگشاید ز شاخ
نچیده یکی میوه‌تر هنوز****ز خشکی تنش چون کمان گشت کوز
سواری دگر گوسپندی گرفت****تبش کرد و زان کار بندی گرفت
سکندر چو زین عبرت آگاه گشت****ز خشک و ترش دست کوتاه گشت
بفرمود تا هر که بود از سپاه****ز باغ کسان دست دارد نگاه
چو لختی گراینده شد در شتاب****گذر کرد از آن سبزه و جوی آب
پدیدار شد شهری آراسته****چو فردوسی از نعمت و خواسته
چو آمد به دروازه شهر تنگ****ندیدش دری زآهن و چوب و سنگ
در آن شهر شد باتنی چند پیر****همه غایت اندیش و عبرت پذیر
دکانها بسی یافت آراسته****درو قفل از جمله برخاسته
مقیمان آن شهر مردم نواز****به پیش آمدندش به صد عذر باز
فرود آوریدندش از ره به کاخ****به کاخی چو مینوی مینا فراخ
بسی خوان نعمت برآراستند****نهادند و خود پیش برخاستند
پرستش نمودند با صد نیاز****زهی میزبانان مهمان نواز
چو پذرفت شه نزلشان را به مهر****بدان خوب چهران برافروخت چهر
بپرسیدشان کاین چنین بی هراس****چرائید و خود را ندارید پاس
بدین ایمنی چون زیبد از گزند****که بر در ندارد کسی قفل و بند
همان باغبان نیست در باغ کس****رمه نیز چوپان ندارد ز پس
شبانی نه و صد هزاران گله****گله کرده بر کوه و صحرا یله
چگونست و این ناحفاظی ز چیست****حفاظ شما را تولا به کیست
بزرگان آن داد پرور دیار****دعا تازه کردند بر شهریار
که آن کس که بر فرقت افسر نهاد****بقای تو بر قدر افسر دهاد
خدا باد در کارها یاورت****هنر سکه نام نام آورت
چو پرسیدی از حال ما نیک و بد****بگوئیم شه را همه حال خود
چنان دان حقیقت که ما این گروه****که هستیم ساکن درین دشت و کوه
گروهی ضعیفان دین پروریم****سرموئی از راستی نگذریم
نداریم بر پردهٔ کج بسیچ****بجز راست بازی ندانیم هیچ
در کجروی برجهان بسته‌ایم****ز دنیا بدین راستی رسته‌ایم
دروغی نگوئیم در هیچ باب****به شب باژگونه نبینیم خواب
نپرسیم چیزی کزو سود نیست****که یزدان از آن کار خشنود نیست
پذیریم هرچ آن خدائی بود****خصومت خدای آزمائی بود
نکوشیم با کردهٔ کردگار****پرستنده را با خصومت چکار
چو عاجز بود یار یاری کنیم****چو سختی رسد بردباری کنیم
گر از ما کسی را زیانی رسد****وزان رخنه ما را نشانی رسد
بر آریمش از کیسه خویش کام****به سرمایه خود کنیمش تمام
ندارد ز ما کس زکس مال بیش****همه راست قسمیم در مال خویش
شماریم خود را همه همسران****نخندیم بر گریه دیگران
ز دزدان نداریم هرگز هراس****نه در شهر شحنه نه در کوی پاس
ز دیگر کسان ما ندزدیم چیز****ز ما دیگران هم ندزدند نیز
نداریم در خانها قفل و بند****نگهبان نه با گاو و با گوسفند
خدا کرد خردان ما را بزرگ****ستوران ما فارغ از شیر و گرگ
اگر گرگ بر میش ما دم زند****هلاکش در آن حال بر هم زند
گر از کشت ماکس برد خوشه‌ای****رسد بر دلش تیری از گوشه‌ای
بکاریم دانه گه کشت و کار****سپاریم کشته به پروردگار
نگردیم بر گرد گاورس و جو****مگر بعد شش مه که باشد درو
به ما از آنچه بر جای خود می‌رسد****یکی دانه را هفتصد می‌رسد
چنین گریکی کارو گر صد کنیم****توکل بر ایزد نه بر خود کنیم
نگهدار ما هست یزدان و بس****به یزدان پناهیم و دیگر به کس
سخن چینی از کس نیاموختیم****ز عیب کسان دیده بر دوختیم
گر از ما کسی را رسد داوری****کنیمش سوی مصلحت یاوری
نباشیم کس را به بد رهنمون****نجوئیم فتنه نریزیم خون
به غم‌خواری یکدگر غم خوریم****به شادی همان یار یکدیگریم
فریب زر و سیم را در شمار****نباریم و ناید کسی را به کار
نداریم خوردی یک از یک دریغ****نخواهیم جو سنگی از کس به تیغ
دد و دام را نیست از ما گریز****نه ما را برآزار ایشان ستیز
به وقت نیاز آهو و غرم و گور****ز درها در آیند ما را به زور
از آن جمله چون در شکار آوریم****به مقدار حاجت بکار آوریم
دگرها که باشیم از آن بی‌نیاز****نداریمشان از در و دشت باز
نه بسیار خواریم چون گاو و خر****نه لب نیز بر بسته ازخشک و تر
خوریم آن‌قدر مایه از گرم و سرد****که چندان دیگر توانیم خورد
ز ما در جوانی نمیرد کسی****مگر پیر کو عمر دارد بسی
چومیرد کسی دل نداریم تنگ****که درمان آن درد ناید به چنگ
پس کس نگوئیم چیزی نهفت****که در پیش رویش نیاریم گفت
تجسس نسازیم کاین کس چه کرد****فغان بر نیاوریم کان را که خورد
بهرسان که ما را رسد خوب و زشت****سر خود نتابیم از آن سرنوشت
بهرچ آفریننده کردست راست****نگوئیم کین چون و آن از کجاست
کسی گیرد از خلق با ما قرار****که باشد چو ما پاک و پرهیزگار
چو از سیرت ما دگرگون شود****ز پرگار ما زود بیرون شود
سکندر چو دید آن چنان رسم و راه****فرو ماند سرگشته بر جایگاه
کز آن خوبتر قصه نشنیده بود****نه در نامه خسروان دیده بود
به دل گفت ازین رازهای شگفت****اگر زیرکی پند باید گرفت
نخواهم دگر در جهان تاختن****به هر صید گه دامی انداختن
مرا بس شد از هر چه اندوختم****حسابی کزین مردم آموختم
همانا که پیش جهان آزمای****جهان هست ازین نیک‌مردان بجای
بدیشان گرفتست عالم شکوه****که اوتاد عالم شدند این گروه
اگر سیرت اینست ما برچه‌ایم****وگر مردم اینند پس ما که‌ایم
فرستادن ما به دریا و دشت****بدان بود تا باید اینجا گذشت
مگر سیرگردم ز خوی ددان****در آموزم آیین این بخردان
گر این قوم را پیش ازین دیدمی****به گرد جهان بر نگردیدمی
به کنجی در از کوه بنشستمی****به ایزد پرستی میان بستمی
ازین رسم نگذشتی آیین من****جز این دین نبودی دگر دین من
چو دید آن چنان دین و دین پروری****نکرد از بنه یاد پیغمبری
چو در حق خود دیدشان حق شناس****درود و درم دادشان بی‌قیاس
از آن مملکت شادمان بازگشت****روان کرد لشگر چو دریا به دشت
زرنگین علمهای دیبای روم****وشی پوش گشته همه مرز و بوم
بهر کوه و بیشه ز شاخ و ز شخ****پراکنده لشگر چومور و ملخ
بهرجا که او تاختی بارگی****رهاندی بسی کس ز بیچارگی
بخش ۳۷ - بازگشتن اسکندر از حد شمال به عزم روم
مغنی بساز ازدم جان‌فزای****کلیدی که شد گنج گوهر گشای
برین در مگر چون کلید آوری****ازو گنج گوهر پدید آوری
چو میوه رسیده شود شاخ را****کدیور فرامش کند کاخ را
ز بس میوه باغ آراسته****زمین محتشم گردد از خواسته
ز شادی لب پسته خندان شود****رطب بر لبش تیز دندان شود
شود چهرهٔ نار افروخته****چو تاجی در او لعلها دوخته
رخ سرخ سیب اندر آید به غنج****به گردن کشی سر برآرد ترنج
عروسان رز را زمی گشته مست****همه سیب و نارنج بینی به دست
ز بس نار کاورده بستان ز شاخ****پر از نار پستان شده کوی و کاخ
به دزدی هم از شاخ انجیردار****در آویخته مرغ انجیر خوار
ز بی روغنی خاک بادام دوست****ز سر کنده بادام را مغز و پوست
لب لعل عناب شکر شکن****زده بوسه بر فندق بی دهن
درختان مگر سور میساختند****که عناب و فندق برانداختند
ز سرمستی انگور مشگین کلاه****برانگشت پیچیده زلف سیاه
کدو بر کشیده طرب رود را****گلوگیر کشته به امرود را
سبدهای انگور سازنده می****زروی سبد کش برآورده خوی
شده خوشه پالوده سر تا به دم****ز چرخشت شیرش شده سوی خم
لب خم برآورده جوش و نفیر****هم از بوی شیره هم از بوی شیر
درین فصل کافاق را سور بود****سکندر ز سوری چنان دور بود
بیابن و وادی و دریا و کوه****شب و روز می‌گشت با آن گروه
بسی خلق را از ره صلح و جنگ****برون آورید از گذرهای تنگ
چو پیمانهٔ عمرش آمد به سر****بر او نیز هم تنگ شد رهگذر
جهان را به آمد شدن هر که هست****دولختی دری دید لختی شکست
ازین سرو شش پهلوی هفت شاخ****که بالاش تنگست و پهلو فراخ
چنانش آمد آواز هاتف به گوش****کزین بیشتر سوی بیشی مکوش
رساندی زمین را به آخر نورد****سوی منزل اولین باز گرد
سکندر چو بر خط نگارد دبیر****بود پنج حرف این سخن یادگیر
بسست اینکه بر کوه و دریای ژرف****زدی پنج نوبت بدین پنج حرف
زکار جهان پنجه کوتاه کن****سوی خانه تا پنج مه راه کن
مگر جان به یونان بری زین دیار****نیوشندهٔ مست شد هوشیار
بترسید و گوشی برآواز داشت****از آن خوش رکابی عنان بازداشت
به شایستگان راز معلوم کرد****وز آنجا گرایش سوی روم کرد
به خشکی و تری و دریا و دشت****بسی راه و بی راه را در نوشت
به کرمان رسید از کنار جهان****ز کرمان درآمد به کرمانشهان
وز آنجا به بابل برون برد راه****ز بابل سوی روم زد بارگاه
چو آمد ز بابل سوی شهر زور****سلامت شد از پیکر شاه دور
به سستی درآمد تک بارگی****ز طاقت فرو ماند یکبارگی
بکوشید کارد سوی روم رای****فرو بسته شد شخص را دست و پای
گمان برد کابی گزاینده خورد****در و زهر و زهر اندر و کار کرد
نهیب توهم تنش را گداخت****نشد کارگر هر علاجی که ساخت
دو اسبه فرستاد قاصد ز پیش****به یونان زمین پیش دستور خویش
که بشتاب و تعجیل کن سوی من****مگر بازبینی یکی روی من
همان زیرکان را که کار آگهند****بیاور اگر صد و گر پنجهند
چو قاصد به دستور دانا رسید****در بسته را جست با خود کلید
ندید آنچه زو رستگاری بود****درو نقش امیدواری بود
همه زیرکان را ز یونان و روم****طلب کرد و آمد بدان مرز و بوم
هم از ره درآمد بر شهریار****به روزی نه کان روز بود اختیار
تن شاه را بر زمین دید پست****به رنجی که نتون از آن رنج رست
پس آنگاه زد بوسه بر دست شاه****بمالیدش انگشت بر نبضگاه
چو اندازهٔ نبض دید از نخست****نشان از دلیلی دگر بازجست
بفرمود از آنجا که در خورد بود****دوائی که داروی آن درد بود
دواگر بود جمله آب حیات****وفا چون کند چون درآید وفات
جهانجوی را کار از آن درگذشت****که رنجش به راحت کند بازگشت
از آن مایه کز خانهٔ اصل برد****ودیعت به خواهندگان می‌سپرد
جهان چون زرش داد در دیک خاص****خلاصی که از خاک باید خلاص
وجودش که ساکن شد از تاختن****درآمد به برگ عدم ساختن
شکر خنده شمعی که جان می‌نواخت****چو شمع و شکر ز آب و آتش گداخت
برآمد یکی باد و زد بر چراغ****فرو ریخت برگ از درختان باغ
نه سبزی رها کرد بر شاخ سرو****نه پر ماند بر نوبهاری تذرو
فروزنده گلهای با بوی مشک****فرو پژمریدند بر خاک خشک
سکندر که بر سفت مه زین نهاد****ز نالندگی سر به بالین نهاد
بخش ۳۸ - وصیت نامه اسکندر
مغنی توئی مرغ ساعت شناس****بگو تا ز شب چندی رفتست پاس
چو دیر آمد آواز مرغان به گوش****از آن مرغ سغدی برآور خروش
چو باد خزانی درآمد به دشت****دگرگونه شد باغ را سرگذشت
از آن باد برباد شد رخت باغ****فرو مرد بر دست گلها چراغ
زراندود شد سبزهٔ جویبار****ریاحین فرو ریخت از برگ و بار
درختان ز شاخ آتش افروختند****ورقهای رنگین بر او سوختند
به بازار دهقان درآمد شکست****نگهبان گلبن در باغ بست
فسرده شد آن آبهای روان****که آمد سوی برکهٔ خسروان
نه خرم بود باغ بی‌برگ و آب****درافکنده دیوار گشته خراب
بجای می و ساقی و نوش و ناز****دد و دام کرده بدو ترکتاز
گرفته زبان مرغ گوینده را****خسک بر گذر باد پوینده را
تماشا روان باغ بگذاشته****مغان از چمن رخت برداشته
به سوهان زده سبلت آفتاب****چو سوهان پر از چین شده روی آب
تهی مانده باغ از رخ دلکشان****نه از بلبل آوا نه از گل نشان
زده خار بر هر گلی داغها****نوائی و برگی نه در باغها
به هنگام آن برگ ریزان سخت****فرو پژمرید آن کیانی درخت
سکندر سهی سرو شاهنشهی****شد از رنج پر، وز سلامت تهی
دمه سرد و شه بادم سرد بود****جهانگرد را با جهان گرد بود
چو بنیاد دولت به سستی رسید****توانا به ناتندرستی رسید
شکسته شد آن مرغ را پر و بال****که جولان زدی در جهان ماه وسال
به پژمرد لاله بیفتاد سرو****به چنگال شاهین تبه شد تذرو
طبیبان لشگر بزرگان شهر****نشستند برگرد سالار دهر
مداوای بیماری انگیختند****ز هر گونه شربت برآمیختند
ز قاروره و نبض جستند راز****نشیننده را رفتن آمد فراز
طبیب ارچه داند مداوا نمود****چو مدت نماند از مداوا چه سود
پژوهش کنان چاره جستند باز****نیامد به کف عمر گم گشته باز
به چاره‌گری نامد آن در به چنگ****که پوینده یابد زمانی درنگ
چووقت رحیل آید از رنج و درد****زمانه برآرد بهانه به مرد
چنان افشرد روزگارش گلو****که بر مرگ خویش آیدش آرزو
سگالش بسی شد در آن رنج و تاب****نیفتاد از آن جمله رایی صواب
چراغی که مرگش کند دردمند****هم از روغن خویش یابد گزند
هر آن میوه‌ای کو بود دردناک****هم از جنبش خود درافتد به خاک
پزشکی که او چاره جان کند****چو درمانده بیند چه درمان کند
شناسندهٔ حرف نه تخت نیل****حساب فلک راند بر تخت و میل
رخ طالع اصل بی نور یافت****نظرهای سعدان ازاو دور یافت
ندید از مدارای هیچ اختری****در آزرم هیلاج یاریگری
چو دید اختران را دل اندر هراس****هراسنده شد مرد اخترشناس
چو اسکندر آیینه در پیش داشت****نظر در تنومندی خویش داشت
تنی دید چون موی بگداخته****گریزنده جانی به لب تاخته
نه در طبع نیرو نه در تن توان****خمیده شده زاد سرو جوان
چو شمع از جدا گشتن جان و تن****به صد دیده بگریست بر خویشتن
طلب کرد یاران دمساز را****به صحرا نهاد از دل آن راز را
که کشتی درآمد به گرداب تنگ****دهن باز کرد آن دمنده نهنگ
خروش رحیل آمد از کوچگاه****به نخجیر خواهد شدن مهد شاه
فلک پیش ازین برمن آسوده گشت****به آسایشم داشت بر کوه و دشت
به کینه کند درمن اکنون نگاه****همان مهربانی شد از مهر و ماه
چنان بر من آشفته شد روزگار****که ره ناورم سوی سامان کار
چه تدبیر سازم که چرخ بلند****کلاه مرا در سر آرد کمند
کجا خازن لشگر و گنج من****به رشوت مگر کم کند رنج من
کجا لشگرم تا به شمشیر تیز****دهند این تبش را ز جانم گریز
سکندر منم خسرو دیو بند****خداوند شمشیر و تخت بلند
کمر بسته و تیغ برداشته****یکی گوش ناسفته نگذاشته
به طوفان شمشیر زهر آب خورد****زدریای قلزم برآورده گرد
بسی خرد را کرده از خود بزرگ****بسی گوسفندان رهانده ز گرگ
شکسته بسی را بهم بسته‌ام****بسی بسته را نیز بشکسته‌ام
ستم را به شفقت بدل کرده نیز****بسا مشکلی را که حل کرده نیز
ز قنوج تا قلزم و قیروان****چو میغی روان بود تیغم روان
چو مرگ آمد آن تیغ زنجیر شد****نه زنجیر دام گلوگیر شد
نبشتم بسی کوه و دریا و دشت****کز آنسان کسی در نداند نبشت
به دارای دولت سرافراختم****ز دارا به دولت سرانداختم
زدم گردن فور قتال را****گرفتم به چین جای چیپال را
ز قابیل و هابیل کین خواستم****ز ناسک به منسک زه آراستم
فرو شستم از ملک رسم مجوس****برآوردم آتش ز دریای روس
شدم بر سر تخت جمشید وار****ز گنج فریدون گشادم حصار
برانداختم دخمه عاد را****گشادم در قصر شداد را
سراندیب را کار برهم زدم****قدم بر قدمگاه آدم زدم
خبر دادم از رستم و لخت او****هم از جام کیخسرو و تخت او
ز مشرق به مغرب رساندم نوند****همان سد یاجوج کردم بلند
به قدس آوریدم چو آدم نشست****زدم نیز در حلقه کعبه دست
ز ظلمات مشغل برافروختم****به ظلم جهان تخته بردوختم
به بازی نیندوختم هیچ نام****به غفلت نپرداختم هیچ گام
بهرجا که رفتن بسیچیده‌ام****سر از داد و دانش نپیچیده‌ام
هوایی کزو سنگ خارا گداخت****چو نیروی تن بود با ما بساخت
کنون در شبستان خز و پرند****چو نیرو نماندم شدم دردمند
سرآمد به بالین چو تن گشت سست****نپاید به بالین سر تندرست
سیه تا سیه دیدم این کارگاه****زریگ سیه تا به آب سیاه
گرم بازپرسی که چون بوده‌ام****نمایم که یک دم نپیموده‌ام
بدان طفل یک روزه مانم که مرد****ندیده جهان را همی جان سپرد
جهان جمله دیدم ز بالا و زیر****هنوزم نشد دیده از دید سیر
نه این سی و شش گر بود سی هزار****همین نکته گویم سرانجام کار
گشادم در رازهای سپهر****هم از ماه دادم نشان هم ز مهر
جهان دیدگان را شدم حق شناس****جهان آفرین را نمودم سپاس
نبردم به سر عمر در غافلی****مگر در هنرمندی و عاقلی
زهر دانشی دفتری خوانده‌ام****چو مرگ آمد آنجا فرومانده‌ام
گشادم در هر ستمکاره‌ای****ندانم در مرگ را چاره‌ای
بجز مرگ هر مشکلی را که هست****به چاره گری چاره آمد به دست
کجا رفته‌اند آن حکیمان پاک****که زر می‌فشاندم برایشان چو خاک
بیایید گو خاک را زر کنید****مداوای جان سکندر کنید
ارسطو کجا تا به فرهنگ و رای****برونم جهاند ازین تنگنای
بلیناس کو تا به افسونگری****کند چارهٔ جان اسکندری
کجا شد فلاطون پرهیزگار****مگر نکته‌ای با من آرد به کار
نمودار والیس دانا کجاست****بداند مگر کین گزند از چه خاست
بخوانید سقراط فرزانه را****گشاید مگر قفل این خانه را
دو اسبه به هرمس فرستید کس****مگر شاه را دل دهد یک نفس
برید این حکایت به فرفوریوس****مگر باز خرد مرا زین فسوس
دگر باره گفت این سخن هست باد****درین درد از ایزد توان کرد یاد
ز رنجم در آسایش آرد مگر****براین خاک بخشایش آرد مگر
نگیرد کسم دست و نارد به یاد****بدین بی کسی در جهان کس مباد
چو گشت آسمانم چنین گوش پیچ****نباید برآوردن آواز هیچ
ز خاکی که سر برگرفتم نخست****همان خاک را بایدم باز جست
از آن پیش که افتم در آن آبکند****سپر بر سر آب خواهم فکند
ز مادر برهنه رسیدم فراز****برهنه به خاکم سپارند باز
سبک بار زادم گران چون شرم****چنان کامدم به که بیرون شوم
یکی مرغ برکوه بنشست و خاست****چه افزود بر کوه بازو چه کاست
من آن مرغم و مملکت کوه من****چو رفتم جهان را چه اندوه من
بسی چون مرا زاد و هم زود کشت****که نفرین براین دایه گوژپشت
زمن گرچه دیدند شفقت بسی****ستم نیز هم دیده باشد کسی
حلالم کنید ار ستم کرده‌ام****ستمگر کشی نیز هم کرده‌ام
چو مشگین سریرم درآید به خاک****به مشکوی پاکان برد جان پاک
بجای غباری که بر سر کنید****به آمرزش من زبان‌تر کنید
بگفت این و چون کس ندادش جواب****فرو خفت و بی خویشتن شد به خواب
بخش ۳۹ - سوگند نامه اسکندر به سوی مادر
مغنی دگر باره بنواز رود****به یادآر از آن خفتگان در سرود
ببین سوز من ساز کن ساز تو****مگر خوش بخفتم برآواز تو
چو برگل شبیخون کند زمهریر****به طفلی شود شاخ گلبرگ پیر
نشاید شدن مرگ را چاره‌ساز****در چاره برکس نکردند باز
تب مرگ چون قصد مردم کند****علاج از شناسنده پی گم کند
چو شب را گزارش درآمد به زیست****بخندید خورشید و شبنم گریست
جهاندار نالنده‌تر شد ز دوش****ز بانگ جرسها برآمد خروش
ارسطو جهاندیدهٔ چاره ساز****به بیچارگی ماند از آن چاره باز
کامید بهی در شهنشه ندید****در اندازهٔ کار او ره ندید
به شه گفت کای شمع روشن روان****به تو چشم روشن همه خسروان
چو پروردگان را نظر شد زکار****نظر دار بر فیض پروردگار
از آن پیشتر کامد این سیل تیز****چرا بر نیامد ز ما رستخیز
وزان پیش کاین می‌بریزد به جام****چرا جان ما بر نیامد ز کام
نخواهم که موئیت لرزان شود****ترا موی افتد مرا جان شود
ولیک از چنین شربتی ناگزیر****نباشد کس ایمن زبرنا و پیر
نه دل می‌دهد گفتن این می بنوش****که میخوارگان را برآرد ز هوش
نه گفتن توان کاین صراحی بریز****که در بزم شه کرد نتوان ستیز
دریغا چراغی بدین روشنی****بخواهد نشستن ز بی روغنی
مدار از تهی روغنی دل به داغ****که ناگه ز پی برفروزد چراغ
جهاندار گفتا ازین درگذر****که آمد مرا زندگانی بسر
به فرمان من نیست گردان سپهر****نه من داده‌ام گردش ماه و مهر
کفی خاکم و قطره‌ای آب سست****ز نر ماده‌ای آفریده نخست
ز پروردگیهای پروردگار****به آنجا رسیدم سرانجام کار
که چندان که شاید شدن پیش و پس****مرا بود بر جملگی دسترس
در آن وقت کردم جهان خسروی****که هم جان قوی بود و هم تن قوی
چو آمد کنون ناتوانی پدید****به دیگر کده رخت باید کشید
مده بیش ازینم شراب غرور****که هست آب حیوان ازین چاه دور
زدوزخ مشو تشنه را چاره جوی****سخن در بهشتست و آن چارجوی
دعا را به آمرزش آور به کار****مگر رحمتی بخشد آمرزگار
چو رخت از بر کوه برد آفتاب****سر شاه شاهان در آمد به خواب
شب آمد چه شب کاژدهائی سیاه****فرو بست ظلمت پس و پیش راه
شبی سخت بی مهر و تاریک چهر****به تاریکی اندر که دیدست مهر
ستاره گره بسته بر کارها****فرو دوخته لب به مسمارها
فلک دزد و ماه فلک دزدگیر****بهم هردو افتاده در خم قیر
جهان چون سیه دودی انگیخته****به موئی ز دوزخ درآویخته
در آن شب بدانگونه بگداخت شاه****که در بیست و هفتم شب خویش ماه
چو از مهر مادر به یاد آمدش****پریشانی اندر نهاد آمدش
بفرمود کز رومیان یک دبیر****که باشد خردمند و بیدار و پیر
به دود سیه در کشد خامه را****نویسد سوی مادرش نامه را
در آن نامه سوگندهای گران****فریبنده چون لابه مادران
که از بهر من دل نداری نژند****نکوشی به فریاد ناسودمند
دبیر زبان آور از گفت شاه****جهان کرد برنامه خوانان سیاه
دو شاخه سرکلک یک شاخ کرد****فلک را به فرهنگ سوراخ کرد
چو بر شقهٔ کاغذ آمد عبیر****شد اندام کاغذ چو مشگین حریر
ز پرگار معنی که باریک شد****نویسنده را چشم تاریک شد
پس از آفرین آفریننده را****که بینائی او داد بیننده را
یکی و بدو هر یکی را نیاز****یکایک همه خلق را کارساز
چنین بسته بود آن فروزان نگار****از آن پرورشها که آید به کار
که این نامه از من که اسکندرم****سوی چار مادر نه یک مادرم
که گر قطره شد چشمه بدرود باد****شکسته سبو برلب رود باد
اگر سرخ سیبی درآمد به گرد****ز رونق میفتاد نارنج زرد
بر این زرد گل گرستم کرد باد****درخت گل سرخ سرسبز باد
نه این گویم ای مادر مهربان****که مهر از دل آید فزون از زبان
بسوزی یکی گر خبر بشنوی****که چون شد به باد آن گل خسروی
مسوز از پی دست پرورد خویش****بنه دست بر سوزش درد خویش
ازین سوزت ایام دوری دهاد****خدایت درین غم صبوری دهاد
به شیری که خوردم ز پستان تو****به خواب خوشم در شبستان تو
به سوز دل مادر پیش میر****که باشد جوان مرده و او مانده پیر
به فرمان پذیران دنیا و دین****به فرماندهٔ آسمان و زمین
به حجت نویسان دیوان خاک****به جاوید مانان مینوی پاک
به زندانیان زمین زیر خشت****به نزهت نشینان خاک بهشت
به جانی کزو جانور شد نبات****به جان داوری کارد از غم نجات
به موجی که خیزد ز دریای جود****به امری کزو سازور شد وجود
به آن نام کز نامها برترست****به آن نقش کارایش پیکرست
به پرگار هفت آسمان بلند****به فهرست هفت اختر ارجمند
به آگاهی مرد یزدان شناس****به ترسائی عقل صاحب قیاس
به هر شمع کز دانش افروختند****به هر کیسه کز فیض بر دوختند
به فرقی که دولت براو تافتست****به پائی که راه رضا یافتست
به پرهیز گاران پاکیزه‌رای****به باریک بینان مشکل گشای
به خوشبوئی خاک افتادگان****به خوش‌خوئی طبع آزادگان
به آزرم سلطان درویش دوست****به درویش قانع که سلطان خود اوست
به سرسبزی صبح آراسته****به مقبولی نزل ناخواسته
به شب زنده داران بیگاه خیز****به خاکی غریبان خونابه ریز
به شب ناله تلخ زندانیان****به قندیل محراب روحانیان
به محتاجی طفل تشنه به شیر****به نومیدی دردمندان پیر
به ذل غریبان بیمار توش****به اشک یتیمان پیچیده گوش
به عزلت نشینان صحرای درد****به ناخن کبودان سرمای سرد
به ناخفتگیهای غمخوارگان****به درماندگیهای بیچارگان
به رنجی که خسبد برآسودگی****به عشقی که پاکست از آلودگی
به پیروزی عقل کوتاه دست****به خرسندی زهد خلوت پرست
به حرفی که در دفتر مردمیست****به نقشی که محمل کش آدمیست
به دردی که زخمش پدیدار نیست****به زخمی که با مرهمش کار نیست
به صبری که در ناشکیبا بود****به شرمی که در روی زیبا بود
به فریاد فریاد آن یک نفس****که نومید باشد ز فریادرس
به صدقی که روید زدین پروران****به وحیی که آید به پیغمبران
بدان ره کزو نیست کس را گزیر****بدان راهبر کو بود دستگیر
به آن در کزین درگذشتن به دوست****مرا و ترا بازگشتن به دوست
به نادیدن روی دمساز تو****به محرومی گوش از آواز تو
به آن آرزو کز منت بس مباد****بدین عاجزی کاین چنین کس مباد
به داد آفرینی که دارنده اوست****همان جان ده و جان برآرنده اوست
که چون این وثیقت رسد سوی تو****نگیرد گره طاق ابروی تو
مصیبت نداری نپوشی پلاس****به هنجار منزل شوی ره شناس
نپیچی به ناله نگردی ز راه****کنی در سرانجام گیتی نگاه
اگر ماندنی شد جهان بر کسی****بمان در غم و سوگواری بسی
ور ایدونکه بر کس نماند جهان****تو نیز آشنا باش با همرهان
گرت رغبت آید که انده خوری****کنی سوگواری و ماتم گری
از آن پیش کانده خوری زینهار****برآرای مهمانیی شاهوار
بخوان خلق را جمله مهمان خویش****منادی برانگیز بر خوان خویش
که آن کس خورد این خورشهای پاک****که غایب نباشد ورا زیر خاک
اگر زان خورشها خورد میهمان****تو نیز انده من بخور در زمان
وگر کس نیارد نظر سوی خورد****تو نیز انده غایبان درنورد
غم من مخور کان من در گذشت****به کار غم خویش کن بازگشت
چنان دان که پایم دوچندین درنگ****نه هم پای عمرم درآید به سنگ؟
چو بسیاری عمر ما اندکیست****اگر ده بود سال و گر صد یکیست
چرا ترسم از رفتن هشت باغ****که در با کلیدست و ره با چراغ
چرا سر نیارم سوی آن سریر****که جاوید باشم بر او جایگیر
چرا خوش ترانم بدان صیدگاه****که بی دود ابرست و بی گرد راه
چو بر من نماند این سرای فریب****زمن باد واماندگان را شکیب
چو شبدیز من جست از این تند رود****زمن باد بر دوستداران درود
رهانید ما را فلک زین حصار****که بادا همه کس چو ما رستگار
چو نامه بسر برد و عنوان نبشت****فرستاد و خود رفت سوی بهشت
به صد محنت آورد شب را به روز****همه روز نالید با درد و سوز
دیگر شب که شب تخت بر پیل زد****زمین چون فلک جامه در نیل زد
چو خورشید گردنده بر گرد روی****در آن شب ز ناخن برآورد موی
ستاره فروریخت ناخن ز چنگ****هوا شد پر از ناخن سیم رنگ
ز دیده فرو بستن روی شاه****به ناخن خراشیدهٔ روی ماه
پلاسی ز گیسوی شب ساختند****زمین را به گردن درانداختند
ز کام ذنب زهری انگیختند****مه چرخ را در گلو ریختند
دگرگونه شد شاه از آیین خویش****کاجل دید بالای بالین خویش
بیفشرد خون رگش زیر پی****ز جوشیدن خون بر آورد خوی
سیاهی ز دیده بدزدید خال****سپیده دمش را درآمد زوال
به جان آمد و جانش از کار شد****دم جان سپردن پدیدار شد
بخندید و در خنده چون شمع مرد****بدان کس که جان داد جان را سپرد
ز شمع دمنده چنان رفت نور****کز او ماند بیننده را چشم دور
شتابنده مرغ آن چنان بر پرید****که تا آشیان هیچ مرغش ندید
ندیدم کسی را زکار آگهان****که آگه شد از کارهای نهان
درین کار اگر چارهٔ کس شناخت****چرا چارهٔ کار خود را نساخت
سکندر چو بربست ازین خانه رخت****زدندش به بالای این خیمه تخت
چه نیکی که اندر جهان او نکرد****جهانش بیازرد و نیکو نکرد
سرانجام چون در پس پرده رفت****ز بیداد گیتی دل آزرده رفت
اگر چه ز ره تافتن تفته بود****رهی رفت کان راه نارفته بود
ره انجام را هر کجا ساز داد****از آن ره به گیتی خبر باز داد
چرا چون به کوچ عدم راه رفت****خبرهای آن راه با کس نگفت
مگر هر که درگیرد این راه پیش****فرامش کند راه گفتار خویش
اگر گفتنی بودی این قصه باز****نهفته نماندی درین پرده راز
بهار سکندر چو از باد سخت****به خاک اوفتاد از کیانی درخت
زدند از کمرهای زرکار او****یکی مهد زرین سزاوار او
پرند درونش ز کافور پر****به دیبای بیرون برآموده در
از اندودن مشک و ماورد و عود****به جودی شده موج طوفان جود
رقیبی که عطرش کفن سای کرد****به تابوت زرین درش جای کرد
چو تن مرد و اندام چون سیم سود****کفن عطر و تابوت سیمین چه سود
ز تابوت فرموده بد شهریار****که یک دست او را کنند آشکار
در آن دست خاکی تهی ریخته****منادی ز هر سو برانگیخته
که فرمانده هفت کشور زمین****همین یک تن آمد ز شاهان همین
ز هر گنج دنیا که دربار بست****بجز خاک چیزی ندارد به دست
شما نیز چون از جهان بگذرید****ازین خاکدان تیره خاکی برید
سوی مصر بردندش از شهر زور****که بود آن دیار از بد اندیش دور
به اسکندریش وطن ساختند****ز تختش به تخته در انداختند
ز داغ جهان هیچکس جان نبرد****کس این رقعه با او به پایان نبرد
برابر در ایوان آن تختگاه****نهادند زیرزمین تخت شاه
ندارد جهان دوستی با کسی****نیابی درو مهربانی بسی
به خاکش سپردند و گشتند باز****در دخمه کردند بر وی فراز
جهان را بدینگونه شد رسم و راه****به آرد بگاه و ندارد نگاه
به پایان رساندند چندین هزار****نیامد به پایان هنوز این شمار
نه زین رشته سر می‌توان تافتن****نه سر رشته را می‌توان یافتن
تجسس گری شرط این کوی نیست****درین پرده جز خامشی روی نیست
ببین در جهان گر جهان دیده‌ای****کز و چند کس را زیان دیده‌ای
جهانی که با این‌چنین خواریست****نه در خورد چندین ستمگاریست
چه بینی درین طارم سرمه گون****که می آید از میل او سیل خون
چو خورشید شد آتشین میل او****در انداز سنگی به قندیل او
درین میل منگر که زرین وشست****که آن زر نه از سرخی آتشست
سر سازگاری ندارد سپهر****کمر بسته بر کین ما ماه و مهر
مشو جفت این جادوی زرق ساز****که پنهان کشست آشکارا نواز
برون لاف مرهم پرستی زند****درون زخمهای دو دستی زند
ز شغل جهان درکش ایدوست دست****که ماهی بدین جوشن از تیغ رست
چو طوفان انصاف خواهی بود****نترسد ز غرق آنکه ماهی بود
جهان چون دکان بریشم کشیست****ازو نیمی آبی دگر آتشیست
دهد حلقه‌ای را ازینسو بهی****وزان سو کند حلقه‌ای را تهی
به گیتی پژوهی چه پائیم دیر****که دودیست بالا و گردیست زیر
بدان ماند احوال این دود و گرد****که هست آسمان با زمین در نبرد
اگر آسمان با زمین ساختی****ز ما هر زمانش نپرداختی
نظامی گره برزن این بند را****مترس و مترسان تنی چند را
به مهمانی بزم سلطان شدن****نشاید بره بر پشیمان شدن
چو سلطان صلا دردهد گوش کن****می تلخ بر یاد او نوش کن
سکندر کزان جام چون گل شکفت****ستد جام و بر یاد او خورد و خفت
کسی را که آن می‌خورد نوش باد****بجز یاد سلطان فراموش باد
بخش ۴ - تازه کردن داستان و یاد دوستان
به هر مدتی گردش روزگار****ز طرزی دگر خواهد آموزگار
سرآهنگ پیشینه کج رو کند****نوائی دگر در جهان نو کند
به بازی درآید چو بازیگری****ز پرده برون آورد پیکری
بدان پیکر از راه افسونگری****کند مدتی خلق را دلبری
چو پیری در آن پیکر آرد شکست****جوان پیکری دیگر آرد بدست
بدینگونه بر نو خطان سخن****کند تازه پیرایه‌های کهن
زمان تا زمان خامهٔ نخل بند****سر نخل دیگر برآرد بلند
چو گم گردد از گوهری آب و رنگ****دگر گوهری سر برآرد ز سنگ
عروس مرا پیش پیکر شناس****همین تازه روئی بس است از قیاس
کز این نامه هم گر نرفتی ببوس****سخن گفتن تازه بودی فسوس
من آن توسنم کز ریاضت گری****رسیدم ز تندی به فرمانبری
چه گنج است کان ارمغانیم نیست****دریغا جوانی جوانیم نیست
جوان را چو گل نعل برابر شست****چو پیری رسد نعل بر آتشست
در آن کوره کایینه روشن کنند****چو بشکست از آیینه جوشن کنند
دل هرکرا کو سخن گستر است****سروشی سراینده یارگیر است
از این پیشتر کان سخنهای نغز****برآوردی اندیشه از خون مغز
سراینده‌ای داشتم در نهفت****که با من سخنهای پوشیده گفت
کنون آن سراینده خاموش گشت****مرا نیز گفتن فراموش گشت
نیوشنده‌ای نیز کان می‌شنید****هم از شقهٔ کار شد ناپدید
چو شاه ارسلان رفت و در خاک خفت****سخن چون توان در چنین حال گفت
مگر دولت شه کند یاریی****درآرد به من تازه گفتاریی
در اندیشهٔ این گذرهای تنگ****هم از تن توان شد هم از روی رنگ
چو طوفان اندیشه را هم گرفت****شب آمد در خوابگاهم گرفت
شبی از دل تنگ تاریک‌تر****رهی از سر موی باریکتر
در آن شب چگونه توان کرد راه****درین ره چگونه توان دید چاه
فلک پاسگه را براندوده نیل****سر پاسبان مانده در پای پیل
بر این سبزهٔ آهو انگیخته****ز ناف زمین نافه‌ها ریخته
نه شمعی که باشد ز پروانه دور****نه پروانه‌ای داشت پروای نور
من آن شب نشسته سوادی به چنگ****سیه‌تر ز سودای آن شب به رنگ
به غواصی بحر در ساختن****گه اندوختن گاهی انداختن
چو پاسی گذشت از شب دیر باز****دو پاس دگر ماند هر یک دراز
شتاب فلک را تک آهسته شد****خروسان شب را زبان بسته شد
من از کلهٔ شب در این دیر تنگ****همی بافتم حلهٔ هفت رنگ
مسیحا صفت زین خم لاجورد****گه ازرق برآوردم و گاه زرد
مرا کاول این پرورش کاربود****ولینعمتی در دهش یار بود
عماد خوئی خواجه ارجمند****که شد قد قاید بدو سربلند
جهان را ز گنج سخا کرده پر****ز درج سخن بر سخا بسته در
ندیدم کسی در سرای کهن****که دارد جز او هم سخا هم سخن
عطارد که بیند در او مشتری****بدین مهر بردارد انگشتری
بود مدبری کان جنان را جهان****به نیرنگ خود دارد از من نهان
فرو بسته کاری پیاپی غمی****نه کس غمگساری نه کس همدمی
ز یک قابله چند زاید سخن****چه خرما گشاید ز یک نخل بن
من آن شب تهی مانده از خواب و خورد****شناور درین برکهٔ لاجورد
شبی و چه شب چون یکی ژرف چاه****فتاده درو رخت خورشید و ماه
شبی کز سیاهی بدان پایه بود****کزو نور در تهمت سایه بود
من از دولت شه کمندی به دست****گرفته بسی آهوی شیر مست
درافکنده طرحی به دریای ژرف****به طرح اندرون ماهیان شگرف
رصد بسته بر طالع شهریار****سخن کرده با ساعت نیک بار
بدان تا کنم شاه را پیشکش****برآمیخته خیل چین با حبش
به منزل رسانده ره انجام را****گرو برده هم صبح و هم شام را
در آن وحشت آباد فترت پذیر****شده دولت شه مرا دستگیر
گوهر جوی را تیشه بر کان رسید****جگر خوردن دل به پایان رسید
چو زرین سراپردهٔ آفتاب****به خر پشتهٔ کوه برزد طناب
من شب نیاسوده برخاستم****به آسودگی بزمی آراستم
سریری به آیین سلطانیان****زدم بر سر کوی روحانیان
بساطی کشیدم به ترتیب نو****براو کردم اندیشه را پیش رو
می‌و نقل و ریحان مرا همنفس****زبان و ضمیر و سخن بود و بس
سرم چون ز می تاب مستی گرفت****سخن با سخاهم نشستی گرفت
در آمد به غریدن ابر بلند****فرو ریخت گوهر به گوهرپسند
دلم آتش و طالعم شیر بود****زبانم در آن شغل شمشیر بود
دو جا مرد را بود باید دلیر****یکی نزد آتش یکی نزد شیر
مگر آتش و شیر هم گوهرند****که از دام و دد هر چه باشد خورند
چو بر دست من داد نیک اختری****دف زهره و دفتر مشتری
گه از لطف بر ساختم زیوری****گه از گنج حکمت گشادم دری
جهانی به گوهر برانباشتم****که چون شاه گوهر خری داشتم
دگر باره برکان گشادم کمین****برانداختم مغز گنج از زمین
به دعوی دروغی نباید نمود****زر و آتش اینک توان آزمود
شرفنامه را تازه کردم نورد****سپیداب را ساختم لاجورد
دگر باره این نظم چینی طراز****ببین تا کجا میکند ترکتاز
به اول چه کشتم به آخر چه رست****شکسته چنین کرد باید درست
بسی سالها شد که گوهر پرست****نیاورد از اینگونه گوهر به دست
فروشندهٔ گوهر آمد پدید****متاع از فروشنده باید خرید
چه فرمود شه باغی آراستن****سمن کشتن و سرو پیراستن
به سرسبزی شاه روشن ضمیر****به نیروی فرهنگ فرمان پذیر
یکی سرو پیراستم در چمن****که بر یاد او می‌خورد انجمن
سخن زین نمط هر چه دارد نوی****بدین شیوهٔ نو کند پیروی
دلی باید اندیشه را تیز و تند****برش بر نیاید ز شمشیر کند
سخن گفتن آسان بر آن کس برد****که نظم تهیش از سخن بس بود
کسی کو جواهر برآرد ز سنگ****به دشواری آرد سخن را به چنگ
غلط کاری این خیالات نغز****برآورد جوش دلم را به مغز
ز گرمی سرم را پر از دود کرد****ز خشگی تنم را نمک سود کرد
به ترتیب این بکر شوهر فریب****مرا صابری باد و شه را شکیب
سخن بین کجا بارگه می‌زند****چه می‌گویم او خود چه ره می‌زند
ندانم که این جادوئیهای چست****چگونه درین بابلی چاه رست
که آموخت این زهره را زیر زند****که سازد نواهای هاروت بند
بدین سحر کو آب زردشت برد****بسا زند را کاتش زنده مرد
کجا قطره تا در به دریا برد****خرد آرد و زین بصرهٔ خرما برد
من آن ابرم این طرف شش طاق را****که آب از جگر بخشم آفاق را
همه چون گیا جرعه خواران من****ز من سبز و تشنه به باران من
چو سایه که هنجار دارد ز نور****وزو دارد آمیزش خویش دور
ز من گر چه شوریده شد خوابشان****هم از فیض جوی منست آبشان
همه صرف خواران صرف منند****قباله نویسان حرف منند
من ادرار این فیض از آن یافتم****که روی از دگر چشمه‌ها تافتم
به خلوت زدودم ز پولاد زنگ****که مینا پذیرد ز یاقوت رنگ
چو من کردم آیینه را تابناک****پذیرندهٔ پاک شد جای پاک
نخواندی که از صقل چینی حصار****چگونه ستد رومیان را نگار
چو خواهی که بر گنج یابی کلید****نباید عنان از ریاضت کشید
مثل زد در این آنکه فرزانه بود****که برناید از هیچ ویرانه دود
بسا خواب کاول بود هولناک****نشاط آورد چون شود روز پاک
بسا چیز کو دردل آرد هراس****سرانجام از آن کرد باید سپاس
جهان پر شد از دعوی انگیختن****برین نطع ترسم ز خون ریختن
چو باران فراوان بود در تموز****هوا سرد گردد چو بردالعجوز
چو باران هوا تر نماید ز آب****نسوزاند آن چرک را آفتاب
چو بر عادت خود درآید خریف****هوا دور باشد ز باد لطیف
وبا خیزد از تری آب و ابر****که باشد نفس را گذرگه سطبر
بباید یکی آتش افروختن****برو صندل و عود و گل سوختن
من آن عود سوزم که در بزم شاه****ندارم جز این یک وثیقت نگاه
خدای از پی بندگیم آفرید****بجز بندگی ناید از من پدید
به نیک و به بد مرد آموزگار****نپیچد سر از گردش روزگار
بهرچش رسد سازگاری کند****فلک برستیزنده خواری کند
ندارد جهان خوی سازندگان****نسازد نوا با نوازندگان
چو ابریشمی بسته بیند بساز****کند دست خود بر بریدن دراز
دو کرم است کان در بریشم کشی****کند دعوی آبی و آتشی
یکی کارگاه بریشم تند****یکی کاروان بریشم زند
دو باشد مگس انگبین خانه را****فریبنده چون شمع پروانه را
کند یک مگس مایهٔ خورد و خفت****به دزدی خورد دیگری در نهفت
یکی زان مگس که انگبین گر بود****به از صد مگس که انگبین خور بود
از آن پیش کارد شبیخون شتاب****چو دراج در ده صلای کباب
ز حرصی چه باید طلب کرد کام****که گه سوخته داردت گاه خام
اگر جوش‌گیری بسوزی ز درد****و گر بر نجوشی شوی خام و سرد
سپهر اژدهائیست با هفت سر****به زخمی کی اندازد از مه سپر
درین طشت غربالی آبگون****تو غربال خاکی فلک طشت خون
گر او با تو چون طشت شد آبریز****تو با او چو غربال شو خاک بیز
کجا خاکدان باشد و آبگیر****ز غربال و طشتی بود ناگزیر
فسونگر خم است این خم نیلگون****که صد گونه رنگ آید از وی برون
اگر جادوئی بر خمی شد سوار****خمی بین برو جادوان صد هزار
حساب فلک را رها کن ز دست****که پستی بلند و بلندیست پست
گهی زیر ماگاه بالای ماست****اگر زیر و بالاش خوانی رواست
درین پرده با آسمان جنگ نیست****که این پرده با کس هماهنگ نیست
چه بازیچه کین چرخ بازیچه رنگ****نبازد در این چار دیوار تنگ
کسی را که گردن برآرد بلند****همش باز در گردن آرد کمند
چو روباه سرخ ار کلاهش دهد****بخورد سگان سپاهش دهد
درین چار سو چند سازیم جای****شکم چارسو کرده چون چارپای
سرآنگاه بر چار بالش نهیم****کزین کنده چاربالش رهیم
رباطی دو در دارد این دیر خاک****دری در گریوه دری در مغاک
نیامد کسی زان در اینجا فراز****کزین در برونش نکردند باز
فسرده کسی کو درین چاه بست****چو برف اندر افتاد و چون یخ ببست
خنک برق کوجان به گرمی سپرد****به یک لحظه زاد و به یک لحظه مرد
نه افسرده شمعی که چون برفروخت****شبی چند جان کند و آنگاه سوخت
کسیرا که کشتی نباشد درست****شناور شدن واجب آید نخست
نبینی که ماهی به دریای ژرف****نیندیشد از هیچ باران و برف
شتابنده را اسب صحرا خرام****یرق داده به زآن که باشد جمام
جهان آن جهان شد که از مکر و فن****گه آب تو ریزد گهی خون من
سپهر آن سپهرست کز داغ و درد****گه از رق کند رنگ ما گاه زرد
درین ره کسی پرده داند نواخت****که هنجار این ره تواند شناخت
به رهبر توان راه بردن بسر****سر راه دارم کجا راهبر
چنان وقت وقت آیدم مرگ پیش****که امید بردارم از عمر خویش
دگر باره غفلت سپاه آورد****سرم بر سر خوابگاه آورد
خیالی به خوابی به در می‌برم****به افسانه عمری به سر می‌برم
به این پر کجا بر توانم پرید****به پائی چنین در چه دانم رسید
بدین چار سوی مخالف روان****نیم رسته گر پیرم و گر جوان
اگر وقع پیران درآرم به کار****جدا مانم از مردم روزگار
وگر با چنین تن جوانی کنم****به جان کسان زندگانی کنم
همان به که با هر کهن تازه‌ای****نمایم بقدر وی اندازه‌ای
مگر تارها کردن این بند را****نیازارم این همرهی چند را
بخش ۴۰ - رسیدن نامه اسکندر به مادرش
مغنی یک امشب برآواز چنگ****خلاصم ده از رنج این راه تنگ
مگر چون شود راه بر من فراخ****برم رخت بیرون ازین سنگلاخ
زمستان چو پیدا کند دستبرد****فرو بارد از ابر باران خرد
گلو درد آفاق را از غبار****لعابی زجاجی دهد روزگار
در و دشت را شبنم چرخ کوز****کند ایمن از تف و تاب تموز
به تشنه گیاهی جلاب گیر****یخ خرد کرده دهد ز مهریر
جوانمردی باغ پیرایه سنج****شود مفلس از کیمیاهای گنج
دهند آب ریحان فروشان دی****سفالینه خم را ز ریحان می
خم خان دهقان چو آید به جوش****قصب بفکند پیر پشمینه پوش
غزالان که در نافه مشک آورند****کباب‌تر و نقل خشک آورند
نشینند شاهان به رامشگری****خورند آب حیوان اسکندری
چه گفتم دگر ره چه زاد از سخن****چه بازی بر آراست چرخ کهن
چو زاسکندر آمد به روم آگهی****که عالم شد ازشاه عالم تهی
ملوک طوایف بهر کشوری****نشستند و گیتی ندارد سری
بزرگان اگر دستبوس آورند****به درگاه اسکندروس آورند
همه زیور روم شد زاغ رنگ****به روم اندر آمد شبیخون زنگ
همان نامه شه که بنوشت پیش****به مادر سپردند بر مهر خویش
چو مادر فرو خواند غم نامه را****سیه کرد هم جام و هم جامه را
ز طومار آن نامهٔ دل شکن****چو طومار پیچید بر خویشتن
ولی گر چه شد روز بر وی سیاه****سر خود نپیچید از اندرز شاه
به امید خوشنودی جان او****نگهداشت سوگند و پیمان او
پس شاه نیز او فراوان نزیست****همه ساله خون خورد و خون می‌گریست
چو شد کار او نیز هم ساخته****ازو نیز شد کار پرداخته
بخش ۴۱ - نالیدن اسکندروس در مرگ پدر و رها کردن پادشاهی
مغنی بدان ساز غمگین نواز****درین سوزش غم مرا چاره ساز
مگر کز یک آواز رامش فروز****مرا زین شب محنت آری به روز
پس از مرگ اسکندر اسکندروس****به آشوب شاهی نزد نیز کوس
اگر چه ز شاهان پیروز بخت****جز او کس نیامد سزاوار تخت
بدین ملک ده روزه رائی نداشت****که چندان نو آیین نوائی نداشت
بنالید چون بلبل دردمند****که زیر افتد از شاخ سر و بلند
بزرگان لشگر نمودند جهند****که با آن ولیعهد بندند عهد
در گنج بر وی گشایند باز****بجای سکندر برندش نماز
ملک زاده را عزم شاهی نبود****که در وی جز ایزد پناهی نبود
ز شاهان و لشگرکشان عذر خواست****که بر جزمنی شغل دارید راست
که بر من حرامست می خواستن****بجای پدر مجلس آراستن
مرا با حساب جهان کار نیست****که این رشته را سر پدیدار نیست
گمانم نبد کان جهانگیر شاه****به روز جوانی کند عزم راه
فرو ماند ایوان اورنگ را****پذیرا شود دخمه تنگ را
من از خدمت خاکیان رسته‌ام****به ایزد پرستی میان بسته‌ام
بر این سرسری پول ناپایدار****چگونه توان کرد پای استوار
همانا که بیش از پدر نیستم****پدر چون فرو رفت من کیستم
نه خواهم شدن زو جهان گیرتر****نه زو نیز بارای و تدبیرتر
ز دنیا چه دید او بدان دلکشی****که من نیز بینم همان دل خوشی
چو دیدم کزین حلقه هفت جوش****بر آن تختور شد جهان تخته پوش
همه تخت و پیرایه را سوختم****به تخت کیان تخته بردوختم
نشستم به کنجی چو افتادگان****به آزادی جان آزادگان
هوسهای این نقره زر خرید****بسا کیسه کز نقره و زر درید
چو پیمانه پر گشت و پرتر کنی****به سر درکنی هر چه در سر کنی
همان به که پیش از برانگیختن****شوم دور ازین جای بگریختن
ندارم سر تاج و سودای تخت****که ترسم شبیخون درآید به بخت
درین غار چون عنکبوتان غار****ز مور و مگس چند گیرم شکار
یکی دیر خارا بدست آورم****در آن دیر تنها نشست آورم
به اشک خود از گوهر جان پاک****فرو شویم آلودگیهای خاک
بپیچم سر از هر چه پیچیدنی****بسیچم به کار بسیچیدنی
شوم مرغ و در کوه طاعت کنم****به تخم گیاهی قناعت کنم
به آسانی از رنجها نگذرم****که دشوار میرم چو آسان خورم
چو هنگام رفتن در آید فراز****کنم بر فرشته در دیو باز
مرا چون پدر در مغاک افکنید****کفی خاک را زیر خاک افکنید
چو از مرگ بسیار یادآوری****شکیبنده باشی در آن داوری
وگر ناری از تلخی مرگ یاد****به دشواری آن در توانی گشاد
سرانجام در دیر کوهی نشست****ز شغل جهان داشت یکباره دست
دل از شغل عالم به طاعت سپرد****برین زیست گفتن نشاید که مرد
تو نیز ای جوان از پس پیر خویش****مگردان ازین شیوه تدبیر خویش
که در عالم این چرخ نیرنگ ساز****نه آن کرد کان را توان گفت باز
بسا یوسفان را که در چاه بست****بسا گردنان را که گردن شکست
بخش ۴۲ - انجامش روزگار ارسطو
مغنی دلم سیر گشت از نفیر****برآور یکی ناله بر بانگ زیر
مگر نالهٔ زیرم آید به گوش****ازین ناله زار گردم خموش
سکندر چو زین کنده بگشاد بند****برافکند بر حصن گردون کمند
همه فیلسوفان درگاه او****در آن پویه گشتند همراه او
ارسطو چو واماند از آن آفتاب****از ابر سیه بست بر خود نقاب
سیاهی بپوشید و در غم نشست****چو وقت آمد او نیز هم رخت بست
ز سرو سهی رفت بالندگی****طبیعت درآمد به نالندگی
نشستند یونانیان گرد او****ز استاد او تا به شاگرد او
چو دیدند کان پیک منزل شناس****به منزل شود بی رقیبان پاس
خبر بازجستند از آن هوشمند****که پیدا کن احوال چرخ بلند
بگو تا چه جوهر شد این آسمان****کزو دور شد هر کسی را گمان
شتابنده راه دیگر سرای****چنین گفت کایزد بود رهنمای
بسی رهبری بر فلک ساختم****بدین دل که من پرده بشناختم
چو خواهم شد اکنون به بیچارگی****درین ره نبینم جز آوارگی
جهان فیلسوف جهان خواندم****رصد بند هفت آسمان داندم
جهان مدخل از دانش آراستم****نبشتم درو هر چه می‌خواستم
همه در شناسائی اختران****فرو گفته احوال گردون درآن
کنون کز یقین گفت باید سخن****رها کن رصد نامهای کهن
به یزدان پاک ار مرا آگهیست****که این خوان پوشیده پر یا تهیست
سخن چون بدینجا رسانید ساز****سخنگوی مرد از سخن ماند باز
بپالود روغن ز روشن چراغ****بفرمود کارند سیبی ز باغ
به کف برنهاد آن نوازنده سیب****به بوئی همی داد جان را شکیب
نفس را چو زین طارم نیل رنگ****گذرگه درآمد به دهلیز تنگ
بخندید و گفت الرحیل ای گروه****که صبح مرا سر برآمد ز کوه
ز یزدان پاک آمد این جان پاک****سپردم دگر ره به یزدان پاک
بگفت این و برزد یکی باد سرد****برآورد گردون ازو نیز گرد
چوبگذشت و بگذاشت آسیب را****به باران بینداخت آن سیب را
بخش ۴۳ - انجامش روزگار هرمس
مغنی بدان جرهٔ جان نواز****بر آهنگ ما نالهٔ نو بساز
که گشتیم چون بلبل از ناله مست****بدان ناله زین ناله دانیم رست
چو هرمس بدین ژرف دریا رسید****رهی دید کزوی رهائی ندید
فرو رفت و گفت آفرین بر کسی****که کالای کشتی ندارد بسی
چه باید گرانباریی ساختن****که باید به دریا در انداختن
جهان خانه وحش بود از نخست****در او بانوا هر گیاهی که رست
ز کوه گران تا به دریای ژرف****چه و بام او شد به باران و برف
چو شد آهوی گور آدم پدید****گریزنده شد گور و آهو رمید
من آن وحشی آهو کز دست زور****به پای خودم رفت باید به گور
درین ره پناه خود از هیچکس****نسازم جز از پاک یزدان و بس
شما نیز چون عزم راه آورید****به پاکیزه یزدان پناه آورید
درین گفتنش خواب خوش باز برد****سخن را چه خسبانم او نیز مرد
بخش ۴۴ - انجامش روزگار افلاطون
مغنی برآرای لحنی درست****که این نیست ما را خطائی نخست
بدان لحن بردن توان بامداد****همه لحنهای جهان را زیاد
فلاطون چو در رفتن آمد چه گفت؟****که ما نیز در خاک خواهیم خفت
چنان شد حکایت در آن مرز و بوم****که بالغ‌ترین کس منم زاهل روم
چو در پردهٔ مرگ ره یافتم****ز هر پرده‌ای روی برتافتم
بدان طفل مانم که هنگام خواب****به گهوارهٔ خوابش آید شتاب
به خفتن منش رهنمون آیدش****نداند که این خواب چون آیدش
درین چار طبع مخالف نهاد****که آب آمد و آتش و خاک و باد
چگونه توان راستی یافتن****ز کژی بباید عنان تافتن
بود چار دیوار آن خانه سست****که بنیادش اول نباشد درست
گذشت از صد و سیزده سال من****به ده سالگان ماند احوال من
همان آرزو خواهیم در سرست****کهن من شدم آرزو نوترست
بدین آرزو چون زمانی گذشت****فلک فرش او نیز هم درنوشت
انجامش روزگار والیس****. . .
سرودی بر آهنگ فریاد من****مغنی به یادآرد بر یاد من
مگر بگذرم زاب این هفت رود****بکن شادم از شادی آن سرود
چو والیس را سر درآمد به خواب****درافکند کشتی به طوفان آب
نشسته رفیقان یاریگرش****به یاریگری چون فلک برسرش
چو بر ناتوان یافت تیمار دست****تنومند را ناتوانی شکست
ز نیروی طالع خبر باز جست****بناهای اوتاد را یافت سست
ستاره دل از داد برداشته****ستمگر شده داد بگذاشته
به آن هم‌نشینان که بودند پیش****خبر داد از اندازه عمر خویش
چنین گفت کایمن مباشید کس****از این هفت هندوی کحلی جرس
که این اختران گر چه فرخ پیند****ز نافرخی نیز خالی نیند
چو نحس اوفتد دور سیارگان****بود دور دور ستمکارگان
شمار ستم تا نیاید به سر****به گیتی نیاید کسی دادگر
چو باز اختر سعد یابد قران****به نیکی رسد کار نیک اختران
فلک تا رسیدن بدان بازگشت****ورقهای ما باری اندر نوشت
چو گفت این پناهنده را کرد یاد****فروبست لب دیده برهم نهاد
بخش ۴۵ - انجامش روزگار بلیناس
مغنی درین پرده دیرسال****نوائی برانگیز و با او بنال
مگر بر نوای چنان نالهای****فروبارد از اشک من ژاله‌ای
بلیناس را چون سر آمد جهان****چنین گفت در گوش کار آگهان
که هنگام کوچ آمد اینک فراز****به جای دگر می‌کنم ترکتاز
گلین خانهٔ کو سرای منست****نه من هیکلی دان که جای منست
به این هفت هیکل که دارد سپهر****سرم هم فرو ناید از راه مهر
من آن اوج گردون پنا خسروم****که در خانه می‌آیم و می‌روم
گهی در خزم غنچه‌ای را به کاخ****گهی بر پرم طاوسی را به شاخ
پریوارم از چشمها ناپدید****به هر جا که خواهم توانم پرید
شد آمد به قدر زمان کی کنم****زمان را کجا پی نهم پی کنم
چو کوشم نهم بر سر سدره پای****چو خواهم کنم در دل صخره جای
به دشت و به دریا توانم گذشت****هم الیاس دریا و هم خضر دشت
جز این هر چه یابی در ایوان من****نه من همنشینیست بر خوان من
من آنم که خواهم شدن برفراز****برون دان زمن هر چه یابند باز
چو گفت این ترنم به آواز نرم****سوی همرهان بارگی کرد گرم
برآسود از آشوبهای جهان****که جشنی بود مرگ با همرهان
بخش ۴۶ - انجامش روزگار فرفوریوس
ببار ای مغنی نوائی شگفت****گرفته رها کن که خوابم گرفت
وگر زان ترنم شوم خفته نیز****نبینم مگر خواب آشفته نیز
چو آمد گه عزم فرفوریوس****بنه بر شتر بست و بنواخت کوس
به هم‌صحبتان گفت کاین باغ نغز****که منظور چشمست و ریحان مغز
چو پایندگی نیستش در سرشت****چه تاریک دوزخ چه روشن بهشت
ز دانائی ماست ما را هراس****که از رهزن ایمن نشد ره شناس
کمان گر همیشه خمیده بود****قبا دوز را قب دریده بود
ترازوی چربش فروشان به رنگ****بود چرب و چربی ندارد به سنگ
همه ساله محمل کش بار گنج****نیاساید از محنت و درد و رنج
چو پرداخت زین نقش پرگار او****کشیدند خط نیز بر کار او
بخش ۴۷ - انجامش روزگار سقراط
درآرای مغنی سرم را ز خواب****به ابریشم رود و چنگ و رباب
مگر کاب آن رود چون آب رود****به خشگی کشی تر آرد فرود
چو سقراط را رفتن آمد فراز****دو اسبه به پیش اجل رفت باز
شنیدم که زهری برآمیختند****نهانی دلش در گلو ریختند
تن زهر خوارش چو شد دردمند****به سوی سفر بزمه‌ای زد بلند
چنین گفت چون مدت آمد به سر****نشاید شدن مرگ را چاره‌گر
در آن خواب کافسرده بالین بود****نشست یکایک به پائین بود
چو دیدند کان مرغ علوی خرام****برون رفت خواهد بزودی ز دام
به سقراط گفتند کای هوشمند****چو بیرون رود جان ازین شهر بند
فروماند از جنبش اعضای تو****کجا به بود ساختن جای تو
تبسم کنان گفتشان اوستاد****که بر رفتگان دل نباید نهاد
گرم باز یابید گیرید پای****بهرجا که خواهید سازید جای
درآمد بدو نیز طوفان خواب****فرو برد چون دیگران سر به آب
شدند آگه آن زیرکان در نهفت****که استاد دانا بدیشان چه گفت
بخش ۴۸ - انجامش روزگار نظامی
مغنی ره مش جان بساز****نوازش کنم زان ره دلنواز
چنان زن نوا از یکی تا به صد****که در بزم خسرو زدی باربد
نظامی چو این داستان شد تمام****به عزم شدن نیز برداشت گام
نه بس روزگاری برین برگذشت****که تاریخ عمرش ورق در نوشت
فزون بود شش مه ز شصت و سه سال****که بر عزم ره بر دهل زد دوال
چو حال حکیمان پیشینه گفت****حکیمان بخفتند و او نیز خفت
رفیقان خود را به گاه رحیل****گه از ره خبرداد و گاه از دلیل
بخندید و گفتا که آمرزگار****به آمرزشم کرد امیدوار
زما زحمت خویش دارید دور****شما وین‌سرا ما و دارالسرور
درین گفتگو بد که خوابش ربود****تو گفتی که بیداریش خود نبود
بخش ۴۹ - ستایش ملک عز الدین مسعود بن ارسلان
مغنی ره رامش آور پدید****که غم شد به پایان و شادی رسید
رونده رهی زن که بر رود ساز****چو عمر شه آن راه باشد دراز
گر آن بخردان را ستد روزگار****خرد ماند بر شاه ما یادگار
بقا باد شه را به نیروی بخت****بدو باد سرسبزی تاج و تخت
ملک عزدین آنکه چرخ بلند****بدو داد اورنگ خود را کمند
گشایندهٔ راز هفت اختران****ولایت خداوند هشتم قران
نشیننده بزم کسری و کی****فریدون کمر شاه فیروز پی
لبش حقه نوش‌داروی عهد****فروزندهٔ چرخ فیروزه مهد
ز شیرینی چشمهٔ نوش او****شده گوش او حلقه در گوش او
چو نرمی برآراید از بامداد****نشیند در آن بزم چون کیقباد
در آن انگبین خانه بینی چو نحل****به جوش آمده ذوفنونان فحل
چو هر دو فنونی به فرهنگ و هوش****بسا یکفنان را که مالیده گوش
نشسته به هر گوشه گوهر کشی****برانگیخته آبی از آتشی
ملک پرورانی ملایک سرشت****کلید در باغهای بهشت
وزیری به تدبیر بیش از نظام****به اکفی الکفاتی برآورده نام
چو شه چون ملکشه بود دستگیر****نظام دوم باید او را وزیر
زهر کشوری کرده شخصی گزین****بزرگ آفرینش بزرگ آفرین
چو گل خوردن باده‌شان نوشخند****چو بلبل به مستی همه هوشمند
همه نیم هوشیار و شه نیم مست****همه چرب گفتار و شه چرب دست
که دارد چنان بزمی ازخسروان****جز آن هم ملک هم جهان پهلوان
در آن بزم کاشوب را کار نیست****جز این نامه نغز را بار نیست
بدان تا جهان را تماشا کند****رصد بندی کوه و دریا کند
گهی تاختن در طراز آورد****گهی بر حبش ترکتاز آورد
نشسته جهانجوی بر جای خویش****جهان ملک آفاقش آورده پیش
به پیروزی این نامهٔ دلنواز****در هفت کشور بر او کرده باز
بدو مجلس شاه خرم شده****تصاویر پرگار عالم شده
خه‌ای وارث بزم کیخسروی****به بازوی تو پشت دولت قوی
نظر کن درین جام گیتی نمای****ببین آنچه خواهی ز گیتی خدای
خیال چنین خلوتی زاده‌ای****دهد مژدهٔ شه به شه‌زاده‌ای
به من برچنان درگشاد این کلید****که دری ز دریائی آید پدید
که تا میل زد صبح بر تخت عاج****چنان در نپیوست بر هیچ تاج
چو مهد آمد اول به تقریر کار****اگر مهدی آید شگفتی مدار
بر آرای بزمی بدین خرمی****کمر بند چون آسمان برزمی
چه بودی که در خلد آن بزمگاه****مرا یک زمان دادی اقبال راه
مگر زان بهی بزم آراسته****زکارم شدی بند برخاسته
چو آن یاوری نیست در دست و پای****که در مهد مینو کنم تکیه جای
فرستادن جان به مینوی پاک****به از زحمت آوردن تیره خاک
دو گوهر برآمد ز دریای من****فروزنده از رویشان رای من
یکی عصمت مریمی یافته****یکی نور عیسی بر او تافته
بخوبی شد این یک چو بدر منیر****چو شمس آن به روشن دلی بی نظیر
به نوبتگه شه دو هندوی بام****یکی مقبل و دیگر اقبال نام
فرستاده‌ام هر دو را نزد شاه****که یاقوت را درج دارد نگاه
عروسی که با مهر مادر بود****به ار پرده دارش برادر بود
بباید چو آید بر شهریار****چنین پردگی را چنان پرده‌دار
چو من نزل خاص تو جان داده‌ام****جگر نیز با جان فرستاده‌ام
چنان باز گردانش از نزد خویش****کز امید من باشد آن رفق بیش
مرا تا بدینجا سرآید سخن****تو دانی دگر هر چه خواهی بکن
بخش ۵ - در اندازه هر کاری نگهداشتن
چو فیاض دریا درآمد به موج****ز کام صدف در درآرد به اوج
از آن ابر کاتش در آب افکند****زمین سایه بر آفتاب افکند
دگر باره دولت درآمد به کار****دل دولتی با سخن گشت بار
فرو رفت شب روز روشن رسید****شباهنگ را صبح صادق دمید
دگر باره بختم سبک خیز شد****نشاط دلم بر سخن تیز شد
چو دولت دهد بر گشایش کلید****ز سنگ سیه گوهر آید پدید
همه روز را روزگارست نام****یکی روزدانه‌ست و یک‌روز دام
چو فرمان ده نقش پرگار کن****به فرمان من کرد ملک سخن
برانداختی کردم از رای چست****که این مملکت بر که آید درست
در این شهر کاقبال یاری کند****که باشد که او شهریاری کند
خرد گفت که آنکس بود شهریار****که باشد پسندیده در هر دیار
به داد و دهش چیره بازو بود****جهان بخش بی هم ترازو بود
به مور آن دهد کو بود مورخوار****دهد پیل را طعمهٔ پیل‌وار
نه چون خام کاری که مستی کند****به خامه زدن خام دستی کند
رهاورد موری فرستد به پیل****دهد پشه را راتب جبرئیل
همه کار شاهان شوریده آب****از اندازه نشناختن شد خراب
که یک ره سر از نیره نشناختند****به مستی کلاهی برانداختند
بزرگ اندک و خرد بسیار برد****شکوه بزرگان ازین گشت خرد
سخائی که بی‌دانش آید به جوش****ز طبل دریده برآرد خروش
مراتب نگهدار تا وقت کار****شمردن توانی یکی از هزار
کم و بیش کالا چنان برمسنج****که حمال هر ساعت آید به رنج
مکش بر کهن شاخ نو خیز را****کز این کشت شیرویه پرویز را
مزن اره بر سالخورده درخت****که ضحاک ازین گشت بی‌تاج و تخت
جهاندار چون ابر و چون آفتاب****به اندازه بخشد هم آتش هم آب
به دریا رسد در فشاند ز دست****کند گردهٔ کوه را لعل بست
به هرجا که رایت برآرد بلند****سر کیسه را بر گشاید ز بند
به حمدالله این شاه بسیار هوش****که نازش خرست و نوازش فروش
زبر سختن کوه تا برک گاه****شناسد همه چیز را پایگاه
به اندازهٔ هر که را مایه‌ای****دها و دهش را دهد پایه‌ای
از آن شد براو آفرین جای گیر****که در آفرینش ندارد نظیر
ز من هر کس این نامه را باز جست****به عنوان او نامه آمد درست
جز او هر که را دیدم از خسروان****ندیدم در او جای خلوت روان
سری دیدم از مغز پرداخته****بسی سر به ناپاکی انداخته
دری پر ز دعوی و خوانی تهی****همه لاغریهای بی فربهی
همه صیرفی طبع بازارگان****جگرخوارهٔ جامگی خوارگان
همین رشته را دیدم از لعل پر****ضمیری چو دریا و لفظی چو در
خریداری الحق چنین ارجمند****سخنهای من چون نباشد بلند
اشعار کامبیز صدیقی کسمایی 
بهرام سالکی_غزلیات 
اسدي توسي(گرشاسپ نامه)3 
اقبال لاهوری(ارمغان حجاز) 
غزلیات ابن حسام خوسفی 
برگزيده اشعار فروغ فرخزاد3 
فیلم تشکیل جنین/مراحل لقاح تا رشد جنین
شکارچی که شکار شد
عصاره گوشت..
حمله ببر به یک مرد
تفسیر المیزان_جلد_1(استنباط پاسخ آن‌ها از آيه كريمه )
اشعار استاد شهریار
بانك جامع اشعار حضرت رقيه (ع).jpg "زندگینامه امام حسین علیه السلام")
زندگینامه امام حسین علیه السلام
تعیین جنسیت جنین با جوش شیرین!
میانبرهای صفحه کلید Gmail
اموزش ذخیره چت در تلگرام
اموزش تبدیل تصاویر اسکن شده به متن با گوگل
عطار_مصیبت نامه بخش21تا40
اگر در زمین جز دو مرد نماند، یکی از آن دو، امام است
بازیابی رمز گوشی