دیوان ناصر خسرو2

آن خط بیاموز تا برآئی****از چاه سقر زی بهشت

ماوا

تا راه دبستان خط ندانی****خط را نشود پاک جانت جویا

برجستن علم و قران و طاعت****آنگاه شود دلت ناشکیبا

هرگز نرسد فهم تو در این خط****هرچند درو بنگری به سودا

امی نتواند خط ورا خواند****امروز بنمایش مفاجا

اینجاست به یمگان تو را دبستان****در بلخ مجویش نه در بخارا

گنجی است خداوند را به یمگان****صدبار فزونتر ز گنج دارا

بر گنج نشسته است گرد حجت****جان کرده منقا و دل مصفا

در جیست ضمیرش نه بل که گنج است****بر گوهر گویا و زر بویا

ملک و تن درست و شباب

وین ستمگر جهان به شیر بشست****بر بناگوش هات پر غراب

ماندی اکنون خجل، چو آن مفلس****که به شب گنج بیند اندر خواب

چشمت از خواب بیهشی بگشای****خویشتن را بجوی و اندریاب

سپس دین درون شو ای خرگوش****که به پرواز بر شده است عقاب

هر زمان برکشد به بام بلند****زین سیه چاه ژرفت این دولاب

آنگهیت ای پسر ندارد سود****با تن خویش کرد جنگ و عتاب

همه آن کن که گر بپرسندت****زان توانی درست داد جواب

گر بترسی ز تافته دوزخ****از ره طاعت خدای متاب

سوی او تاب کز گناه بدوست****خلق را پاک بازگشت و متاب

گنه ناب را ز نامهٔ خویش****پاک بستر به دین خالص ناب

ز آتش حرص و آز و هیزم مکر****دل نگه دار و چون تنور متاب

ز آتش آز برفروختهٔ خویش****کرد بایدت روی خویش کباب

نیک بنگر به روزنامهٔ خویش****در مپیمای خاک و خس به خراب

با تن خود حساب خویش بکن****گر مقری به روز حشر و حساب

به حرام و خطا چو نادانان****مفروش ای پسر حلال و صواب

مرغ درویش بی گناه مگیر****که بگیرد تو را عقاب عقاب

ای سپرده عنان دل به خطا****تنت آباد و دل خراب و یباب

بر خطاها مگر خدای نکرد****با تو اندر کتاب خویش خطاب؟

همچو گرگان ربودنت پیشه است****نسبتی داری از کلاب و ذئاب

خوی گرگان همی کنی پیدا****گرچه پوشیده ای جسد به ثیاب

در ثیاب ربوده از درویش****کی به دست آیدت بهشت و ثواب

کارهای چپ به بلایه مکن****که به دست چپت دهند کتاب

تخم اگر جو بود جو آرد بر****بچه سنجاب زاید از سنجاب

خود نبینی مگر عذاب و عنا****چون نمائی مرا عنا و عذاب

چون از آن روز برنیندیشی****که بریده شود درو انساب؟

واندرو بر گناه کار، به عدل****قطره ناید مگر بلا ز سحاب

چونکه از خیل دیو

نگریزی****در حصار مسبب الاسباب؟

بر پی اسپ جبرئیل برو****تا نگیردت دیو زیر رکاب

بس نمانده است کافتاب خدای****سر به مغرب برون کند زحجاب

تو زغوغای عامه یک چندی****خویشتن را حذر کن و مشتاب

سپس یار بد نماز مکن****که بخفته است مار در محراب

که شود سخت زود دیو لعین****زیر نعلین بوتراب، تراب

بر ره دین حق پیش از صبح****خوش همی رو به روشنی مهتاب

اندر این ره ز شعر حجت جوی****چو شوی تشنه با جلاب گلاب

نو عروسی است این که از رویش****خاطر او فرو کشید نقاب

کوبد هر زمان****آن بحق دیوانگی باشد مخوان آن را طرب

من به یمگان در به زندانم از این دیوانگان****عالم السری تو فریاد از تو خواهم، آی رب

اندر این زندان سنگین چون بماندم بی زوار****از که جویم جز که از فضلت رهایش را سبب؟

جمله گشته ستند بیزار و نفور از صحبتم****هم زبان و هم نشین و هم زمین و هم نسب

کس نخواند نامهٔ من کس نگوید نام من****جاهل از تقصیر خویش و عالم از بیم شغب

چون کنند از نام من پرهیز اینها چون خدای****در مبارک ذکر خود گفته است نام بولهب!؟

من برون آیم به برهان ها ز مذهب های بد****پاکتر زان کز دم آتش برون آید ذهب

عامه بر من تهمت دینی ز فضل من برند****بر سرم فضل من آورد این همه شور و جلب

ور تو را از من بدین دعوی گوا باید گواست****مر مرا هم شعر و هم علم حساب و هم ادب

سختیان را گرچه یک من پی دهی شوره دهد****واندکی چر بو پدید آید به ساعت بر قصب

می فروش اندر خرابات ایمن است امروز و من****پیش محراب اندرم با ترس و با بیم و هرب

عز و ناز و ایمنی ی دنیا بسی دیدم، کنون****رنج و بیم و سختی اندر دین ببینم یک ندب

ایمنی و بیم دنیا همبر یک دیگرند****ریگ آموی است بیم و ایمنی رود فرب

چون نخواهد ماند راحت آن چه باشد جز که رنج؟****چون نیارد بر درخت از بن چه باشد جز حطب؟

گز ندارد حرمتم جاهل مرا کمتر نشد****سوی دانا نه نسب نه جاه و قدر و نه حسب

نزد مردم مر رجب را آب و قدر و حرمت است****گرچه گاو و خر نداند حرمت ماه رجب

نامدار و مفتخر شد بقعت یمگان به

من****چون به فضل مصطفی شد مفتخر دشت عرب

عیب ناید بر عنب چون بود پاک و خوب و خوش****گرچه از سر گین برون آید همی تاک عنب

من به یمگان در نهانم، علم من پیدا، چنانک****فعل نفس رستنی پیداست او در بیخ و حب

مونس جان و دل من چیست؟ تسبیح و قران****خاک پای خاطر من چیست؟ اشعار و خطب

راست گویم، علم ورزم، طاعت یزدان کنم****این سه چیز است ای برادر کار عقل مکتسب

مایه و تخم همه خیرات یکسر راستی است****راستی قیمت پدید آرد خشب را بر خشب

مردم از گاو، ای پسر، پیدا به علم و طاعت است****مردم بی علم و طاعت گاو باشد بی ذنب

طاعت و احسان و علم و راستی را برگزین****گوش چون داری به گفت بوقماش و بوقنب؟

از پس پیغمبر و حیدر بدین در ره مده****یک رمه بیگانگان را تات نفزاید عطب

زانکه هفتاد و دو دارد ناصبی در دین امام****چیست حاصل خیر، بنگر، ناصبی را جز نصب

بولهب با زن به پیشت می رود ای ناصبی****بنگر آنک زنش را در گردن افگنده کنب

گر نمی بینی تو ایشان را ز بس مستی همی****نیست روئی مر مرا از تو وز ایشان جز هرب

پند گیر از شعر حجت وز پس ایشان مرو****تا نمانی عمرهای بی کران اندر کرب

زمین را تو نقابی ولیک****ایشان را نیست نقابت نقاب

چند گریزی ز حواصل در این****قبهٔ بی روزن و باب، ای غراب؟

در تو همی پیری ناید پدید****زانکه ز مردم تو ربائی شباب

آب نه ای، چونکه بشوید همی****شرم گن از روی تو به شرم و آب؟

چند به سوزن بشکستی تبر!****چند به گنجشک گرفتی عقاب!

چند چو رعد از تو بنالید دعد****تاش بخوردی به فراق رباب؟

چند که از بیم تو بگریختند****از رمهٔ گرسنه میشان ذئاب؟

شاه حبش چون تو بود گر کند****شمشیر از صبح و سنان از شهاب

چند گذشته ستی بر جاهلان****بر کفشان قحف و میان شان قحاب

حرمت تو سخت بزرگ است ازانک****در تو دعا را بگشایند باب

ای که ندانی تو همی قدر شب****سورهٔ واللیل بخوان از کتاب

قدر شب اندر شب قدر است و بس****برخوان آن سوره و معنی بیاب

همچو شب دنیا دین را شب است****ظلمت از جهل و ز عصیان سحاب

خلق نبینی همه خفته ز علم****عدل نهان گشته و فاش اضطراب

اینکه تو بینی نه همه مردمند****بلکه ذئابند به زیر ثیاب

کرده ز بهر ستم و جور و جنگ****چنگ چو نشپیل و چو شمشیر ناب

خانهٔ خمار چو قصر مشید****منبر ویران و مساجد خراب

مطرب قارون شده بر راه تو****مقری بی مایه و الحانش غاب

حاکم در خلوت خوبان به روز****نیم شبان محتسب اندر شراب

خون حسین آن بچشد در صبوح****وین بخورد ز اشتر صالح کباب

غره مشو گر چه به آواز نرم****عرضه کند بر تو عقاب و ثواب

چون بخورد ساتگنی هفت هشت****با گلوش تاب ندارد رباب

این شب دین است، نباشد شگفت****نیم شبان بانگ و فغان کلاب

گاه سحر بود، کنون سخت زود****برزند از مشرق تیغ آفتاب

تازه شود صورت دین را، جبین****سهل شود شیعت حق را صعاب

زیر رکاب و علم فاطمی****نرم شود بی خردان را

رقاب

خاک خراسان شود از خون دل****زیر بر دشمن جاهل خضاب

بر سر جهال به امر خدای****محتسب او بکند احتساب

کر شود باطل از آواز حق****کور کند چشم خطا را صواب

چونکه نخواهی سپس شست سال****ای متغافل ز تن خود حساب؟

صید زمانه شدی و دام توست****مرکب رهوار به سیمین رکاب

چند در این بادیهٔ خشک و زشت****تشنه بتازی به امید سراب؟

دنیا خود جست و نجستی تو دین****چیست به دست تو جز از باد ناب؟

گر نبود پرسش رستی، ولیک****گرت بپرسند چه داری جواب؟

گرت خوش آید سخن من کنون****ره ز بیابان به سوی شهر تاب

شهر علوم آنکه در او علی است****مسکن مسکین و مب مثاب

هر چه جز از شهر، بیابان شمر****بی بر و بی آب و خراب و یباب

روی به شهر آر که این است روی****تا نفریبدت ز غولان خطاب

هر که نتابد ز علی روی خویش****بی شک ازو روی بتابد عذاب

جان و تن حجت تو مر تورا****باد تراب قدم، ای بوتراب

از شرف مدح تو در کام من****گرد عبیر است و لعابم گلاب

مر علم و خرد را نکنی زین و رکیب؟

خویشتن را به زه بهمان واحسنت فلان****گر همی خنده و افسوس نخواهی مفریب

خجلت و عیب تن خویش غم جهل کشد****کودکی کو نکشد مالش استاد و ادیب

پند بپذیر و چو کرهٔ رمکی سخت مرم****جاهل از پند حکیمان رمد و کره ز شیب

سخن آموز که تا پند نگیری ز سخن****پند را باز ندانی ز لباسات و فریب

نه غلیواج تو را صید تذرو آرد و کبگ****نه سپیدار تو را بار بهی آرد و سیب

سر بتاب از حسد و گفتهٔ پر مکر و دروغ****چوب بر مغز مخر، جامهٔ پر کیس و وریب

ای برادر، سخن نادان خاری است درشت****درو باش از سخن بیهده ش، آسیب، آسیب!

زرق دنیا را گر من بخریدم تو مخر****ور کسی بر سخن دیو بشیبد تو مشیب

شما ز بس جلب و گونه گون شغب

دجال چیست؟ عالم و ، شب چشم کور اوست****وین روز چشم روشن اوی است بی ریب

چون زو حذرت باید کردن همی نخست****دجال را ببین به حق، ای گاو بی ذنب

ایزد یکی درخت برآورد بس شریف****از بهر خیر و منفعت خلق در عرب

خارش همه شجاعت و شاخش همه سخا****رسته به آب رحمت و حکمت برو رطب

آتش دراو زدید و مر او را بسوختید****تو بی وفا ستور و امامانت چون حطب

تبت یدا امامک روزی هزار بار****کاین فعل کز وی آمد نامد ز بولهب

عهد غدیر خم زن بولهب نداشت****در گردن شماست شده سخت چون کنب

و امروز نیستید پشیمان زفعل بد****فعل بد از پدر مانده است منتسب

چون بشنوی که مکه گرفته است فاطمی****بر دلت ذل بیارد و بر تنت تاب و تب

ارجو که سخت زود به فوجی سپیدپوش****کینه کشد خدای زفوجی سیه سلب

وان آفتاب آل پیمبر کند به تیغ****خون پدر ز گرسنه عباسیان طلب

وز خون خلق خاک زمین حله گون کند****از بهر دین حق ز بغداد تا حلب

آنگه که روز خویش ببیند لقب فروش****نه رحم یادش آید و نه لهو و نه طرب

واندر گلوش تلخ چو حنظل شود عسل****واندر برش درشت چو سوهان شود قصب

دعوی همی کند که نبی را خلیفتم****در خلق، این شگفت حدیثی است بوالعجب

زیرا که دین سرای رسول است و ملک اوست****کس ملک کس نبرد در اسلام بی نسب

بر دین و خلق مهتر گشتندی این گروه****بومسلم ارنبودی و آن شور و آن جلب؟

نسبت بدان سبب بگرفتند این گروه****کز جهل می نسب نشناسند از سبب

زان روز باز دیو بدیشان علم زده است****وز دیو اهل دین به فغان اند و در هرب

زیشان جز از محال و خرافات کی شنود****آدینه ها و عید

نه شعبان و نه رجب؟

گر رود زن رواست امام و نبیدخوار****اسپی است نیز آنکه کند کودک از قصب

ای حجت خراسان از ننگ این گروه****دین را به شعر مرثیت آور ندب ندب

وز مغرب آفتاب چون برزد مترس اگر****بیرون کنی تو نیز به یمگان سر از سرب

با زمینت نه عتاب

مردمان چون کودکان بی هش اند****وین دبیرستان علم است از حساب

شغل کودک در دبیرستانش نیست****جز که خواندن یا سؤال و یا جواب

چون نپرسی ز اوستاد خویش تو؟****چونکه نگشائی برو نیکو خطاب؟

زین هزاران شمع کان آید پدید****تا ببندد روی چرخ از شب نقاب

روی خاک و موی گردان چرخ را****این سیه پرده نقاب است و خضاب

نیک بنگر کاندر این خیمهٔ کبود****چون فتاده است، ای پسر، چندین شتاب

گر ز بهر مردم است این، پس چرا****خاک پر مور است و پر مار و ذباب؟

ور همی آباد خواهد خاک را****چونکه ز آبادی فزونستش خراب ؟

جز براسپ علم و بغل جست و جوی****خلق نتواند گذشتن زین عقاب

این همی گوید «بباید جست ازین****تا پدید آید صواب از ناصواب»

وان همی گوید «چنین بیهوده ها****دور دار از من، هلا پرکن شراب،

کار دنیا را همان داند که کرد،****رطل پر کن، رود برکش بر رباب،

رطل پر کن وصف عشق دعد گوی****تا چه شد کارش به آخر با رباب»

ای پسر، مشغول این دنیاست خلق****چون به مردار است مشغولی ی کلاب

گر نه گرگی بر ره گرگان مرو****گوسپندت را مران سوی ذئاب

دیو جهلت را به پند من ببند****پند شاید دیو جهلت را طناب

بر فلک باید شدن از راه پند****ای برادر، چون دعای مستجاب

است این مثلی روشن بی پیچش و تاب

آب چاهیت بسی خوشتر در خانهٔ خویش****زانکه در شهر کسان گرم گهان پست و جلاب

این جهان، ای پسر، اکنون به مثل خانهٔ توست****زانت می ناید خوش رفت ازینجا به شتاب

به غریبیت همی خواند از این خانه خدای****آنکه بسرشت چنین شخص تو را از آب و تراب

آن مقدر که برانده است چنین بر سرما****قوت و خواب و خور و سستی و پیری و شباب

وعده کرده است بدان شهر غریبیت بسی****جاه و نعمت که چنان خلق ندیده است به خواب

آن شرابی که زکافور مزاج است درو****مهر و مشکست بر آن پاک و گوارنده شراب

وز زنانی که کسی دست بر ایشان ننهاد****همه دوشیزه و هم زاد و نکو صورت و شاب

تو همی گوئی کاین وعده درست است ولیک****نیست کردار تو اندر خور این خوب جواب

وعده را طاعت باید چو مقری تو به وعد****سرت از طاعت بر حکم نکو وعده متاب

زان شراب اینکه تو داری چو خلابی است پلید****وز بهشت این همه عالم چو سرائی است خراب

زان همه وعدهٔ نیکو به چه خرسند شدی،****ای خردمند، بدین نعمت پوسیدهٔ غاب؟

زانک ازین خانه نیابی تو همی بوی بهشت****یار تو یافت ازو بوی، تو شو نیز بیاب

تا به خاک اندر نامیخت چنین بوی بهشت****این نشد شکر پاکیزه و آن عنبر ناب

چون ندانی که چه چیز است همی بوی بهشت****نشناسی ز می صاف همی تیره خلاب

تو بدین تیره از آن صاف بدان خرسندی****که به دست است گنجشک و برابرست عقاب

چون نیابد به گه گرسنگی کبک و تذرو****چه کند گر نخورد مرد ز مردار کباب؟

جز که بر آروزی نالهٔ زیر و بم چنگ****کس نیارامد بر بی مزه آواز رباب

پر شود معدهٔ تو، چون

نبود میده، ز کشک****خوش کند مغز تو را، چون نبود مشک، سحاب

ای خردمند چه تازی سپس سفله جهان****همچو تشنه سپس خشک و فریبنده سراب؟

گر عذاب آن بود ای خواجه کزو رنجه شوی****چون نرنجی ز جهان؟ گر نه جهان است عذاب؟

سربسر رنج و عذاب است جهان گر بهشی****مطلب رنج و عذابش چو مقری به حساب

طلب رنج سوی مرد خردمند خطاست****مشمر گرت خرد هست خطا را به صواب

تو چو خرگوش چه مشغول شده ستی به گیا****نه به سر برت عقاب است و به گرد تو کلاب؟

پند کی گیرد فرزند تو، ای خواجه، ز تو****چو رباب است به دست اندر و بر سرت خضاب؟

چون سزاوار عتابی به تن خویش تو خود****کی رسد از تو به همسایه و فرزند عتاب؟

چون نخواهی تو ز من پند مرا پند مده****بسته انگار مرا با تو بدین کار حساب

در خور قول نکو باید کردنت عمل****تو ز گفتار عقابی و به کردار ذباب

قول چون روی برد زیر نقاب، ای بخرد****به عمل باید از این روی گشادنت نقاب

سیم و سیماب به دیدار تو از دور یکی است****به عمل گشت جدا نقرهٔ سیم از سیماب

قول را نیست ثوابی چو عمل نیست برو****ایزد از بهر عمل کرد تو را وعده ثواب

عملت کو؟ به عمل فخر کن ایرا که خدای****با تو از بهر عمل کرد به آیات خطاب

گرچه صعب است عمل، از قبل بوی بهشت****جمله آسان شود، ای پور پدر، بر تو صعاب

چون نباشدت عمل راه نیابی سوی علم****نکند مرد سواری چو نباشدش رکاب

جز به علمی نرهد مردم از این بند عظیم****کان نهفته است به تنزیل درون زیر حجاب

چون ندانی ره تاویل به علمش نرسی****ورچه یکیست میان من و

تو حکم کتاب

نه سوی راه سداب است ره لالهٔ لعل****گرچه زان آب خورد لاله که خورده است سداب

علم را جز که عمل بند ندیده است حکیم****علم را کس نتواند که ببندد به طناب

قول چون یار عمل گشت مباش ایچ به غم****مرد چون گشت شناور نشکوهد ز غماب

کس به دانش نرسد جز که ز نادانی ازانک****نبود جز که تف و دود به آغاز سحاب

پارهٔ خون بود اول که شود نافهٔ مشک****قطرهٔ آب بود اول لولوی خوشاب

همچو لولو کند، ای پور، تو را علم و عمل****ره باب تو همین است برو بر ره باب

فزوده ز چرا، چاره نیابی تو ز کاست

زیر گردنده فلک چون طلبی خیره بقا؟****که به نزد حکما، گشتن از آیات فناست

گشتن حال تو و گشتن چرخ و شب و روز****بر درستی، که جهان جای بقا نیست گواست

منزل توست جهان ای سفری جان عزیز****سفرت سوی سرائی است که آن جای بقاست

مخور انده چو از این جای همی برگذری****گرچه ویران بود این منزل، دینت به نواست

پست منشین که تو را روزی از این قافله گاه،****گرچه دیر است، همان آخر بر باید خاست

توشه از طاعت یزدانت همی باید کرد****که در این صعب سفر طاعت او توشهٔ ماست

نیکی الفنج و ز پرهیز و خرد پوش سلاح****که بر این راه یکی منکر و صعب اژدرهاست

بهترین راه گزین کن که دو ره پیش تو است****یک رهت سوی نعیم است و دگر سوی بلاست

از پس آنکه رسول آمده با وعد و وعید****چند گوئی که بدو نیک به تقدیر و قضاست؟

گنه و کاهلی خود به قضا بر چه نهی؟****که چنین گفتن بی معنی کار سفهاست

گر خداوند قضا کرد گنه بر سر تو****پس گناه تو به قول تو خداوند توراست

بد کنش زی تو خدای است بدین مذهب زشت****گرچه می گفت نیاری، کت ازین بین قفاست

اعتقاد تو چنین است، ولیکن به زبان****گوئی او حاکم عدل است و حکیم الحکماست

با خداوند زبانت به خلاف دل توست****با خداوند جهان نیز تو را روی و ریاست

به میان قدر و جبر رود اهل خرد،****راه دانا به میانهٔ دو ره خوف و رجاست

به میان قدر و جبر ره راست بجوی****که سوی اهل خرد جبر و قدر درد و عناست

راست آن است ره دین که پسند خرد است****که خرد اهل زمین را ز

خداوند عطاست

عدل بنیاد جهان است، بیندیش که عدل****جز به حکم خرد از جور به حکم که جداست

خرد است آنکه چو مردم سپس او برود****گر گهر روید در زیر پیش خاک سزاست

خرد آن است که مردم ز بها و شرفش****از خداوند جهان اهل خطاب است و ثناست

خرد از هر خللی پشت و ز هر غم فرج است****خرد از بیم امان است و ز هر درد شفاست

خرد اندر ره دنیا سره یار است و سلاح****خرد اندر ره دین نیک دلیل است و عصاست

بی خرد گرچه رها باشد در بند بود****با خرد گرچه بود بسته چنان دان که رهاست

ای خردمند نگه کن به ره چشم خرد****تا ببینی که بر این امت نادان چه وباست

اینت گوید «همه افعال خداوند کند****کار بنده همه خاموشی و تسلیم و رضاست »

وانت گوید «همه نیکی ز خدای است ولیک****بدی ای امت بدبخت همه کار شماست»

وانگه این هر دو مقرند که روزی است بزرگ****هیچ شک نیست که آن روز مکافات و جزاست

چو مرا کار نباشد نبوم اهل جزا****اندر این قول خرد را بنگر راه کجاست

چون بود عدل بر آنک او نکند جرم، عذاب؟****زی من این هیچ روا نیست اگر زی تو رواست

حاکم روزی قضای تو شده مست سدوم!****نه حکیم است که سازندهٔ گردنده سماست؟

اندر این راه خرد را به سزا نیست گذر****بر ره و رسم خرد رو، که ره او پیداست

مر خداوند جهان را بشناس و بگزار****شکر او را که تو را این دو به از ملک سباست

حکمت آموز و، کم آزار و، نکو گو و بدانک****روز حشر این همه را قیمت و بازار و بهاست

مردم آن است که دین است و هنر جامهٔ

او****نه یکی بی هنر و فضل که دیباش قباست

جهد کن تا به سخن مردم گردی و، بدان****که بجز مرد سخن خلق همه خار و گیاست

همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا****سخن خوب، دل مردم را آب و هواست

سخن خوب ز حجت شنو ار والائی****که سخن هاش سوی مردم والا، والاست

گر سخنهای کسائی شده پیرند و ضعیف****سخن حجت با قوت و تازه و برناست

این گنبد برون****هرچه هست این است یکسر کایدر است»

وانت گوید «کردگار نیک و بد****ایزد دادار و دیو ابتر است

کار یزدان صلح و نیکوئی و خیر****کار دیوان جنگ و زشتی و شر است»

وانت گوید «بر سر هفتم فلک****جوی آب و باغ و ناژ و عرعر است

صد هزاران خوب رویانند نیز****هر یکی گوئی که ماه انور است»

وانکه او را نیست همت خورد و خواب****این سخن زی او محال و منکر است

فکرت ما زیر این چادر بماند****راز یزدانی برون زین چادر است

این یکی کشتی است کو را بادبان****آتش است و خاک تیره لنگر است

جای رنج و اندوه است این ای پسر****جای آسانی و شادی دیگر است

زین فلک بیرون تو کی دانی که چیست؟****کاین حصاری بس بلند و بی در است

قول این و آن درین ناید به کار****قول قول کردگار اکبر است

قول ایزد بشنو و خطش ببین****قول و خط من تو را خود از بر است

همچنان کز قول ما قولش به است****خط او از خط ما نیکوتر است

چشم و گوش خلق بی شرح رسول****از خط و از قول او کور و کر است

قول او را نیست جز عالم زبان****خط او را شخص مردم دفتر است

خط او بر دفتر تن های ما****چشم و گوش و هوش و عقل و خاطر است

این جهان در جنب فکرت های ما****همچو اندر جنب دریا ساغر است

هر که ز ایزد سیم و زر جوید ثواب****بد نشان و بیهش و شوم اختر است

نیست سوی من سر قیصر خطیر****گر ز زر بر سر مرو را افسر است

چون همی قیصر ز زر افسر کند****نیست او قیصر که خر یا استر است

گر همی چیزی بیایدمان خرید****در بهشت، آنجا محال است ار زر است

از

نیاز ماست اینجا زر عزیز****ورنه زر با سنگ سوده همبر است

روی دینار از نیاز توست خوب****ور نه زشت و خشک و زرد و لاغر است

گر بهشتی تشنه باشد روز حشر****او بهشتی نیست، بل خود کافر است

ور نباشد تشنه او را سلسبیل****گر چه سرد و خوش بود نادر خور است

آب خوش بی تشنگی ناخوش بود****مرد سیراب آب خوش را منکر است

در بهشت ار خانهٔ زرین بود****قیصر اکنون خود به فردوس اندر است

این همه رمز و مثل ها را کلید****جمله اندر خانهٔ پیغمبر است

گر به خانه در ز راه در شوید****این مبارک خانه را در حیدر است

هر که بر تنزیل بی تاویل رفت****او به چشم راست در دین اعور است

مشک باشد لفظ و معنی بوی او****مشک بی بوی ای پسر خاکستر است

مر نهفته دختر تنزیل را****معنی و تاویل حیدر زیور است

مشکل تنزیل بی تاویل او****بر گلوی دشمن دین خنجر است

ای گشایندهٔ در خیبر، قران****بی گشایش های خوبت خیبر است

دوستی تو و فرزندان تو****مر مرا نور دل و سایهٔ سر است

از دل آن را ما رهی و چاکریم****کو تو را از دل رهی و چاکر است

خاطر من زر مدحتهات را****در خراسان بی خیانت زرگر است

عوار است

لاجرم از خلق جز که مست و خسان را****بر در این مست بر، نه جاه و نه بار است

سوی جهان بار مر تو راست ازیراک****معده ت پر خمر و مغز پر ز خمار است

جانت شش ماه پر ز مهر خزان است****شش مه ازان پس پر از نشاط بهار است

تا به عصیر و به سبزه شاد نباشی!****خوردن و رفتن به سبزه کار حمار است

غره چرا گشته ای به مکر زمانه****گر نه دماغت پر از فساد و بخار است

دستهٔ گل گر تو را دهد تو چنان دانک****دستهٔ گل نیست آن، که پشتهٔ خار است

میوهٔ او را نه هیچ بوی و نه رنگ است****جامهٔ او را نه هیچ پود و نه تار است

روی امیدت به زیر گرد نمیدی است****گرت گمان است کاین سرای قرار است

روی نیارم سوی جهان که بیارم****کاین به سوی من بتر ز گرسنه مار است

هر که بدانست خوی او ز حکیمان****همره این مار صعب رفت نیار است

رهبری از وی مدار چشم که دیو است****میوهٔ خوش زو طمع مکن که چنار است

بهرهٔ تو زین زمانه روز گذاری است****بس کن ازو این قدر که با تو شمار است

جان عزیز تو بر تو وام خدای است****وام خدای است بر تو، کار تو زار است

جز به همان جان گزارده نشود وام****گرت چه بسیار مال و دست گزار است

این رمه مر گرگ مرگ راست همه پاک****آنکه چون دنبه است و آنکه خشک و نزار است

مانده به چنگال گرگ مرگ شکاری****گر چه تو را شیر مرغزار شکار است

گر تو از این گرگ دردمند و فگاری****جز تو بسی نیز دردمند و فگار است

ای شده غره به مال و ملک و جوانی****هیچ بدینها تو

را نه جای فخار است

فخر به خوبی و زر و سیم زنان راست****فخر من و تو به علم و رای و وقار است

چونکه به من ننگری ز کبر و سیاست؟****من چه کنم گر تو را ضیاع و عقار است؟

من شرف و فخر آل خویش و تبارم****گر دگری را شرف به آل و تبار است

آنکه بود بر سخن سوار، سوار اوست****آن که نه سوار است کو بر اسپ سوار است

شهره درختی است شعر من که خرد را****نکته و معنی برو شکوفه و بار است

علم عروض از قیاس بسته حصاری است****نفس سخن گوی من کلید حصار است

مرکب شعر و هیون علم و ادب را****طبع سخن سنج من عنان و مهار است

تا سخنم مدح خاندان رسول است****نابغه طبع مرا متابع و یار است

خیل سخن را رهی و بندهٔ من کرد****آنکه ز یزدان به علم و عدل مشار است

مشتری اندر نمازگاه مر او را****پیش رو و، جبرئیل غاشیه دار است

طلعت «مستنصر از خدای» جهان را****ماه منیر است و، این جهان شب تار است

روح قدس را ز فخر روزی صد راه****گرد درو مجلسش مجال و مدار است

قیصر رومی به قصر مشرف او در****روز مظالم ز بندگان صغار است

خلق شمارند و او هزار ازیراک****هر چه شمار است جمله زیر هزار است

رایت او روز جنگ شهره درختی است****کش ظفر و فتح برگ ها و ثمار است

مرکب او را چو روی سوی عدو کرد****نصرت و فتح از خدای عرش نثار است

خون عدو را چو خویش بدو داد****دیگ در قصر او بزرگ طغار است

پیش عدوخوار ذوالفقار خداوند****شخص عدو روز گیر و دار خیار است

تا ننهد سر به خط طاعت او بر****ناصبی شوم را سر از در

دار است

ناصبی شوم را به مغز سر اندر****حکمت حجت بخار و دود شخار است

نیست سر پر فساد ناصبی شوم****از در این شعر، بل سزای فسار است

است

تو خفته و پشتت ز بزه گشته گران بار****با بار گران خفتن از اخلاق حمار است

بی هیچ گنه چونکه ببستندت ازین سان****بی هیچ گنه بند کشیدن دشوار است

بر هر که گنه کرد یکی بند نهادند****بی هیچ گنه چونکه تو را بند چهار است؟

پربند حصاری است روان تنت روان را****در بند و حصاری تو، ازین کار تو زار است

گر بند و حصار از قبل دشمن باید****چون دشمن تو با تو در این بند و حصار است؟

این کالبد جاهل خوش خوار تو گرگی است****وین جان خردمند یکی میش نزار است

گوی از همه مردان خرد جمله ربودی****گر میش نزار تو بر این گرگ سوار است

تن چاکر جان است مرو از پسش ایراک****رفتن به مراد و سپس چاکر عار است

دستارت نیاید ز نوار ای پسر ایراک****هرچند پر از نقش نوار است نوار است

جان تو درختی است خرد بار و سخن برگ****وین تیره جسد لیف درشت و خس و خار است

نی نی که تو بر اشتر تن شهره سواری****و اندر ره تو جوی و جر و بیشه و غار است

زین اشتر بی باک و مهارش به حذر باش****زیرا که شتر مست و برو مار مهار است

باز خردت هست، بدو فضل و ادب گیر****مر باز خرد را ادب و فضل شکار است

پرهیز کن از جهل به آموختن ایراک****جهل است مثل عورت و پرهیز ازار است

در سایهٔ دین رو که جهان تافته ریگ است****با شمع خرد باش که عالم شب تار است

بشکن به سر بی خردان در به سخن جهل****زیرا که سخن آب خوش و جهل خمار است

بر علم تو حق است گزاریدن حکمت****بگزار حق علم گرت دست گزار است

مر شاخ خرد را سخن حکمت برگ است****دریای

سخن را سخن پند بخار است

ای گشته دل تو سیه از گرد جهالت****با این دل چون قار تو را جای وقار است؟

چون قار سیه نیست دل ما و پر از گرد****گرچه دل چون قار تو پر گرد و غبار است

خرما و ترنج و بهی و گوز بسی هست****زین سبز درختان، نه همه بید و چنار است

آن سر که به زیر کله و از بر تخت است****در مرتبه دور است از آن سر که به دار است

اندر خور افسر شود از علم به تعلیم****آن سر که ز بس جهل سزاوار فسار است

بیهوده و دشنام مگردان به زبان بر****کاین هر دو ز تو یار تو را زشت نثار است

دشنام دهی باز دهندت ز پی آنک****دشنام مثل چون درم دیر مدار است

دم بر تو شمرده است خداوند ازیراک****فرداش به هر دم زدنی با تو شمار است

یارت ز خرد باید و طاعت به سوی آنک****او را نه عدیل است و نه فرزند و نه یار است

اندر حرم آی، ای پسر، ایراک نمازی****کان را به حرم در کند از مزد هزار است

بشناس حرم را که هم اینجا به در توست****با بادیه و ریگ و مغیلانت چه کار است؟

کم بیش نباشد سخن حجت هرگز****زیرا سخنش پاک تر از زر عیار است

زر چون به عیار آمد کم بیش نگیرد****کم بیش شود زری کان با غش وبار است

اندیشه ز مردم کنی****مشغله شان بی حد و بی منتهاست

میش و بز و گاو و خر و پیل و شیر****یکسره زین جانور اندر بلاست

تخم و بر و برگ همه رستنی****داروی ما یا خورش جسم ماست

هر چه خوش است آن خورش جسم توست****هر چه خوشت نیست تو را آن دواست

آهو و نخچیر و گوزن چران****هر چه مر او را ز گیاها چراست

گوشت همی سازند از بهر تو****از خس و خار یله کاندر فلاست

وز خس و از خار به بیگار گاو****روغن و پینو کنی و دوغ و ماست

نیک و بد و آنچه صواب و خطاست****این همه در یکدگر از کرد ماست

نیست ز ما ایمن نخچیر و شیر****در که و نه مرغ که آن در هواست

آتش در سنگ به بیگار توست****آب به بیگار تو در آسیاست

باد به دریادر ما را مطیع****کار کنی بارکش و بی مراست

این چه کنی؟ آن نگر اکنون که خلق****هر یکی از دیگری اندر عناست

روم، یکی گوید، ملک من است****وان دگری گوید چین مر مراست

این به سر گنج برآورده تخت****وان به یکی کنج درون بی نواست

خالد بر بستر خزست و بز****جعفر در آرزوی بوریاست

این یکی آلوده تن و بی نماز****وان دگری پاک دل و پارساست

این بد چون آمد و آن نیک چون؟****عیب در این کار، چه گوئی، کراست؟

وانکه بر این گونه نهاد این جهان****زین همه پرخاش مر او را چه خاست؟

با همه کم بیش که در عالم است****عدل نگوئی که در این جا کجاست؟

مردم اگر نیک و صواب است و خوب****کژدم بد کردن و زشت و خطاست

چیست جواب تو؟ بیاور که این****نیست خطا بل سخنی بی ریاست

ترسم کاقرار به عدل خدای****از تو به حق نیست ز بیم قفاست

دیدن و دانستن عدل خدای****کار حکیمان

و زه انبیاست

گرد هوا گرد تو کاین کار نیست****کار کسی کو به هوا مبتلاست

قول و عمل هر دو صفت های توست****وز صفت مردم یزدان جداست

تا نشناسی تو خداوند را****مدح تو او را همه یکسر هجاست

تا نبری ظن که خدای است آنک****بر فلک و بر من و تو پادشاست

بل فلک و هر چه درو حاصل است****جمله یکی بندهٔ او را سزاست

عالم جسمی اگر از ملک اوست****مملکتی بی مزه و بی بقاست

پس نه مقری تو که ملک خدای****هیچ نگیرد نه فزونی نه کاست

وانکه به فردا شودش ملک کم****چون به همه حال جهان را فناست

پس نشناسی تو مر او را همی****قول تو بر جهل تو ما را گواست

این که تو داری سوی من نیست دین****مایهٔ نادانی و کفر و شقاست

معرفت کارکنان خدای****دین مسلمانی را چون بناست

کارکن است این فلک گرد گرد****کار کنی بی هش و بی علم و خواست

کار کن است آنکه جهان ملک اوست****کارکنان را همه او ابتداست

کارکنانند ز هر در ولیک****کار کنی صعبتر اندر گیاست

آنکه تو را خاک ز کردار او****بر تن تو جامه و در تن غذاست

آنکه همی گندم سازد زخاک****آن نه خدای است که روح نماست

این همه ار فعل خدای است پاک****سوی شما، حجت ما بر شماست

پس به طریق تو خدای جهان****بی شک در ماش و جو و لوبیاست

آنگه دانی که چنین اعتقاد****از تو درو زشت و جفا و خطاست

کارکنان را چو بدانی بحق****آنگه بر جان تو جای ثناست

کار کنی نیز توی، کار کن****کار تو را نعمت باقی جزاست

کار درختان خور و بار است و برگ****کار تو تسبیح و نماز و دعاست

بر پی و بر راه دلیلت برو****نیک دلیلا که تو را مصطفاست

غافل منشین که از این کار

کرد****تو غرضی، دیگر یکسر هباست

بر ره دین رو که سوی عاقلان****علت نادانی رادین شفاست

جان تو بی علم خری لاغر است****علم تو را آب و شریعت چراست

جان تو بی علم چه باشد؟ سرب****دین کندت زر که دین کیمیاست

زارزوی حسی پرهیز کن****آرزو ایرا که یکی اژدهاست

عز و بقا را به شریعت بخر****کاین دو بهائی و شریعت بهاست

عقل عطای است تو را از خدای****بر تن تو واجب دین زین عطاست

آنکه به دین اندر ناید خر است****گرچه مر او را به ستوری رضاست

راه سوی دینت نماید خرد****از پس دین رو که مبارک عصاست

در ره دین جامهٔ طاعت بپوش****طاعت خوش نعمت و نیکو رداست

مر تن نعمت را طاعت سر است****نامهٔ نیکی را طاعت سحاست

طاعت بی علم نه طاعت بود****طاعت بی علم چو باد صباست

چون تو دو چیزی به تن و جان خویش****طاعت بر جان و تن تو دوتاست

علم و عمل ورز که مردم به حشر****ز آتش جاوید بدین دو رهاست

بر سخن حجت مگزین سخن****زانکه خرد با سخنش آشناست

گفتهٔ او بر تن حکمت سراست****چشم خرد را سخنش توتیاست

دیبهٔ رومی است سخن های او****گر سخن شهره کسائی کساست

جوهری است

به صابون دین شوی مر جانت را****بیاموز کاین بس نکو گازری است

ز دانش یکی جامه کن جانت را****که بی دانشی مایهٔ کافری است

سر علمها علم دین است کان****مثل میوهٔ باغ پیغمبری است

به دین از خری دور باش و بدان****که بی دینی، ای پور، بی شک خری است

مگر جهل درداست و دانش دواست****که دانا چنین از جهالت بری است

به داروی علمی درون علم دین****ز بس منفعت شکر عسکری است

سخن به ز شکر کزو مرد را****ز درد فرومایگی بهتری است

سخن در ره دین خردمند را****سوی سعد رهبرتر از مشتری است

گلی جز سخن دید هرگز کسی****که بی آب و بی نم همیشه طری است؟

بیاموز گفتار و کردار خوب****که ت این هر دو بنیاد نیک اختری است

مراد خدای از جهان مردم است****دگر هرچه بینی همه بر سری است

نبینی که بر آسمان و زمین****مر او را خداوندی و مهتری است

خداوند تمییز و عقل شریف****خداوند تدبیر و قول آوری است

متاب، ای پسر، سر ز فرمان آنک****ازوت این بزرگی و این سروری است

بجز شکر نعمت نگیرد که شکر****عقاب است و نعمت چو کبگ دری است

مکن شکر جز فضل آن را که او****به فردوس شکر تو را مشتری است

جهان جای الفنج ملک بقاست****بقائی و ملکی که نااسپری است

گر از بهر ملک آفریدت خدای****چرا مر تو را میل زی چاکری است

طلب کن بقا را که کون و فساد****همه زیر این گنبد چنبری است

جهان را چو نادان نکوهش مکن****که بر تو مر او را حق مادری است

به فعل اندرو بنگر و شکر کن****مر آن را که صنعش بدین مکبری است

چه چیز است از این چرخ گردان برون؟****درین عاقلان را بسی داوری است

جهانی فراخ است و خوش کاین جهان****درو کمتر

از حلقهٔ انگشتری است

مر آن راست فردا نعیم اندرو****که امروز بر طاعتش صابری است

نباشد کسی تشنه و گرسنه****درو، کاین سخن در خور ظاهری است

چو تشنه نباشد کس آنجا پس آن****چه جای شراب هنی و مری است؟

حذر کن ز عام و ز گفتار خام****گرت میل زی مذهب حیدری است

تو را جان در این گنبد آبگون****یکی کار کن رفتنی لشکری است

بیلفنج ملک سکندر کنون****که جانت در این سد اسکندری است

سخن های حجت به حجت شنو****که قولش نه بیهوده و سرسری است

مر آن معدن بقا را****کاین جای فنا را بسی وفا نیست

داروی بدی و خطاست توبه****آن کیست که او را بد و خطا نیست؟

روزی است مر این خلق را که آن روز****روز حسد و حیلت و دها نیست

آن روز یکی عادل است قاضی****کو را بجز از راستی قضا نیست

نیکی بدهدمان جزای نیکی****بد را سوی او جز بدی جزا نیست

آن روز دو راه است مردمان را****هرچند که شان حد و منتها نیست

یک راه همه نعمت است و راحت****یک راه بجز شدت و عنا نیست

من روز قضا مر تو را هم امروز****بنمایم اگر در دلت عما نیست

بنگر که مر آن را خز است بستر****وین را بمثل زیر بوریا نیست

وان را که بر آخر ده اسپ تازی است****در پای برادرش لالکا نیست

مسعود همه بر حریر غلطد****بر پشت سعید از نمد قبا نیست

آن روز هم اینجا تو را نمودم****هر چند مر آن را برین بنا نیست

مر چشم خرد را، ز علم بهتر،****این پور پدر، هیچ توتیا نیست

گر بر دل تو عقل پادشاه است****مهتر ز تو در خلق پادشا نیست

ایزد بفزایاد عقل و هوشت****زین طیره مشو کاین سخن جفانیست

دنیا بفریبد به مکر و دستان****آن را که به دستش خرد عصا نیست

چون دین و خرد هستمان چه باک است****گر ملکت دنیا به دست ما نیست؟

شرم از اثر عقل و اصل دین است****دین نیست تو را گر تو را حیا نیست

بفروش جهان را به دین که او را****از دین و ز پرهیز به بها نیست

ای گشته رهی شاه را، سوی من****گردنت هنوز از هوا رها نیست

ای کام دلت دام کرده دین را****هش دار که این راه انبیا نیست

نعلین و ردای تو دام دیو است****نزدیک من

آن نعل یا ردا نیست

گر نیست به تقدیر جانت خرسند****با هوش و خرد جانت آشنا نیست

ما را به قضا چون کنی تو خرسند****چون خود به قضا مر تو را رضا نیست؟

این آرزو، ای خواجه، اژدهائی است****بدخو که ازین بتر اژدها نیست

ایزد برهانادت از بلاهاش****به زین سوی من مر تو را دعا نیست

من مانده به یمگان درون ازانم****کاندر دل من شبهت و ریا نیست

آهوی محالات و آرزو را****اندر دل من معدن چرا نیست

ای خواجه ریا ضد پارسائی است****آن را که ریا هست پارسا نیست

درخت مردم بید است بارور نیست

داند خرد که مردم این صورت بشر نیست****بل جز که داد و دانش بر شخص مرد سر نیست

گرگ است نیست مردم آن کس که دادگر نیست****برتر ز داد و دانش اندر جهان اثر نیست

بهتر ز بار حکمت بر شاخ نفس بر نیست****خوشتر ز قول دانا زی عاقلان شکر نیست

بگریز از انکه فخرش جز اسپ و سیم و زر نیست****ورچه سرو ندارد تودان که جز بقر نیست

هر چند هست بد مار از مرد بد بتر نیست****با فعل بد منافق جز مار کور و کر نیست

ور نیست بد منافق پس آب تیره تر نیست****از مردمی برون است هر کو نکوسیر نیست

بهتر ز دین بهی نیست بتر ز کفر شر نیست****دانش گزین که دانش آبی که ش کدر نیست

آبی که جز دل و جان آن آب را ثمر نیست****جز بر کنار این آب یاقوت بر شجر نیست

چون برگ او به زینت دیبای شوشتر نیست****آهنگ این شجر کن گر سرت پر بطر نیست

کز بادیهٔ جهالت جز سوی او مفر نیست****زیرا که جاهلان را جز در سقر مقر نیست

نیکوسمر شو ایرا مردم بجز سمر نیست****آن را که در دماغش مر دیو را ممر نیست

بر حجت خراسان جز پند مشتهر نیست****وین شعر من مراو را جز پند و زیب و فر نیست

این بس بصر دلش را گر در دلش بصر نیست****زیرا که جز معانی بر قول او صور نیست

بر جامهٔ سخنهاش جز معنی آستر نیست****چون پندهاش پندی جز در قران مگر نیست

کلبهٔ ندافان****اکنون چو گنج لولوی مکنون است

بر چرخ، همچو لاله به دشت اندر،****مریخ چون صحیفهٔ پر خون است

جون است باغ و، شاخ سمن پروین****گر ماه نو خمیده چو عرجون است

با چرخ پر ستاره نگه کن چون****پر لاله سبزه در خور و مقرون است

چون روی لیلی است گل و پیشش****سرو نوان چو قامت مجنون است

چون مشتری است زرد گلت لیکن****این مشتری به عنبر معجون است

مشرق ز نور صبح سحرگاهان****رخشان به سان طارم زریون است

گوئی میان خیمهٔ پیروزه****پر زاب زعفران یکی آهون است

دشت ار چنین نبود به ماه دی****باردی بهشت ماه چنین چون است؟

صحرا به لاژورد و زر و شنگرف****از بهر چه منقش و مدهون است

خاکی که مرده بود و شده ریزان****واکنده چون شد و ز چه گلگون است؟

این مشک بوی سرخ گل زنده****زان زشت خاک مردهٔ مدفون است

این مرده را که کرد چنین زنده؟****هر کس که این نداند مغبون است

این کار از آنکه زنده کند آن را****ایزد به حشر مایه و قانون است

وان خشک خار و خس که بسوزندش****فرعون بی سلامت و قارون است

این مرده لاله را که شود زنده****نم سلسبیل و محشر هامون است

واندر حریر سبز و ستبرق ها****سیب و بهی چو موسی و هارون است

دوزخ تنور شاید مر خس را****گل را بهشت باغ همایون است

اندر بهشت خواهد بد میوه****آنجا چنین که ایدر و اکنون است

پس هم کنون تو نیز بهشتی شو****کان از قیاس نیز همیدون است

نه خار در خور طبق و نحل است****نه گل سزای آتش و کانون است

پس نیست جای مؤمن پاکیزه****دوزخ، که جای کافر ملعون است

نه در بهشت خلد شود کافر****کان جایگاه مؤمن میمون است

بندیش از این ثواب و عقاب اکنون****کاین در خرد برابر

و موزون است

گر دیگر است مردم و گل دیگر****این را بهشت نیز دگرگون است

خرما و میوه ها به بهشت اندر****دانی که زین بهست که ایدون است

ای رفته بر علوم فلاطونی****این علمها تمام فلاطون است

آن فلسفه است وین سخن دینی****این شکر است و فلسفه هپیون است

از علم خاندان رسول است این****نه گفتهٔ عمرو فریغون است

در خانهٔ رسول چو ماه نو****تاویل روز روز برافزون است

دو کار، خوی نیک و کم آزاری،****فرزند را وصیت مامون است

گر بدخو است خار و سمن خوش خو****این خود چرا گرامی و آن دون است؟

دل را به دین بپوش که دین دل را****در خورد بام و ساخته پرهون است

جان را به علم شوی که مرجان را****علم، ای پسر، مبارک صابون است

بحر است علم را به مثل فرقان****وز بحر علم امام چو جیحون است

جیحون خوش است و با مزه و دریا****از ناخوشی چو زهر و چو طاعون است

ای علم جوی، روی به جیحون نه****گر جانت بر هلاک نه مفتون است

دریا نه آب، بل به مثل آب است****چون بر لبش نه تین و نه زیتون است

گرد مثل مگرد که علم او****از طاقت تو جاهل بیرون است

تاویل کن طلب که جهودان را****این قول پند یوشع بن نون است

تاویل بر گزیدهٔ مار جهل****ای هوشیار نادره افسون است

تاویل حق در شب ترسائی****شمع و چراغ عیسی و شمعون است

این علم را قرارگه و گشتن****اندر میان حجت و ماذون است

این راز را درست کسی داند****که ش دل به علم دعوت مشحون است

سر هر شرف و نعمت است

گرت همی عمر نیرزد به شکر****بر تو به دیوانگیم تهمت است

مرد نکو صورت بی علم و شکر****سوی حکیمان به حقیقت بت است

مرد مخوان هیچ، بتش خوان، ازانک****چون بت باقامت و بی قیمت است

گر تو همی مردم خوانیش ازانک****از قبل سیم و زرش حشمت است

نزد تو پس مردم گشت اسپ میر****زانکه برو نیز ز زر حلیت است

هر که نداند که کدام است مرد****همچو ستوران ز در رحمت است

مرد نهان زیر دل است و زبان****دیگر یکسر گل پر صورت است

سوی خرد جز که سخن نیست مرد****او سخن و کالبدش لعبت است

جز که سخن، یافتن ملک را****هیچ نه مایه است و نیز آلت است

جز به سخن بنده نگردد تو را****آنکس کو با تو ز یک نسبت است

مرد رسول است، ستورند پاک****این که همی گویند این امت است

مرد سخن یافته را در سخن****حملت و هم حمیت و هم قوت است

حجت و برهانش و سؤال و جواب****ضربت و تیغ و سپر و حربت است

حربگه مرد سخن دان بسی****صعبتر از معرکه و حملت است

شیر بیابان را با مرد جنگ****هم سری و همبری و شرکت است

چنگ ز شیر آمد شمشیر شیر****یشکش چون تیر تو با هیبت است

قول تو تیر است و زبانت کمان****گرت بدین حرب به دل رغبت است

هر که به تیر سخنت خسته شد****خستگیش ناخوش و بی حیلت است

پیش خردمند در این حربگاه****بی خردان را همه تن عورت است

شهره شود مرد به شهره سخن****شهره سخن رهبر زی جنت است

روی متاب از سخن خوب و علم****کاین دو به دو سرای تو را بابت است

پرورش جان به سخن های خوب****سوی خردمند مهین حسبت است

کوکب علم آخر سر بر کند****گرچه کنون تیره و در رجعت

است

هیچ مشو غره گر اوباش را****چند گهک نعمت یا دولت است

سوی خردمند به صد بدره زر****جاهل بی قیمت و بی حرمت است

گر به هر انگشت چراغی کند****هیچ مبر ظن که نه در ظلمت است

قیمت دانش نشود کم بدانک****خلق کنون جاهل و دون همت است

توبه کند شیر ز شیری هگرز****گرچه شتر کاهل و بی حمیت است؟

سرو همی یازد اگرچه چنار****خشک و نگونسار و سقط قامت است؟

نیک و بد عالم را، ای پسر،****همچو شب و روز درو نوبت است

گاه تو خوش طبع و گهی خشمنی****سیرت این چرخ همین سیرت است

آنکه تو را محنت او نعمت است****نعمت تو نیز برو محنت است

براثر روز رود شب چنانک****نعمت او بر اثرش نکبت است

خوگ همه شر و زیان است و نحس****میش همه خیر و بر و برکت است

همچو دو بنده که برین از خدا****بر تو سلام است و بران لعنت است

کی بتواند که شود خوگ میش؟****زانکه شر و نحس درو خلقت است

بر طلب برکت میشی تو را****هم خرد و هم تن و هم طاقت است

نیک نگه کن که بر این جاهلان****دیو لعین را طرب و دعوت است

جای حذر هست ازینها تو را****اکنون کاین خلق بدین عبرت است

آنکه فقیه است از املاک او****پاکتر آن است که از رشوت است

وانکه همی گوید من زاهدم****جهل خود او را بترین ذلت است

گوش و دل خلق همه زین قبل****زی غزل و مسخره و طیبت است

بیت غزل بر طلب فحش و لهو****بی هنران را بدل آیت است

عادت خود طاعت و پرهیزدار****تا فلک و خلق بدین عادت است

بیهده گفتار به یک سو فگن****حجت بر تو سخن حجت است

ور تو خود از حجت بی حاجتی****نه به تو مر حجت را حاجت است

گوید که چرخ بی کار است****پیش جانش ز جهل دیوار است

کس ندید، ای پسر، نه نیز شنید****هیچ گردنده ای که بی کار است

چون نکو ننگری که چرخ به روز****چون چو نیل است و شب چو گلزار است؟

بود و باشد چه چیز و هست چه چیز؟****زین اگر بررسی سزاوار است

اصل بسیار اگر یکی است به عقل****پس چرا خود یکی نه بسیار است؟

وان کزو روشنی پدید آید****روشن و گرد گرد و نوار است

چونکه برهان همی نگوید راست****علم برهان چو خط پرگار است

جنبش ما چرا که مختلف است؟****جنبش چرخ چونکه هموار است؟

اصل جنبش چرا نگوئی چیست؟****چون نجوئی که این چه کاچار است؟

خاک خوار است رستنی، زان است****کایستاده چنین نگونسار است

جانور نیست به آن نگونساری****لاجرم زنده و گیاخوار است

وین که سر سوی آسمان دارد****باز بر هر سه میر و سالار است

مر تو را بر چهارمین درجه****که نشانده است و این چه بازار است؟

زیر دستانت چونکه بی خرد اند؟****چون تو را عقل و هوش و گفتار است؟

با همه آلتی که حیوان راست****مر تو را با سخن خرد یار است

مر تو را نزد آن که ت اینها داد****نه همانا که هیچ کردار است؟

کار کردی و خورد، چون خر خویش****پس تو را هوش و عقل چه بکار است؟

ای پسر، ننگری که عقل و سخن****چون بر این خلق سر به سر بار است؟

عقل بار است بر کسی که به عقل****گربزو جلد و دزد و طرار است

رش و سنگ کم و ترازوی کژ****همه تدبیر مرد غدار است

عقل در دست این نفایه گروه****چون نکو بنگری گرفتار است

گاو خاموش نزد مرد خرد****به از آن ژاژخای صد بار است

گرگ درنده گرچه کشتنی است****بهتر از مردم ستمگار است

از بد گرگ رستن آسان است****وز ستمگاره

سخت دشوار است

گرگ مال و ضیاع تو نخورد****گرگ صعب تو میر و بندار است

نزد هر کس به قدر و قیمت اوی****مر خرد را محل و مقدار است

هم بر آن سان که بار بر دو درخت****بر یکی میوه بر یکی خار است

همچنان کز نم هوا به بهار****شوره گلزار و باغ گلزار است

دزد اگر عقل را به دزدی برد****لاجرم چون عقاب بر دار است

تو به پیش خرد ازان خواری****که خرد پیشت، ای پسر، خوار است

مر خرد را به علم یاری ده****که خرد علم را خریدار است

نیک و بد زان برو پدید آید****که خرد چون سپید طومار است

از بدان بد شود ز نیکان نیک****داند این مایه هر که هشیار است

عقل نیکی پذیر اگر در تو****بد شود بر تو زین سخن عار است

مخورانش مگر که علم و هنر****هم از اکنون که زار و نا هار است

اندرو پود علم و نیکی باف****کو مرین هر دو پود را تار است

طاعت و علم راه جنت اوست****جهل و عصیانت رهبر نار است

خوی نیکو و داد را بلفنج****کین دو سیرت ز خوی احرار است

خوی نیکو و داد در امت****اثر مصطفای مختار است

بر ره راستان و نیکان رو****که جهان پر خسان و اشرار است

داد کن کز ستم به رنج رسی****در جهان این سخن پدیدار است

جز ز بیداد طبع بر طبعی****نیست تیمار هر که بیمار است

هر که نازاردت میازارش****که بهین بهان کم آزار است

بد کنش بد بجای خویش کند****هم برو فعل زشت او مار است

کار فردا به عدل خواهد بود****گرچه امروز کار باوار است

صاحب الغار خویش دین را دان****که تنت غار و جانت در غار است

بفگن از جان و تن به طاعت و علم****بار عصیان که بر

تو انبار است

خیره خروار زیر بار مخسپ****چون گنه بر تنت به خروار است

چند غره شوی به فرداها****گر نه با خویشتنت پیکار است؟

زود دی گشته گیر فردا را****که نه برگشت چرخ مسمار است

خویشتن را به طاعت اندر یاب****اگر از خویشتنت تیمار است

پند بپذیر و بفگن از تن بار****گر سوی جانت پند را بار است

به دل پاک برنویس این شعر****که به پاکی چو در شهوار است

است

بیرون کن از این کان مر آن جهان را****کاین کار حکیمان و راستان است

این را نستانم به رایگان من****زیرا که جهان رایگان گران است

آنک این سوی او بی بها و خوار است****فردا سوی ایزد گرامی آن است

وین خوار سوی آن کس است کو را****بر منظر دل عقل پاسبان است

جائی است بر این بام لاجوردی****کان جای تو را جاودان مکان است

دانا به سوی آن جهان از اینجا****از نیکی بهتر دری ندانست

نیکیت به کردار نیز بایست****نیکی ی تو همه جمله بر زبان است

زیرا که به جای چراغ روشن****اندر دل پر غدر تو دخان است

از دست تو خوش نایدم نواله****زیرا که نواله ت پر استخوان است

تو پیش رو این رمهٔ بزرگی****جان و دل من زین رمه رمان است

زیرا که چو تو زوبعه نهاز است****اندر رمه و ابلیسشان شبان است

خاصه به خراسان که مر شما را****آنجا زه و زاد است و خان و مان است

یک فوج قوی لاجرم بر آن مرز****از لشکر یاجوج مرزبان است

بر اهل خراسان فراخ شد کار****امروز که ابلیس میزبان است

وز مطرب و رودو نبید آنجا****پیوسته همه روز کاروان است

وز خوب غلامان همه خراسان****چون بتکدهٔ هند و چین ستان است

زی رود و سرودست گوش سلطان****زیرا که طغان خانش میهمان است

مطرب همه افغان کند که: می خور****ای شاه، که این جشن خسروان است

وز دولت خود شاد باش ازیراک****دولت به تو، ای شاه، شادمان است

وان مطرب سلطان بدین سخن ها****در شهر نکوحال و بافلان است

وز خواری اسلام و علم، مذن****بی نان و چو نال از عمان نوان است

آنجا که چنین کار و بار باشد****چه جای گه علم یا قرآن است؟

مهمان بلیس است خلق و حجت****بیچاره بهٔمگان ازان نهان است

آن را که بر امید آن

جهان نیست****این تیره جهان شهره بوستان است

سرمازدگان را به ماه بهمن****خفسانهٔ خر خز و پرنیان است

کاهی است تباه این جهان ولیکن****که پیش خر و گاو زعفران است

ای برده به بازار این جهان عمر****بازار تو یکسر همه زیان است

ما را خرد ایدون همی نماید****کان جای قدیم است و جاودان است

بس سخت متازید ای سواران****گر در کفتان از خرد عنان است

زیرا که بر این راه تاختن تان****بس ژرف یکی چاه بی فغان است

زین راه به یک سو شوید، هر کو****بر جان و تن خویش مهربان است

این ژرف و قوی چاه را به بینی****گر بر سر تو عقل دیده بان است

زان می نرود بر ره تو حجت****کز چاه بر آن راه بی گمان است

گیا منزلی است****که بوی و مزه و رنگ را مبتداست

گیا سوی هشیار پیغمبری است****که با خالق و خلق پاک آشناست

گیا را پدر دان درست، ای پسر،****وگر من پدرتم گیا خود نیاست

نه فانی نه باقی گیاه است ازانک****بقا و فنا را درو التقاست

به شخص است فانی و باقی به نوع****پس این گوهر عالی و پربهاست

ازو زاد حیوان و مردم وزین****چنو هر کسی بربقا مبتلاست

بیا تا بقا را مهیا شویم****که اینجای بس ناخوش و بی نواست

جهان گرچه از راه دیدن پری است****ز کردار دیو است و نر اژدهاست

کرا خواند هرگز که ش آخر نراند****نه جای محابا و روی و ریاست

همه بیشی او بجمله کمی است****همه وعدهٔ او سراسر هباست

کجا نقطهٔ نور بینی درو****یکی دود چون دیوش اندر قفاست

درختان نیکیش را بر بدی است****به زیر سر نعمتش در بلاست

نه آن تو است، ای برادر، درو****هر آنچه ش گمانی بری کان تو راست

یکی مرکب است این جهان بس حرون****که شرش رکاب و عنانش عناست

چو از عادت او تفکر کنی****همه غدر و مکر و فریب و دهاست

پس آن به که بگریزی از غدر او****کزو خیر هرگز نخواهدت خاست

مگر طاعت ایزد بی نیاز****که او راست فرمان و تقدیر و خواست

دو رهبر به پیش تو استاده اند****کزایشان یکی عقل و دیگر هواست

خرد ره نمایدت زی خشندیش****ازیرا خرد بس مبارک عصاست

نهالی که تلخ است بارش مکار****ازیرا رهت بر سرای جزاست

به طاعت همی کوش و منشین بران****که گوئی «از ایزد مرا این قضاست»

به طاعت شود پاک زنگ گناه****ازیرا گنه درد و طاعت شفاست

نه نومید باش و نه ایمن بخسپ****که بهتر رهی راه خوف و رجاست

دروغ ایچ مسگال ازیرا دروغ****سوی عاقلان مر زبان را زناست

حذر کن ز مکر و حسد،

ای پسر،****که این هر دو بر تو وبال و وباست

بدانچه ت بدادند خرسند باش****که خرسندی از گنج ایزد عطاست

به هر خیر دو جهانی امیددار****گر از بند آزت امید رهاست

اگر جفت آزی نه آزاده ای****ازیرا که این زان و آن زین جداست

در رستگاری به پرهیز جوی****که پرهیز بهتر ز ملک سباست

گزین کن جوانمردی و خوی نیک****که این هر دو از عادت مصطفاست

سخاوت نشان گر ثنا بایدت****که بار درخت سخاوت ثناست

به از بر درخت سخاوت ثنا****به گیتی درختی و باری کجاست

خرد جوی و جانت از هوا دور دار****ازیرا هوا چشم دل را عماست

دلت هیچ راحت نخواهد چرید****اگر گرد او مر هوا را چراست

سوی شعر حجت گرای، ای پسر،****اگر هیچ در خاطر تو ضیاست

که دیبای رومی است اشعار او****اگر شعر فاضل کسائی کساست

ماست****رنجه گردد هر که از ما مرکبش رهوار نیست

این جهان را سفله دان، بسیار او اندک شمر****گرچه بسیار است دادهٔ سفله آن بسیار نیست

هر چه داد امروز فردا باز خواهد بی گمان****گر نخواهی رنج تن با چیز اویت کار نیست

از درخت باردارش باز نشناسی ز دور****چون فراز آئی بدو در زیر برگش بار نیست

آنکه طرار است زر و سیم برد و، این جهان****عمر برد و، پس چنین جای دگر طرار نیست

عمر تو زر است سرخ و مشک او خاک است خشک****زر به نرخ خاک دادن کار زیرک سار نیست

مار خفته است این جهان زو بگذر و با او مشو****تا نیازارد تو را این مار چون بیدار نیست

آنچه دانا گوید آن را لفظ و معنی تار و پود****و آنچه نادان گوید آن را هیچ پود و تار نیست

دام داران را بدان و دور باش از دامشان****صید نادانان شدن سوی خرد جز عار نیست

زانکه دین را دام سازد بیشتر پرهیز کن****زانکه سوی او چو آمد صید را زنهار نیست

گاه گوید زین بباید خورد کاین پاک است و خوش****گاه گوید نی نشاید خورد کاین کشتار نیست

ور بری زی او به رشوت اژدهای هفت سر****گوید این فربی یکی ماهی است والله مار نیست

حیلت و مکر است فقه و علم او و، سوی او****نیست دانا هر که او محتال یا مکار نیست

گرش غول شهر گوئی جای این گفتار هست****ورش دیو دهر خوانی جای استغفار نیست

علم خورد و برد و کردن در خور گاو و خر است****سوی دانا این چنین بیهوده ها را بار نیست

چون نجوئی که ت خدا از بهر چه موجود کرد****گر مرو را با تو شغلی کردنی ناچار نیست؟

آنچه او خود کرده باشد

باز چون ویران کند؟****خوب کرده زشت کردن کار معنی دار نیست

نیکی از تو چون پذیرد چون نخواهد بد ز تو؟****کز بد و نیک تو او را رنج نی و بار نیست

بیم زخم و دار چون از جملهٔ حیوان تو راست؟****چونکه دیگر جانور را بیم زخم و دار نیست؟

چون کند سی ساله عاصی را عذاب جاودان؟****این چنین حکم و قضای حاکم دادار نیست

گر همی گوید که یک بد را بدی یکی دهم****باز چون گوید که هرگز بد کنش رستار نیست؟

چون نجوئی حکمت اندر گزدمان و مار صعب****وین درختانی که بار و برگشان جز خار نیست؟

گرچه اندک، بی گمان حکمت بود صنع حکیم،****لیکن آن بیندش کو را پیش دل دیوار نیست

خشم گیری جنگ جوئی چون بمانی از جواب****خشم یک سو نه سخن گستر که شهر آوار نیست

راه بنمایم تو را گر کبر بندازی ز دل****جاهلان را پیش دانا جای استکبار نیست

همچنان کاندر گزارش کردن فرقان به خلق****هیچ کس انباز و یار احمد مختار نیست

همچنان در قهر جباران به تیغ ذوالفقار****هیچ کس انباز و یار حیدر کرار نیست

اصل اسلام این دو چیز آمد قران و ذوالفقار****نه مسلمان و نه مشرک را درین پیکار نیست

همچنان کاندر سخن جز قول احمد نور نیست****تیز تیغی جز که تیغ میر حیدر نار نیست

احمد مختار شمس و حیدر کرار نور****آن بی این موجود نی و این بی آن انوار نیست

هر که نور آفتاب دین جدا گشته است ازو****روزهای او همیشه جز شبان تار نیست

چشم سر بی آفتاب آسمان بی کار گشت****چشم دل بی آفتاب دین چرا بی کار نیست؟

بر سر گنجی که یزدان در دل احمد نهاد****جز علی گنجور نی و جز علی بندار نیست

وانکه یزدان بر زبان او گشاید قفل

علم****جز علی المرتضی اندر جهان دیار نیست

بحر لل بی خطر با طبع او، از بهر آنک****چون بنان او به قیمت لؤلؤ شهوار نیست

ای خداوند حسام دشمن او بار از جهان****جز زبان حجت تو ابر گوهر بار نیست

عروهالوثقی حقیقت عهد فرزندان توست****شیفته است آن کس که او در عهدشان بستار نیست

من رهی را جز زبانی همچو تیغ تیز تو****با عدوی خاندانت هیچ زین افزار نیست

زخم من بر جان خود پیش تو آرد روز حشر****هرگز آن گمره کزو بیدارم او بیدار نیست

سوی یزدان منکر است آنکو به تو معروف نیست****جز به انکار توام معروف را انکار نیست

ناصبی را چشم کور است و تو خورشید منیر****زین قبل مر چشم کورش را به تو دیدار نیست

نیست مردم ناصبی نزدیک من لا بل خر است****طبع او خروار هست ار صورتش خروار نیست

مایهٔ بری تو و ابرار اولاد تواند****بر چون یابد کسی کو شیعت ابرار نیست

دشمنان تو همه بیمار و بنده تن درست****دورتر باید ز بیمار آنکه او بیمار نیست

من رهی را از جفای دشمن اولاد تو****خوابگاه و جای خور جز غار یا کهسار نیست

هر کسی را هست تیماری ز دنیا و مرا****جز ز بهر طاعت اولاد تو تیمار نیست

من رهی را جز به خشنودی ی تو و اولاد تو****روز محشر هیچ امید رحمت جبار نیست

بخواهی تا بدانی گوش دار****ور بدانی گوش من زی توست هات!

بنگر اندر لوح محفوظ، ای پسر****خطهاش از کاینات و فاسدات

جز درختان نیست این خط را قلم****نیست این خط را جز از دریا دوات

خط ایزد را نفرساید هگرز****گشت دهر و دایرات سامکات

زندگان هرسه سه خط ایزدند****مردمش انجام و آغازش نبات

زندهٔ حق را به چشم دل نگر****زانکه چشم سر نبیند جز موات

این که می بینی بتانند، ای پسر****گرچه نامد نامشان عزی و لات

خلق یکسر روی زی ایشان نهاد****کس به بت زاتش کجا یابد نجات؟

همچنان چون گفت می گوید سخن****دیو در عزی و لات و در منات

حیلت و رخصت بدین در فاش کرد****مادر دیوان به قول بی ثبات

لاجرم دادند بی بیم آشکار****در بهای طبل و دف مال زکات

عاقلان را در جهان جائی نماند****جز که بر کهسارهای شامخات

کس نیارد یاد از آل مصطفی****در خراسان از بنین و از بنات

کس نجوید می نشان از هفت زن****کامده است اندر قران زایشان صفات

بر نخواند خلق پنداری همی****مسلمات مؤمنات قانتات

هر زمان بتر شود حال رمه****چون بودش از گرسنه گرگان رعات

گر بخواهد ایزد از عباسیان****کشتگان آل احمد را دیات

وای بومسلم که مر سفاح را****او برون آورد از آن بی در کلات

من ز لذت ها بشستم دست خویش****راست چون بگذشتم از آب فرات

بر امید آنکه یابم روز حشر****بر صراط از آتش دوزخ برات

ماند****پیداست همچو روز که گفتار او خطاست

بخشیدهٔ خدای ز تو کی جدا شود؟****آن کو جدا شود ز تو بخشیده های ماست

از بهر جست و جوی ز کار جهان و خلق****گفتند گونه گون و دویدند چپ و راست

آن گفت ک«این جهان نه فنا است و سرمدی است»****وین گفت ک«این خطاست، جهان را ز بن فناست»

چون این و آن شدند و جهان ماند، مر تو را****او بر بقای خویش و فناهای ما گواست

فانی به جان نه ای به تنی، ای حکیم، تو****جان را فنا به عقل محال است و نارواست

بس چاشنی است این ز بقا و فنا تو را****کز فعل بر فنا و ز بنیاد بر بقاست

باقی است چرخ کردهٔ یزدان و، شخص تو****فانی است از انکه کردهٔ این بی خرد رحاست

بی دانش آمدی و در اینجا شناختی****کاین چیست وان چه باشد وان چون و این چراست

چون و چرا نتیجهٔ عقل است بی گمان****چون و چرا ز جانوران جز تو را کراست؟

جز عقل چیست آنکه بدو نیک و بد زخلق****آن مستحق لعنت وین در خور ثناست

قدر و بهای مرد نه از جسم و فربهی است****بل مردم از نکو سخن و عقل پر بهاست

بر جانور بجمله سخن گوی جانور****زان است پادشا که برو عقل پادشاست

چون تو خدای خر شدی از قوت خرد****پس عقل بهره ای ز خدای است قول راست

بی هیچ علتی ز قضا عقل دادمان****زین روی نام عقل سوی اهل دین قضاست

اینجا ز بهر آن ز خدائیت بهره داد****کاین گوهر شریف مر آن هدیه را سزاست

این است آن عطا که خدا کرد فیلسوف****آن فلسفه است و این ره و آثار انبیاست

این عالم اژدهاست وز ایزد تو را خرد****پازهر زهر این قوی و منکر اژدهاست

پازهر

اژدهاست خرد سوی هوشیار****در خورد مکر نیست نه نیز از در دهاست

هر چند رحمت است خرد بر تو از خدای****بر هر که بد کند به خرد هم خرد بلاست

ملک و بقاست کام تو وین هر دو کام را****اندر دو عالم ای بخرد عقل کیمیاست

گر تو به دست عقل اسیری خنک تو را****وای تو گر خردت به دست تو مبتلاست

تخم وفاست عقل، به تو مبتلا شده است****گر مر تورا ز تخم وفا برگ و بر جفاست

سوی وفاست روی خرد، چون جفا کنی****مر عقل را به سوی تو، ای پیر، پس قفاست

عدل است و راستی همه آثار عقل پاک****عقل است آفتاب دل و عدل ازو ضیاست

از عدل های عقل یکی شکر نعمت است****بخشندهٔ خرد ز تو زیرا که شکر خواست

از نیک صبر کرد نباید که کاهلی است****بر بد شتاب کرد نشاید که آن هواست

شکر است آب نعمت و نعمت نهال او****با آب خوش نهال نگیرد هگرز کاست

هر کس که بر هوای دل خویش تکیه کرد****تکیه مکن برو که هواجوی بر هواست

آن گوی مر مرا که توانی ز من شنود****این پند مر تو را به ره راست بر عصاست

عالم یکی خط است کشیدهٔ خدای حق****وان خط را میانه و آغاز و انتهاست

دنیا ز بهر مردم و مردم ز بهر دین****چون خط دایره که بر انجامش ابتداست

علم است کار جانت و عمل کار تن که دین****از علم وز عمل چو تن و جان تو دوتاست

چون جان و تن دوتاست دو تخم است دینت را****یک تخم او ز خوف و دگر تخم او رجاست

مرد خرد جدا نشد از خر مگر به دین****آن کن که مرد با خرد از خر بدو جداست

کشت خدای

نیست مگر کاهل علم و دین****جز کاین دو تن دگر همه خار و خس و گیاست

پرهیز تخم و مایهٔ دین است و زی خدای****پرهیزگار مردم دین دار و بی ریاست

پرهیزگار کیست؟ کم آزار، اگر کسی****از خلق پارساست کم آزار پارساست

لختی عنان بکش سپس این جهان متاز****زیرا که تاختن سپس این جهان عناست

بر خاک فتنه چون بشدی؟ بر سما نگر****بر خاک نیست جای تو بل برتر از سماست

گر ز آسمان به خاک تو خرسند گشته ای****همچون تو شوربخت به عالم دگر کجاست؟

ترسم کز آرزو خردت را وبا رسد****زیرا که آرزو خرد خلق را وباست

دردی است آرزو که به پرهیز به شود****پرهیز مرد را سوی دانا بهین دواست

پند از کسی شنو که ندارد ز تو طمع****پندی که با طمع بود آن سر بسر هباست

گیتی به بند طمع ببسته است خلق را****زین بند دور باش که نه بند بی وفاست

از دست بند طمع جهان چون رهاندت****جز هوشیار مرد کز این بند خود رهاست؟

بی توتیاست چشم تو گر بر دروغ و زرق****از مردم چشم درد تو را طمع توتیاست

رفتند هم رهانت، بباید همیت رفت****انده مخور که جای سپنجیست بی نواست

برگیر زاد و، زاد تو پرهیز و طاعت است****زین راه سر متاب که این راه اولیاست

چون بی بقاست این سفری خانه اندرو****باکی مدار هیچ اگرت پشت بی قباست

پرهیز کن به جان ز خرافات ناکسان****هر چند با خسان کنی اینجا نشست و خاست

مزگت کلیسیا نشده است، ای پسر، هگرز****گرچه به شهر همبر مزگت کلیسیاست

این است پند حجت وین است مغز دین****وارایش سخنش چو گشنیز و کرویاست

پرگرد و زردست****همان چون بت ستانی بوستانت

عروسی پرنگار و نقش بودی****رخ از گلنار و از لاله دهانت

پر از چین زلف و، رخ پر نور گفتی****نشینندی مشاطه چینیانت

به چشمت کرد بدچشمی، همانا****ز چشم بد دگر شد حال و سانت

نشاند از حله ها بی بهر مهرت****بشست از نقش ها باد خزانت

ز رومت کاروان آورد نوروز****ز فنصور آرد اکنون مهرگانت

ازین بر سودی و زان بر زیانی****برابر گشت سودت یا زیانت

ردای پرنیان گر می بدری****چرا منسوخ کردی پرنیانت؟

چو آتش خانه گر پرنور شد باز****کجا شد زندت و آن زند خوانت؟

هزیمت شد همانا خیل بلبل****ز بیم زنگیان بی زبانت

مرا از خواب نوشین دوش بجهاند****سحرگاهان یکی زین زنگیانت

اگر هیچم سوی تو حرمتی هست****یکی خاموش کن او را، به جانت

اگر مهمان توست این ناخوش آواز****مرا فریادرس زین میهمانت

چه گویمت، ای رسول هجر؟ گویم****«فغان ما را از این ناخوش فغانت

مرا از خان و مان بانگ تو افگند****که ویران باد یکسر خان و مانت

سیه کرد و گران روز غریبان****سیاهی ی روی و آواز گرانت

به رفتن همچو بندی لنگ ازانی****که بند ایزدی بسته است رانت

نشان مدبریت این بس که هرگز****چو عباسی نشوئی طیلسانت

نجوئی جز فساد و شر، ازیرا****همیشه گرگ باشد میزبانت

ز من بگسل به فضل این آشنائی****نه بر من پاسبان کرد آسمانت

به تو در خیر و شری نیست بسته****ولیکن فال دارند این و آنت»

به بانگ بی گنه زاغ، ای برادر،****مگردان رنجه این خیره روانت

که بر تو دم شمرده است و ببسته****خدای کردگار غیب دانت

چو دادی باز دمهای شمرده****ندارد سود ازان پس آب و نانت

همه وام جهان بوده است بر تو****تن و اسباب و عمر و سو زیانت

گر او را وامها می باز خواهند****چرا چون زعفران گشت ارغوانت؟

تو را اندر

جهان رستنی خواند****از ارکان کردگار کامرانت

زمانی اندرو می خاک خوردی****نبود آگه کس از نام و نشانت

گهی بدرود خوشه ت ورزگاری****گهی بشکست شاخی باغبانت

وزانجا در جهان مردمت خواند****ز راه مام و باب مهربانت

به دل داد از شکوفه و برگ و میوه****عم و خال و تبار و دودمانت

درخت دینی و شاید که اکنون****گهر بارد زبان در فشانت

وزان پس که ت کدیور پاسبان بود****رسول مصطفی شد پاسبانت

اگر سوی تو بودی اختیارت****نگشتی هرگز این اندر گمانت

کنون سوی تو کردند اختیارت****از آن سو کش که می خواهی عنانت

یکی فرخنده گل گشتی که اکنون****همی فردوس شاید گلستانت

یکی میشی که اکنون می نشاید****مگر موسی پیغمبر شبانت

جهان رستنی گر نیک بودت****به آمد زان، جهان مردمانت

در این فانی اگر نیکی گزینی****از این فانی به آید جاودانت

اگر بر آسمان می رفت خواهی****از ایمان کن وز احسان نردبانت

رمه از علم و خرد بی خبر است

به خرد گوهر گردد که جهان چون دریاست****به خرد میوه شود خوش که جهان چون شجر است

نشود غره به بسیاری جهال جهان****که بسی سنگ به دریا در بیش از گهر است

گر همی نادان را حشمت بیند سوی شاه****سوی یزدان دانا محتشم و با خطر است

هر دو برگ و بر بر اصل درختند ولیک****بر سزای بشر و برگ سزای بقر است

جز خردمند مدان عالم را تخم و بری****همه خار و خس دان هر چه بجز تخم و بر است

بید مانند ترنج است ز دیدار به برگ****نیست در برگ سخن بلکه سخن در ثمر است

نبود مردم جز عاقل و، بی دانش مرد****نبود مردم، هرچند که مردم صور است

آن بصیر است که حق بصر اندر دل اوست****نه بصیر است کسی کش به سر اندر بصر است

نپرد بر فلک و بر سر دریا نرود****جز که هشیار کسی کز خردش پاو پر است

گر تو از هوش و خرد یافته ای پا و پری****پس خبر گوی مر از آنچه برون زین اکر است

گرد این گنبد گردنده چه چیز است محیط****نرم چون باد و یا سخت چو خاک و حجر است

اگر آن سخت بود سوده شود چرخ برو****پس دلیل است که آن چیز ازو نرم تر است

پس چو نرم است جسد باشد و آنچ او جسد است****بی نهایت نبود کاین سخنی مشتهر است

پس چه گوئی که از آن نرم جسد برتر چیست؟****نیک بنگر که نه این کار کسی بدنگر است

چرخ را زیر و زبر نیست سوی اهل خرد****آنچ ازو زیر تو آمد دگری را زبر است

ور چنین است چه گوئی که خدا از بر ماست؟****سخنت سوی خردمند محال

و هدر است

وانچه او را زبر و زیر بود جسم بود****نتوان گفت که خالق را زیر و زبر است

گشتن حال و سخن گفتن باواز و حروف****زبر و زیر همه جمله به زیر قمر است

نظر تیره در این راه نداند سرخویش****ور چه رهبر به سوی عالم عقلی نظر است

زین سخن مگذر و این کار به خواری مگذار****گر خرد را به دل و جان تو بر، ره گذر است

و گرت رغبت باشد که در آئی زین در****بشنو از من سخنی کاین سخنی مختصر است

سوی آن باید رفتنت که از امر خدای****بر خزینهٔ خرد و علم خداوند در است

آنکه زی دانا دریای خرد خاطر اوست****اوست دریا و دگر یکسره عالم شمر است

آنکه زی اهل خرد دوستی عترت او،****با کریمی ی نسبش، تا به قیامت اثر است

گر بترسی همی از آتش دوزخ بگریز****سوی پیمانش، که پیمانش از آتش سپر است

هنر و فضل و خرد در سیر اوست همه****همچو او کیست که فضل و هنر او را سیر است؟

قیمتی گردی اگر فضل و هنر گیری ازو****قیمت مرد ندانی که به فضل و هنر است؟

هر خردمند بداند که بدین حال و صفت****باب علم نبی و باب شبیر و شبر است

وگرت رهبر باید به سوی سیرت او****زی ره و سیرت اویت پسرش راهبر است

روی یزدان جهاندار و خداوند زمان****که ز تایید خدائی به درش بر حشر است

رایت شاهان را صورت شیر است و پلنگ****بر سر رایت او سورت فتح و ظفر است

او به قصر اندر آسوده و از خالق خلق****نصر و تایید سوی حضرت او بر سفر است

ذوالفقار آنکه به دست پدرش بود کنون****به کف اوست ازیرا پسر آن پدر است

نرسد جز ز

کفش خیر و سعادت به جهان****کف اوشاید بودن که جهان را جگراست

فخر بر عالم ارواح و بر ارواح کند****آنکه در عالم اجسام چنینش پسر است

ای خداوندی که ت نیست در آفاق نظیر****رحمت و فضل تو زی حجت تو منتظر است

گر چه کامش ز غم و حسرت خشک است زبانش****به مدیج پدر و جدت و مدح تو تر است

خار و سنگ درهٔ یمگان با طاعت تو****در دماغ و دهن بنده ت عود و شکر است

تو خداوند چو خورشید به عالم سمری****همچنین بندهٔ زارت به خراسان سمر است

سوی من نحس زمان هرگز ناظر نبود****تا خداوند زمان را به سوی من نظر است

بر جان اوست که ش حشم است

زبانت داد و دل و گوش و چشم همچو امیر****نشان عدل خدای، ای پسر، در این نعم است

کنی پسند که به چشم و گوش بنشینی****بجای آنکه خداوند ملکت عجم است

به جان خلق برآمد پدید عدل خدای****نه بر تن و درم و مال کان هم صنم است

اگر پسند نیاید تو را، بدان کاین عدل****هزار بار نکوتر ز تخت و ملک جم است

اگر نیافت خطر بی خطر مگر به درم****درست شد که خرد برتر و به از درم است

تو پادشاه تن خویشی، ای بهوش و، تو را****تمیز و خاطر و اندیشه و سخن خدم است

تو، ای پسر، ز خرد سوی میر محتشمی****اگرچه میر سوی عام خلق محتشم است

قلم سلاحت و حجت به پیش تو سپر است****خرد تو را سپه است و سخن تو را علم است

سخن رسول دل و جان توست، اگر خوب است****خبر دهد عقلا را که جانت محترم است

بهم شود به زبان برت لفظ با معنی****اگرت جان سخن گوی با خرد بهم است

تفاوت است بسی در سخن کزو به مثل****یکی مبارک نوش و یکی کشنده سم است

چو هوشیار گزاردش راحت و داروست****چو مارسای بکاردش شدت و الم است

یکی سخن که بود راست، راست چون تیر است****دگر سخن که دروغ است پر ز ثغر و خم است

چو برق روشن و خوب است در سخن معنی****برون ز معنی دیگر بخار و تار و تم است

تمیز و فکرت و عقل است کیمیای سخن****چو کیمیا نبود اصل او ز باد و دم است

زبان و کام سخن را دو آلت اند از اصل****چنانکه آلت دستان لحن زیر و بم است

تو را محل خدای است در سخن که

همی****به تو وجود پذیرد سخن که در عدم است

ز بهر حاضر اکنون زبانت حاجب توست****ز بهر غایب فردا رسول تو قلم است

دل توزانکه سخن ماند خواهدت شاد است****دل کسی که درم ماند خواهدش دژم است

دژمش کرد درم لاجرم به آخر کار****ستوده نیست کسی کو سزای لاجرم است

دژم مباش ز کمی ی درم به دنیا در****اگر به طاعت و علمت به دین درون قدم است

متاز بر دم دنیا که گزدمش بگزدت****ز گزدمش بحذر باش کش گزنده دم است

به دین و دنیا بر خور خدای را بشناس****که سنتش همه عدل است و رحمت و کرم است

به شعر حجت پر گشت دفتر از حکمت****که خاطرش در پند است و معدن حکم است

آز دراز****گردش چرخ بین که گریند است

بجهد تا نکنی «آوخ »

ای چو گوساله نباشدت همه ساله****شمر ماله و نه سبز همیشه طخ

با زمانه نچخد جز که جوانبختی****گر جوان است تو را بخت برو بر چخ

لیکن این دولت بس زود به پا چفسد****خر به پا چفسد بی شک چو دود بر یخ

بخت چون با گلهٔ رنگ بیاشوبد****سرنگون پیش پلنگ افتد رنگ از شخ

بر مکش ناچخ و بر سرت مگردانش****گر نخواهی که رسد بر سر تو ناچخ

که بر آنجای که پیوسته همی خواهی****ای خردمند تو را بنل و نه آزخ

اندر این جای سپنجی چه نهادی دل؟****چند کاشانه و گنبد کنی و مطبخ؟

این جهان مسلخ گرمابهٔ مرگ آمد****هر چه داری بنهی پاک در این مسلخ

بر سر دو رهی امروز بکن جهدی****تات بی توشه نباید شد از این برزخ

در فردوس به انگشتک طاعت زن****بر مزن مشت معاصی به در دوزخ

که دوست داری****گر خلق تو را همان بگویند

زیرا که به تیر ماه جو خورد****هر کو به بهار جو پراگند

از خندهٔ یار خویش بندیش****آنگاه به یار خویش برخند

بر گردن یار خود منه طوق****گر یار تو خواندت خداوند

بزدای به عذر زنگ کینه****جز عذر درخت کین که بر کند؟

بر فعل چو زهر، نیست پازهر****جز قول چو نوش پخته با قند

در کار چو گشت بر تو مشکل****عاجز مشو و مباش خرسند

از مرد خرد بپرس، ازیرا****جز تو به جهان خردوران هند

تدبیر بکن، مباش عاجز****سر خیره مپیچ در قزاگند

بنگر که خدای چون به تدبیر****بی آلت چرخ را پی افگند

با پند چو در و شعر حجت****منگر به کتاب زند و پا زند

بندیش که بر چه سان به حکمت****این خوب قصیده را بیاگند

بعدی                     قبلی