قصیده شماره 51: از اهل ملک در این خیمهٔ کبود که بود
از اهل ملک در این خیمهٔ کبود که بود****که ملک ازو نربود این بلند چرخ کبود؟
هر آنکه بر طلب مال، عمر مایه گرفت****چو روزگار بر آمد نه مایه ماند و نه سود
چو عمر سوده شد و، مایه عمر بود تو را****تو را ز مال که سوداست، اگر نه سود، چه سود؟
فزودگان را فرسوده گیر پاک همه****خدای عزوجل نه فزود و نه فرسود
خدای را به صفات زمانه وصف مکن****که هر سه وصف زمانه است هست و باشد و بود
یکی است با صفت و بی صفت نگوئیمش****نچیز و چیز مگویش، که مان چنین فرمود
خدای را بشناس و سپاس او بگزار****که جز بر این دو نخواهیم بود ما ماخوذ
به فعل و قول زبان یکنهاد باش و مباش****به دل خلاف زبان چون پشیز زر اندود
چو نرم گویم با تو مرا درشت مگو****مسوز دست جز آن را که مر تو را برهود
ز خاک و آتش و آبی،
به رسم ایشان رو****که خاک خشک و درشت است و آب نرم و نسود
مباش مادح خویش و، مگوی خیره مرا****که «من ترنج لطیفم خوش و تو بی مزه تود»
اگر کسی بگرفتی به زور و جهد شرف****به عرش بر بنشستی به سرکشی نمرود
جهود را چه نکوهی؟ که تو به سوی جهود****بسی نفایه تری زانکه سوی توست جهود
ستوده سوی خردمند شو به دانش ازانک****بحق ستوده رسول است کش خدای ستود
یقین بدان که ز پاکیزگی است پیوسته****به جان پاک رسول از خدای و خلق درود
اگر نخواهی کائی به محشر آلوده****ز جهل جان و، ز بد دل، ببایدت پالود
تو را چگونه پساود هگرز پاکی و علم****که جان و دلت جز از جهل و فعل بد نپسود؟
به مال و ملک و به اقبال دهر غره مشو****که تو هنوز ز آتش ندیده ای جز دود
جهان مثل چو یکی منزل است بر ره و خلق****درو همی گذرد فوج فوج زودا زود
برادر و پدر و مادرت همه رفتند****تو چند خواهی اندر سفر چنین آسود؟
تنت چو پیرهنی بود جانت را و، کنون****همه گسست و بفرسوده گشت تارش و پود
ربود خواهد از تنت پیرهن اکنون****همان که تازگی و رنگ پیرهنت ربود
تو باد پیمودی همچو غافلان و فلک****به کیل روز و شبان بر تو عمر تو پیمود
تو سالیان ها خفتی و آنکه بر تو شمرد****دم شمردن تو، یک نفس زدن نغنود
کنون بباید رفتن سبک به قهر و، سرت****پر از بخار خمار است و چشم خواب آلود
تو عبرت دو جهانی که می روی و، دلت****ز بخت نا خشنود و خدای ناخشنود
نگاه کن که چه حاصل شدت به آخر کار****از انکه دست و سر و روی سوختی و شخود
چرا به رنج تن
بی خرد طلب کردی****فزونئی که به عمر تو اندرون نفزود
بدان که: هر چه بکشتی ز نیک و بد، فردا****ببایدت همه ناکام و کام پاک درود
بدانکه بر تو گواهی دهند هر دو به حق****دو چشم هر چه بدید و دو گوش هر چه شنود
به گمرهی نبود عذر مر تو را پس ازانک****تو را دلیل خداوند راه راست نمود
قصیده شماره 52: یکی بی جان و بی تن ابلق اسپی کو نفرساید
یکی بی جان و بی تن ابلق اسپی کو نفرساید****به کوه و دشت و دریا بر همی تازد که ناساید
سواران گر بفرسایند اسپان را به رنج اندر****یکی اسپی است این کو مر سواران را بفرساید
سواران خفته اند وین اسپ بر سرشان همی تازد****که نه کس را بکوبد سر نه کس را روی بشخاید
تو و فرزند تو هر دو بر این اسپید لیکن تو****همی کاهی برین هموار و فرزندت می افزاید
نه زاد از هیچ مادر، نه بپروردش کسی هرگز****ولیکن هر که زاد او یا بزاید زیر او زاید
زمانهٔ نامساعد را از این گونه بجز حجت****به زر و گوهر الفاظ و معنی کس نیاراید
سخن چون زر پخته بی خیانت گردد و صافی****چو او را خاطر دانا به اندیشه فروساید
سخن چون زنگ روشن باید از هر عیب و آلایش****که تا ناید سخن چون زنگ زنگ از جانت نزداید
به آب علم باید شست گرد عیب و غش از دل****که چون شد عیب و غش از دل سخن بی غش و عیب آید
طعام جان سخن باشد سخن جز پاک و خوش مشنو****ازیرا چون نباشد خوش طعام و پاک، بگزاید
زدانا ای پسر نیکو سخن را گر بیاموزی****به دو عالم تو را هم خالق و هم خلق بستاید
وگر مر خویشتن را از سخن بی بهره بپسندی****مرا گر چون تو فرزندی نباشد بر زمین
شاید
به بانگ خوش گرامی شد سوی مردم هزار آوا****وزان خوار است زاغ ایدون که خوش و خوب نسراید
هزار آواز چون دانا همه نیکو و خوش گوید****ولیکن زاغ همچون مرد جاهل ژاژ می خاید
ببخشائی تو طوطی را ازان کو می سخن گوید****تو گر نیکو سخن گوئی تو را ایزد ببخشاید
کلید است ای پسر نیکو سخن مر گنج حکمت را****در این گنج بر تو بی کلید گنج نگشاید
من اندر جستن نیکو سخن تن را بفرسودم****سرم زین فخر در حکمت همی بر چرخ ازین ساید
اگر تو سوی حکمت چونت فرمودند بگرائی****جهان زان پس به چشم تو به پر پشه نگراید
نبینی کز خراسان من نشسته پست در یمگان****همی آید سوی من یک به یک هر چه م همی باید؟
حکیم آن است کو از شاه نندیشد، نه آن نادان****که شه را شعر گوید تا مگر چیزیش فرماید
کسی کو با من اندر علم و حکمت همبری جوید****همی خواهد که گل بر آفتاب روشن انداید
چرا گرچون من است او همچو من بر صدر ننشیند****و گر نی چون بجوید نان و خیره ژاژ بدراید؟
کتاب ایزد است ای مرد دانا معدن حکمت****که تا عالم به پای است اندر این معدن همی پاید
چو سوی حکمت دینی بیابی ره، شوی آگه****که افلاطون همی بر خلق عالم باد پیماید
نباشد خوب اگر زان پس که شستم دل به آب حق****که جان روشنم هرگز به ناحقی بیالاید
مرا با جان روشن در دل صافی یکی شد دین****چو جان با دین یکی شد کس مر او را نیز نرباید
بباید شست جانت را به علم دین که علم دین،****چنان کاب از نمد، جان را ز شبهت ها بپالاید
تو را راهی نمایم من سوی خیرات دو
جهانی****که کس را هیچ هشیاری ازین به راه ننماید
بپیرای از طمع ناخن به خرسندی که از دستت****چو این ناخن بپیرائی همه کارت بپیراید
قصیده شماره 53: این جهان بی وفا را بر گزیدو بد گزید
این جهان بی وفا را بر گزیدو بد گزید****لاجرم بر دست خویش ار بد گزید او خود گزید
هر که دنیا را به نادانی به برنائی بخورد****خورد حسرت چون به رویش باد پیری بروزید
گشت بدبخت جهان و شد به نفرین و خزی****هر که او را دیو دنیا جوی در پهلو خزید
دیو پیش توست پیدا، زو حذر بایدت کرد****چند نالی تو چو دیوانه ز دیو ناپدید
گر مکافات بدی اندر طبیعت واجب است****چون تو از دنیا چریدی او تو را خواهد چرید
بس بی آراما که بستد زو بی آرامی جهان****تا بیارامید و خود هرگز زمانی نارمید
گر همیت امروز بر گردون کشد غره مشو****زانکه فردا هم به آخرت او کشد که ت بر کشید
آن ده و آن گوی ما را که ت پسند آید به دل****گر بباید زانت خورد و گر ببایدت آن شنید
چون نخواهی که ت ز دیگر کس جگر خسته شود****دیگران را خیره خیره دل چرا باید خلید
ور بترسی زانکه دیگر کس بجوید عیب تو****چشمت از عیب کسان لختی بیاید خوابنید
مر مرا چون گوئی آنچه ت خوش نیاید همچنان؟****ور بگوئی از جواب من چرا باید طپید؟
خار مدرو تا نگردد دست و انگشتت فگار****از نهال و تخم تتری نی شکر خواهی چشید؟
برگزین از کارها پاکیزگی و خوی نیک****کز همه دنیا گزین خلق دنیا این گزید
نیکخو گفته است یزدان مر رسول خویش را****خوی نیک است ای برادر گنج نیکی را کلید
گر به خوی مصطفی پیوست خواهی جانت را****پس بباید دل ز ناپاکان و بی باکان برید
چون همیشه چون زنان در زینت دنیا چخی****گرت چون مردان
همی در کار دین باید چخید؟
پرت از پرهیز و طاعت کرد باید، کز حجاز****جعفر طیار بر علیا بدین طاعت پرید
بررس از سر قران و ، علم تاویلش بدان****گر همی زین چه به سوی عرش بر خواهی رسید
تا نبینی رنج و، ناموزی زدانا علم حق****کی توانی دید بی رنج آنچه نادان آن ندید
صورت علمی تو را خود باید الفغدن به جهد****در تو ایزد نافریند آنچه در کس نافرید
در جهان دین بر اسپ دل سفر بایدت کرد****گر همی خواهی چریدن، مر تو را باید چمید
گر چه یزدان آفریند مادر و پستان و شیر****کودکان را شیر مادر خود همی باید مکید
گر طعام جسم نادان را همی خری به زر****مر طعام جان دانا را به جان باید خرید
لذت علمی چو از دانا به جان تو رسید****زان سپس ناید به چشمت لذت جسمی لذیذ
جان تو هرگز نیابد لذت از دین نبی****تا دلت پر لهو و مغزت پر خمار است از نبید
راحت روح از عذاب جهل در علم است ازانک****جز به علم از جان کس ریحان راحت نشکفید
از نبید آمد پلیدی ی جهل پیدا بر خرد****چون بود مادر پلید، ناید پسر زو جز پلید
از ره چشم ستوری منگر اندر بوستان****ای برادر تا بدانی زرد خار از شنبلید
کام را از گرد بی باکی به آب دین بشوی****تا بدو بتوانی از میوه و شراب دین مزید
چون نیندیشی که حاجات روان پاک را****ایزد دانا در این صندوق خاکی چون دمید؟
وین بلند و بی قرار و صعب دولاب کبود****گرد این گوی سیه تا کی همی خواهد دوید؟
راز ایزد این پردهٔ کبود است، ای پسر،****کس تواند پردهٔ راز خدائی را درید؟
گر تو گوئی «چون نهان کرد ایزد از ما راز
خویش؟»****من چه گویم؟ گویم «از حکم خدای ایدون سزید»
راز یزدان را یکی والا و دانا خازن است****راز یزدان را گزافه من توانم گسترید؟
ابر آب زندگانی اوست، من زنده شدم****چون یکی قطره زابرش در دهان من چکید
خازن علم قران فرزند شیر ایزد است****ناصبی گر خر نباشد زوش چون باید رمید؟
قصیده شماره 54: مردم نبود صورت مردم حکما اند
مردم نبود صورت مردم حکما اند****دیگر خس و خارند و قماشات و دغااند
اینها که نیند از تو سزای که و کهدان****مرحور وجنان راتو چه گوئی که سزااند؟
باندوه چرایند شب و روز بمانده****از چون و چرا زانکه ستوران چرااند
این خیل چرا چویند و زخیل چراجوی****این خلق بداندیش کزین گونه جرااند
در عالم انسانی مردم چو نبات است****اینها چون ریاحین اند آنها چو گیااند
در دست شه اینها سپرغمند کماهی****در پیش خر آنها چو گیاهند و غذااند
گر تو سپر غمی شوی، این پور، به طاعت****آنهات گزینند که بر ما امرااند
دانا بر من کیست جز آنها که در امت****خیرالبشراند و خلف اهل عبااند؟
ایشان که به فرمان خدا از پدر و جد****میمون خلفااند و بر امت خلفااند
آنها که به تایید الهی به ره دین****اندر شب گم راهی اجرام سمااند
آنها که مرایشان را اندر شرف و فضل****مردان و زنان جمله عبیداند و امااند
آنها که به تقدیر جهان داور ما را****از درد جهالت به نکو پند شفااند
آنها که جهان را به چراغی که خداوند****بفروختش اندر شب دین روی ضیااند
آنها که گوااند بر این خلق و برایشان****زایزد پدر و جد بحق عدل گوااند
آنها که زپاکیزه نسب شیعت خود را****از حوض جد خویش و نیا آب سقااند
آنها که گه حمله به تایید الهی****چون ما ز ستوران چراینده جدااند
آنها که بریشان ما را همه هموار****میراث نیائیم که میراث
نیااند
آنها که چو محراب شریفند و مقدم****دیگر به صفا جمله وضیعند و ورااند
حجاج و کریمان و حکیمان جهانند****ویشان به ره حکمت قبلهٔ حکمااند
کعبهٔ شرف و علم خفیات کتاب است****ویشان به مثل کعبهٔ رکن اند و صفااند
زیشان به هر اقلیم یکی تند زبانی است****گویا به صلاح گرهی کز صلحااند
بر اهل ولا ابر صلاحند و بر آنهاک****نه اهل ولااند مثل باد بلااند
کوهی است به هر کشور از ایشان که از این خلق****آنها که نبینند نه از اهل ولااند
کوهی که برو چشمهٔ پاک آب حیات است****نخچیر درو مؤمن و کبگان علمااند
کوهی است به یمگان که بینند گروهیش****کز چشم حقیقت سپر سر صفااند
کوهی که درو نور الهی است جواهر****آنها که همی جویند جوهر به کجااند؟
زین گوهر باقی نکند هیچ کسی قصد****کز کوردلی شیفته برادر فنااند
آن است مرا کز دل با من به مرا نیست****آنها نه مرااند که با من به مرااند
در گرد دل من به مرا هرگز ره نیست****پاکیزه که بی هیچ مرااند مرااند
مر گوهر با قیمت و با فضل و بها را****اینها نه سزااند که بی قدر و بهااند
از عدل و صواب است بقا زاده و اینها****نه اهل بقااند که بر جور و خطااند
پشه ز چه یک روز زید، پیل دوصد سال؟****زیرا ز پشه پیلان در رنج و عنااند
عدلی است عطا ز ایزد ما را و ز دوزخ****آنند رها کز در این شهره عطااند
گر عادلی از طاعت بگزار حق وقت****بنگر به بصیرت که در این جا بصرااند
وانها که ندانند به طاعت حق روزی****بر جور و جفااند نه بر عدل و وفااند
یارب، چه شد آن خلق که بر آل پیمبر****چون کژدم و مارند و چو گرگان و قلااند؟
اینها که همی دشمن اولاد رسولند****از
مادر اگر هرگز نایند روااند
دانم که رها یابد از دوزخ ابلیس****گر ز آتش این قوم بدین فعل رهااند
دانم که بدین فعل که می بینم هر چند****گویند تو راایم حقیقت نه تورااند
آنها که تورااند ز فعل بد اینها****درمانده و دل خسته و با درد و بکااند
دانند که در عالم دین شهره لوائی است****پنهان شده در سایهٔ این شهره لوااند
آن شمس که روزیش برآری تو زمغرب****از فضل تو خواهنده مرو را به دعااند
تا جای پدر باز ستانند ز دیوان****اینها که سزای صلوات اند و ثنااند
ای امت برگشته ز اولاد پیمبر****اولاد پیمبر حکم روز قضااند
این قوم که این راه نمودند شما را****زی آتش جاوید دلیلان شمااند
این رشوت خواران فقهااند شما را****ابلیس فقیه است گر اینها فقهااند
از بهر قضا خواشتن و خوردن رشوت****فتنه همگان بر کتب بیع و شرااند
رشوت بخورند آنگه رخصت بدهندت****نه اهل قضااند بل از اهل قفااند
بر من ز شما نیست سفاهت عجب ایرا****آنند که در دین فقهااند سفهااند
گر احمد مرسل پدر امت خویش است****جز شیعت و فرزند وی اولاد زنااند
ما بر اثر عترت پیغمبر خویشیم****و اولاد زنا بر اثر رای و هوااند
اسلام ردائی ز رسول است و، امامان****از عترت او، حافظ این شهره ردااند
آنان که فلان است و فلان زمرهٔ ایشان****نزدیک حکیمان زدر عیب و هجااند
ما را چو کند پیر چه گوئیم که رهبر****در دین حق از عترت پیغمبر مااند؟
ای حجت، می گوی سخنهای به حجت****زیرا که صبائی تو و خصمانت هبااند
موسی زمان را تو یکی شهره عصائی****وانکه نشناسند که خصمان عقلااند
قصیده شماره 55: ز جور لشکر خرداد و مرداد
ز جور لشکر خرداد و مرداد****تواند داد ما را هیچ کس داد؟
محال است این طمع هیهات هیهات****کس دیدی که دادش داد خرداد
ز بهر آنکه تا در دامت آرد****چو
مرغان مر تو را خرداد خور داد
کرا خورداد گیتی مرد بایدش****ازان آید پس خرداد مرداد
همی خواهی که جاویدان بمانی****در این پرباد خانهٔ سست بنیاد
تو تا این بادپیمائی شب و روز****در این خانه برآمد سال هفتاد
از این پر باد خانه هم به آخر****برون باید شدن ناچار با باد
چه گوئی کین علوی گوهر پاک****بدین زندان و این بند از چه افتاد؟
خداوند ار نیامد زو گناهی****در این زندان و بندش از چه بنهاد؟
وگر بستش به جرمی، پس پیمبر****در این زندان سوی او چون فرستاد؟
وگر در بند مال و ملک دادش****چه خواهد دادنش چون کردش آزاد؟
تو را زندان جهان است و تنت بند****بر این زندان و این بند آفرین باد
به چشم سر یکی بنگر سحرگاه****بر این دولاب بی دیوار و بنیاد
تو پنداری که نسرین و گل زرد****بباریده است بر پیروزگون لاد
چرا گردد به گرد خاک ویران****همی چندین هزار این چرخ آباد
مراد کردگار ما ازین چیست؟****در این معنی چه داری یاد از استاد؟
گر البته نگشتی گرد این در****ز تو برجان تو جور است و بیداد
وگر بارت ندادند اندر این در****برایشان ابر رحمت خود مباراد
وگر گفتند «هرگز کس بر این در****نجست از بندیان کس جز تو فریاد»
تو بیچاره غلط کردی ره در****نه شاگردی نه استادی نه استاد
طمع چون کردی از گمره دلیلی؟****نروید هرگز از پولاد شمشاد
درین کردند از امت نیز دعوی****تنی هفتاد تا نزدیک هشتاد
هم آن این را هم این آن را شب و روز****به گمراهی و بی دینی کند یاد
چو خر بی علم شادانند هریک****ستور است آنکه نادان باشد و شاد
نژاد دیو ملعونند یکسر****مزایاد آنکه این گوباره را زاد
خدا از شر و رنج راه داران****گروه خویش را ایمن بداراد
تو را گر قصد بغداد است آنک****نبسته ستند
بر تو راه بغداد
ولیکن جز امین سر یزدان****کسی این راز را بر خلق نگشاد
به تنزیل ازخسر ره جوی و، تاویل****ز فرزندان او یابی و داماد
از آن داماد کایزد هدیه دادش****دل دانا و صمصام و کف راد
دل سندان ازو گر بدسگالد****فرو ریزد دل سندان و پولاد
قصیده شماره 56: این رقیبان که بر این گنبد پیروزه درند
این رقیبان که بر این گنبد پیروزه درند****گرچه زیرند گهی جمله، همیشه زبرند
گر رقیبان به بصر تیز بوند از بر ما****این رقیبان سماوی همه یکسر بصرند
نامشان زی تو ستاره است ولیکن سوی من****پیشکاران و رقیبان قضا و قدرند
چون گریزم ز قضا، یا ز قدر، من چو همی****به هزاران بصر ایشان به سوی من نگرند؟
سوی ما زان نگرند ایشان کز جوهرشان****خرد و جان سخن گوی به ما در اثرند
خرد و جان سخن گوی که از طاعت و علم****پریانند بر این گنبد پیروزه پرند
این چراگاه دل و جان سخن گوی تو است****جهد کن تا بجز از طاعت و دانش نچرند
اندر این جای گیاهان زیان کار بسی است****زین چراگاه ازیرا حکما بر حذرند
جسد مردمی، ای خواجه، درختی عجب است****که برو فکرت و تمیز تو را برگ و برند
از درخت جسدت برگ و بر خویش بچن****پیشتر زانکه از این بستان بیرونت برند
زاد بر گیر و سبک باش و مکن جای قرار****خانه ای را که مقیمانش همه برسفرند
همگان بر خطرند آنکه مقیم اند و گر****ره نیابند سوی با خطران بی خطرند
چون مقیمان همه مشغول مقامند ولیک****یک یک از ساختهٔ خویش همی برگذرند
راهشان یوز گرفته است و ندارند خبر****زان چو آهو همه در پوی و تگ و با بطرند
بر خریدار فسون سخره و افسوس کنند****وانگهی جز که همه تنبل و افسون نخرند
گرچه شان کار همه ساخته از یکدگر است****همگان کینه ور و خاسته بر یکدگرند
دردمندند
به جان جمله نبینی که همی****جز همه آنکه زیان کار بودشان نخورند؟
سخن بیهده و کار خطا زایشان زاد****سخن بیهده و کار خطا را پدرند
با هزاران بدی و عیب یکیشان هنراست****گر چه ایشان چو خر از عیب و هنر بیخبرند
هنر آن است که پیغمبر خیرالبشر است****وین ستوران جفا پیشه به صورت بشرند
گر شریعت همه را بار گران است رواست****بار اگر خر کشد این عامه همه پاک خرند
بار باخر بنهند از خر و زینها ننهند****زانکه اینها سوی ایزد بسی از خر بترند
وعده شان روز قضا خواب و خور و سیم و زر است****زانکه فتنه همه بر خواب و خور و سیم و زرند
حکمت آبی است کجا مرده بدو زنده شود****حکما بر لب این آب مبارک شجرند
شجر حکمت، پیغمبر ما بود و برو****هر یک از عترت او نیز درختی ببرند
پسران علی امروز مرو را بسزا****پسرانند چو مر دختر او را پسرند
پسران علی آنها که امامان حقند****به جلالت به جهان در چو پدر مشتهرند
سپس آن پسران رو، پسرا، زانکه تو را****پسران علی و فاطمه زاتش سپرند
سپری کرد توانند تو را زاتش تیز****چون همی زیر قدم گردن کیوان سپرند
ای پسر دین محمد به مثل چون جسدی است****که بر آن شهره جسد فاطمیان همچو سرند
چون شب دین سیه و تیره شود، فاطمیان****صبح صادق، مه و پروین و ستارهٔ سحرند
داد در خلق جهان جمله پدرشان گسترد****چه عجب گر پسران همچو پدر دادگرند
شیر دادار جهان بود پدرشان، نشگفت****گرازیشان برمند این که یکایک حمرند
من بدیشان شکرم جاهل بی حرمت را****که خران را حکما نیز به شیران شکرند
سودمندند همه خلق جهان را چو شکر****جان من باد فداشان که به طبع شکرند
از شکر نفع همی گیرد بیمار
و درست****دشمن و دوست ازیشان همه می نفع گرند
منگر سوی گروهی که چون مستان از خلق****پرده بر خویشتن از بی خردی می بدرند
چه دهی پند و چه گوئی سخن حکمت و علم****این خران را که چو خر یکسره از پند کرند؟
سخن خوب خردمند پذیرد نه حجر****سفها جمله ز مردم به قیاس حجرند
سمرم من شده و افتاده ام از خانهٔ خویش****زین ستوران که به جهل و به سفاهت سمرند
اگر این کوردلان را تو به مردم شمری****من نخواهم که مرا خلق ز مردم شمرند
چون پری جمله بپرند گه صلح ولیک****به گه شر مر ابلیس لعین را حشرند
سپس باقر و سجاد روم در ره دین****تو بقر رو سپس عامه که ایشان بقرند
به جر دیو روی کز پی ایشان بروی****زانکه ایشان همه دیو جسدی را بجرند
سپس فاطمیان رو که به فرمان خدای****امتان را سپس جد و پدر راه برند
جدشان رهبر دیو و پری و مردم بود****سوی رضوان خدای و، پسران زان گهرند
پسرت گر جگر است از تن تو، فاطمیان****مر نبی را و علی را به حقیقت جگرند
شیعت فاطمیان یافته اند آب حیات****خضر دور شده ستند که هرگز نمرند
شکرند از سخن خوب سبک شیعت را****به سخن های گران ناصبیان را تبرند
سخن خوب بیاموز که هرک از همه خلق****سخن خوب ندارند همه بی هنرند
قصیده شماره 57: چونکه نکو ننگری جهان چون شد
چونکه نکو ننگری جهان چون شد؟****خیر و صلاح از جهان جهان چون شد؟
هیچ دگرگون نشد جهان جهان****سیرت خلق جهان دگرگون شد
جسم تو فرزند طبع و گردون است****حالش گردان به زیر گردون شد
تو که لطیفی به جسم دون چه شوی****همت گردون دون اگر دون شد؟
چون الفی بود مردمی به مثل****چونک الف مردمی کنون نون شد؟
چاکر نان پاره گشت فضل و ادب****علم به مکر و
به زرق معجون شد
زهد و عدالت سفال گشت و حجر****جهل و سفه زر و در مکنون شد
ای فلک زود گرد، وای بران****کو به تو، ای فتنه جوی مفتون شد
هر که به شمع خرد ندید رهت****پیش تو مدهوش گشت و شمعون شد
از چه درآئی همی درون که چنین****مردمی از خلق جمله بیرون شد؟
فعل همه جور گشت و مکر و جفا****قول همه زرق و غدر و افسون شد
ملک جهان گر به دست دیوان بد****باز کنون حالها همیدن شد
باز همایون چو جغد گشت خری****جغدک شوم خری همایون شد
سر به فلک برکشید بیخردی****مردمی و سروری در آهون شد
باد فرومایگی وزید، وزو****صورت نیکی نژند و محزون شد
خاک خراسان چو بود جای ادب****معدن دیوان ناکس اکنون شد
حکمت را خانه بود بلخ و، کنون****خانه ش ویران و بخت وارون شد
ملک سلیمان اگر خراسان بود****چونکه کنون ملک دیو ملعون شد؟
خاک خراسان بخورد مر دین را****دین به خراسان قرین قارون شد
خانهٔ قارون نحس را به جهان****خاک خراسان مثال و قانون شد
بندهٔ ایشان بدند ترکان، پس****حال گه ایدون و گاه ایدون شد
بندهٔ ترکان شدند باز، مگر****نجم خراسان نحس و مخبون شد
چاکر قفچاق شد شریف ز دل****حرهٔ او پیشکار خاتون شد
لاجرم ار ناقصان امیر شدند****فضل به نقصان و، نقص افزون شد
دل به گروگان این جهان ندهم****گرچه دل تو به دهر مرهون شد
سوی خردمند گرگ نیست امین****گر سوی تو گرگ نحس مامون شد
آدم جهل و جفا و شومی را****جان تو بدبخت خاک مسنون شد
سوی تو ضحاک بد هنر ز طمع****بهتر و عادل تر از فریدون شد
تات بدیدم چنین اسیر هوا****بر تو دلم دردمند و پرخون شد
دل به هوا چون دهی که چون تو بدو****بیشتر از صدهزار مرهون شد؟
از ره
دانش بکوش و اهرون شو****زیراک اهرون به دانش اهرون شد
جامه به صابون شده است پاک و، خرد****جامهٔ جان را بزرگ صابون شد
رسته شد از نار جهل هر که خرد****جان و دلش را ستون و پرهون شد
پند پدر بشنو ای پسر که چنین****روز من از راه پند میمون شد
جان لطیفم به علم بر فلک است****گرچه تنم زیر خاک مسجون شد
قصیده شماره 58: گزینم قران است و دین محمد
گزینم قران است و دین محمد****همین بود ازیرا گزین محمد
یقینم که من هردوان را بورزم****یقینم شود چون یقین محمد
کلید بهشت و دلیل نعیمم****حصار حصین چیست؟ دین محمد
محمد رسول خدای است زی ما****همین بود نقش نگین محمد
مکین است دین و قران در دل من****همین بود در دل مکین محمد
به فضل خدای است امیدم که باشم****یکی امت کمترین محمد
به دریای دین اندرون ای برادر****قران است در ثمین محمد
دفینی و گنجی بود هر شهی را****قران است گنج و دفین محمد
بر این گنج و گوهر یکی نیک بنگر****کرا بینی امروز امین محمد؟
چو گنج و دفینت به فرزند ماندی****به فرزند ماند آن و این محمد
نبینی که امت همی گوهر دین****نیابد مگر کز بنین محمد؟
محمد بدان داد گنج و دفینش****که او بود در خور قرین محمد
قرین محمد که بود؟ آنکه جفتش****نبودی مگر حور عین محمد
ازاین حور عین و قرین گشت پیدا****حسین و حسن سین و شین محمد
حسین و حسن را شناسم حقیقت****بدو جهان گل و یاسمن محمد
چنین یاسمین و گل اندر دو عالم****کجا رست جز در زمین محمد؟
نیارم گزیدن همی مر کسی را****بر این هر دوان نازنین محمد
قران بود و شمشیر پاکیزه حیدر****دو بنیاد دین متین محمد
که استاد با ذوالفقار مجرد****به هر حربگه بر یمین محمد؟
چو تیغ علی داد یاری قران را****علی بود
بی شک معین محمد
چو هرون ز موسی علی بود در دین****هم انباز و هم هم نشین محمد
به محشر ببوسند هارون و موسی****ردای علی و آستین محمد
عرین بود دین محمد ولیکن****علی بود شیر عرین محمد
بفرمود جستن به چین علم دین را****محمد، شدم من به چین محمد
شنودم ز میراث دار محمد****سخن های چون انگبین محمد
دلم دید سری که بنمود از اول****به حیدر دل پیش بین محمد
زفرزند زهرا و حیدر گرفتم****من این سیرت راستین محمد
از آن شهره فرزند کو را رسیده است****به قدر بلند برین محمد
نبودی ازین بیش بهرهٔ من ازوی****اگر بودمی من به حین محمد
جهان آفرین آفرین کرد بر من****به حب علی و آفرین محمد
کنون بافرین جهان آفرینم****من اندر حصار حصین محمد
تو ای ناصبی جز که نامی نداری****از این شهره دین وزین محمد
به دشنام مر پاک فرزند او را****بدری همی پوستین محمد
مرا نیز کز شیعت آل اویم****همی کشت خواهی به کین محمد
به دین محمد تو را کشتن من****کجا شد حلال؟ ای لعین محمد
به غوغا چه نازی؟ فراز آی با من****به حکم کتاب مبین محمد
اگر من به حب محمد رهینم****تو چونی عدوی رهین محمد؟
به عیسی نرست از تو ترسا، نخواهد****همی رستن این بو معین محمد
منم مستعین محمد به مشرق****چه خواهی از این مستعین محمد؟
چه داری جواب محمد به محشر****چو پیش آیدت هان و هین محمد؟
قصیده شماره 59: آن کن ای جویای حکمت کاهل حکمت آن کنند
آن کن ای جویای حکمت کاهل حکمت آن کنند****تا بدان دشوارها بر خویشتن آسان کنند
جز که در خورد خرد صحبت ندارند از بنه****بر همین قانون که در عالم همی ارکان کنند
طاعت ارکان ببین مر چرخ و انجم را به طبع****تا به طاعت چرخ وانجم شان همی حیوان کنند
چرخ را انجم به سان دست های چابک اند****کز لطافت خاک بی جان را
همی با جان کنند
دست های آسمان اند این که با این بندگان****آن خداوندان همی احسان ها الوان کنند
چشمهای عالمند اینها که چون در خاک خشک****بنگرند او را همی پر در و پر مرجان کنند
این شگفتی بین که در نیسان ز بس نقش و نگار****خاک بستان را همی پر زینت نیسان کنند
این نشانی هاست مردم را که ایشان می دهند****سوی گوهرها که می در خاک و که پنهان کنند
گر ندیدی عرش را و حاملان عرش را****تا به گردش بر چه سان همواره می جولان کنند
عرش توست این خاک و، افلاک و کواکب گرد او****روز و شب جولان همی همواره هم زین سان کنند
پادشاهی یافته ستی بر نبات و بر ستور****هر چه گوئی «آن کنید» آن از بن دندان کنند
بنگر آن را در رکوع و بنگر این را در سجود****پس همین کن تو ز طاعت ها که می ایشان کنند
این اشارت های خلقی را تامل کن به حق****این اشارت ها همی زی طاعت یزدان کنند
پیشه کن امروز احسان با فرودستان خویش****تا زبر دستانت فردا با تو نیز احسان کنند
بندهٔ بد را خداوندان به تشنه گرسنه****بر عذاب آتش معده همی بریان کنند
پس تو بد بنده چرا ایمن نشسته ستی؟ ازانک****همچنین فردا بر آتش مر تو را قربان کنند
از نبید جهل چون مستان بیهوشند خلق****تو که هشیاری مکن کاری که آن مستان کنند
گوشت ارگنده شود او را نمک درمان بود****چون نمک گنده شود او را به چه درمان کنند؟
با سبکساران از آل مصطفی چیزی مگوی****زانکه این جهال خود بی ابر می باران کنند
در مدینهٔ علم ایزد جغد کان را جای نیست****جغد کان از شارسان ها قصد زی ویران کنند
بر سر منبر سخن گویند، مر اوباش را****از بهشت و خوردنی حیران همی زین سان کنند
شو سخن
گستر زحیدر گر نیندیشی ازان****همچو بر من کوه یمگان بر تو بر زندان کنند
بانگ بردارند و بخروشند بر امید خورد****چون حدیث جو کنی بی شک خران افغان کنند
ور نگوئی جای خورد و کردنی باشد بهشت****بر تو از خشم و سفاهت چشم چون پیکان کنند
مر تو را در حصن آل مصطفی باید شدن****تا ز علم جد خود بر سرت در افشان کنند
حجتان دست رحمان آن امام روزگار****دست اگر خواهند در تاویل بر کیوان کنند
دینت را با علم جسمانی به میزان برکشند****بی تمیزان کار دین بی کیل و بی میزان کنند
دین حق را مردمی دان جانش علم و تن عمل****عاقلان مر بام حکمت را همین بنیان کنند
تا ندانی، کار کردن باطل است از بهر آنک****کار بر نادان و عاجز بخردان تاوان کنند
جمله حیرانند امت بر ره ایشان مرو****ورنه همچون خویشتن در دین تو را حیران کنند
مست بسیارند، خامش باش، هل تا می روند****مر یکی هشیار را صد مست کی فرمان کنند؟
قصیده شماره 60: در این مقام اگر می مقام باید کرد
در این مقام اگر می مقام باید کرد****بکار خویش نکوتر قیام باید کرد
به هرچه خوشترت آید زنامها، تن را****به فعل خویش بدان نام نام باید کرد
که نام نیکو مرغ است و فعل نیکش دام****زفعل خویش بر این مرغ دام باید کرد
زخوی نیک و خرد در ره مروت و فضل****مر اسپ تن را زین و لگام باید کرد
بدین لگام و بدین زینت نفس بدخو را****در این مقام همی نرم و رام باید کرد
اگر دلت بشکسته است سنگ معصیتش****دل شکسته به طاعت لجام باید کرد
اگر سلامت خواهی ز جهل بر در عقل****سلام باید کرد و مقام باید کرد
اگر خرد نبود، از دو بد نداند کس****به ذات خویش که او را کدام باید
کرد
وگر کریم شود آرزوت نام و لقب****کریم وار فعال کرام باید کرد
جفا و جور و حسد را به طبع در دل خویش****نفور و زشت و بد و سرد و خام باید کرد
چو بر تو دهر به آفات خود زحام کند****تو را ز صبر به دل بر زحام باید کرد
وگر به غدر جهان بر تو قصد چاشت کند****تو را به صبر برو قصد شام باید کرد
به فعل نیک و به گفتار خوب پشت عدو****چو عاقلان جهان زیر بام باید کرد
سفیه را به سفاهت جواب باز مده****ز بی وفا به وفا انتقام باید کرد
و گر زمانه به گرگی دهد عنانش را****برو ز بهر سلامت سلام باید کرد
و گر چه خاص بوی، خویشتن ز بهر صلاح****میان عام چو ایشانت عام باید کرد
به قصد و عمد چو چیزی حلال دارد دهر****به سوی خویش مر آن را حرام باید کرد
جهان به مردم دانا تمام خواهد شد****پس این مرا و تو را می تمام باید کرد
به باغ دین حق اندر ز بهر بار خرد****زبانت را به بیان چون غمام باید کرد
رخ از نبید مسائل به زیر گلبن علم****به قال و قیل تو را لعل فام باید کرد
به حرب اهل ضلالت ز بهر کشتن جهل****سخنت را چو برنده حسام باید کرد
کمانت خاطر و حجت سپرت باید ساخت****ز نکته های نوادر سهام باید کرد
چو ناصبی معربد دلام خواهد ساخت****تو را جزای دلامش دلام باید کرد
مسافرند همه خلق و نیستند آگاه****که می نوای شراب و طعام باید کرد
ز بهر کردن بیدار جمع مستان را****یکی منادی برطرف بام باید کرد
که «چند خسپید ای بیهشان چو وقت آمد****که تیغ جهل همی در نیام باید کرد»
بکام و ناکام از بهر
زاد راه دراز****زمین به زیر کیت زیر گام باید کرد
به زیر آتش اندیشه زاد باید پخت****زعلم حق زبان را زمام باید کرد
چو بی نظامی دین را نظام خواهی داد****نظام دینی دون بی نظام باید کرد
زبانت اسپ کنی چونت راه باید رفت****بگاه تشنه کف دست جام باید کرد
چرا چو سوی تو نامه پیام بفرستد****تو را به هر کس نامه پیام باید کرد؟
اگر کسی را اسپ است یا غلام تو را****روانت بندهٔ اسپ و غلام باید کرد؟
گر آب روی همی بایدت، قناعت را****چو من به نیک و بد اندر امام باید کرد
وگرنه همچو فلان و فلان به بی شرمی****به پیش خلق رخان چون رخام باید کرد
محال باشد اگر مر کریم را به طمع****ثنای بی خردان و لام باید کرد
جهان پر از خس و پرخار و پر ورام شده است****تو را کلام همی بی ورام باید کرد
وگر نصیحت را روی نیست، خاموشی****ز نیک و بدت به برهان لثام باید کرد
به زاد این سفرت سخت کوش باید بود****که این همی سوی دارالسلام باید کرد
بجوی امام همامی از اهل بیت رسول****که خویشتنت چنو می همام باید کرد
تو را اگر نبود ناصحی امام امروز****بسی که فردا «ای وای مام» باید کرد
قصیده شماره 61: چند گوئی که؟ چو ایام بهار آید
چند گوئی که؟ چو ایام بهار آید****گل بیاراید و بادام به بار آید
روی بستان را چون چهرهٔ دلبندان****از شکوفه رخ و از سبزه عذار آید
روی گلنار چو بزداید قطر شب****بلبل از گل به سلام گلنار آید
زاروار است کنون بلبل و تا یک چند****زاغ زار آید، او زی گلزار آید
گل سوار آید بر مرکب و، یاقوتین****لاله در پیشش چون غاشیه دار آید
باغ را از دی کافور نثار آمد****چون بهار آید لولوش نثار آید
گل تبار و آل دارد همه مه رویان****هر
گهی کاید با آل و تبار آید
بید با باد به صلح آید در بستان****لاله با نرگس در بوس و کنار آید
باغ مانندهٔ گردون شود ایدون که ش****زهره از چرخ سحرگه به نظار آید
این چنین بیهده ای نیز مگو با من****که مرا از سخن بیهده عار آید
شست بار آمد نوروز مرا مهمان****جز همان نیست اگر ششصد بار آید
هر که را شست ستمگر فلک آرایش****باغ آراسته او را به چه کار آید؟
سوی من خواب و خیال است جمال او****گر به چشم توهمی نقش و نگار آید
نعمت و شدت او از پس یکدیگر****حنظلش با شکر، با گل خار آید
روز رخشنده کزو شاد شود مردم****از پس انده و رنج شب تار آید
تا نراند دی دیوانه ت خوی بد****نه بهار آید و نه دشت به بار آید
فلک گردان شیری است رباینده****که همی هر شب زی ما به شکار آید
هر که پیش آیدش از خلق بیوبارد****گر صغار آید و یا نیز کبار آید
نشود مانده و نه سیر شود هرگز****گر شکاریش یکی یا دو هزار آید
گر عزیز است جهان و خوش زی نادان****سوی من، باری، می ناخوش و خوار آید
هر کسی را ز جهان بهرهٔ او پیداست****گر چه هر چیزی زین طبع چهار آید
می بکار آید هر چیز به جای خویش****تری از آب و شخودن ز شخار آید
نرم و تر گردد و خوش خوار و گوارنده****خار بی طعم چو در کام حمار آید
سازگاری کن با دهر جفاپیشه****که بدو نیک زمانه به قطار آید
کر بدآمدت گهی، اکنون نیک آید****کز یکی چوب همی منبر و دار آید
گه نیازت به حصار آید و بندو دز****گاه عیبت ز دزو بند و حصار آید
گه سپاه آرد بر تو فلک داهی****گه تو
را مشفق و یاری ده و یار آید
نبود هرگز عیبی چو هنر، هرچند****هنر زید سوی عمر و عوار آید
مر مرا گوئی برخیز که بد دینی****صبر کن اکنون تا روز شمار آید
گیسوی من به سوی من ندو ریحان است****گر به چشم تو همی تافته مار آید
شاخ پربارم زی چشم بنی زهرا****پیش چشم تو همی بید و چنار آید
ور همی گوئی من نیز مسلمانم****مر تو را با من در دین چه فخار آید؟
من تولا به علی دارم کز تیغش****بر منافق شب و بر شیعه نهار آید
فضل بر دود ندانی که بسی دارد****نور اگر چند همی هردو ز نار آید؟
چون برادر نبود هرگز همسایه****گرچه با مرد به کهسار و به غار آید
سنگ چون زر نباشد به بها هرچند****سنگ با زر همی زیر عیار آید
دین سرائی است برآوردهٔ پیغمبر****تا همه خلق بدو در به قرار آید
به سرا اندر دانی که خداوندش****نه چنان آید چون غله گزار آید
علی و عترت اوی است مر آن را در****خنک آن کس که در این ساخته دار آید
خنک آن را که به علم و به عمل هر شب****به سرا اندر با فرش و ازار آید
قصیده شماره 62: در درج سخن بگشای بر پند
در درج سخن بگشای بر پند****غزل را در به دست زهد در بند
به آب پند باید شست دل را****چو سالت بر گذشت از شست و ز اند
چو بردل مرد را از دیو گمره****همی بینی فگنده بند بر بند
بده پندش که بگشاید سرانجام****زبنده بند ملعون دیو را پند
حرارت های جهلی را حکیمان****زعلم و پند گفته ستند ریوند
چو صبرت تلخ باشد پند لیکن****به صبرت پند چون صبرت شود قند
نخستین پند خود گیر از تن خویش****و گرنه نیست پندت جز که ترفند
بر آن سقا که
خود خشک است کامش****گهی بگری و گه بافسوس برخند
چه باید پند؟ چون گردون گردان****همه پند است، بل زند است و پازند
چه داری چشم ازو چون این و آن را****به پیش تو بدین خاک اندر افگند؟
بسنده است ار نباشد نیز پندی****پدر پند تو و تو پند فرزند
منه دل بر جهان کز بیخ برکند****جهان جم را که او افگند پیکند
نگر چه پراگنی زان خورد بایدت****که جو خورده است آنکو جو پراگند
ز بیدادی سمر گشته است ضحاک****که گویند اوست در بند دماوند
ستم مپسند از من وز تن خویش****ستم بر خویش و بر من نیز مپسند
دلت را زنگ بد کردن بخورده است****به رندهٔ تو به زنگ از دل فرورند
به قرط اندر تو را زین بدکنش تن****یکی دیو عظیم است ای خردمند
چو در قرطه تو را خود جای غزو است****نباید شد به ترسا و روبهند
کرا در آستین مردار باشد****کجا یابد رهایش مغزش از گند؟
ستم مپسند و نه جهل از تن خویش****که عقل از بهر این دادت خداوند
به دل بایدت کردن بد به نیکی****چو خر بر جو نباید بود خرسند
تو را جای قرار، ای خواجه، این نیست****دل از دنیا همی بر بایدت کند
نگه کن تا چه کرده ستی زنیکی****چه گوئی گر ز کردارت بپرسند؟
ز فعل خویش باید ساخت امروز****تو را از بهر فردا خویش و پیوند
بترس از خجلت روزی که آن روز****ستیهیدن ندارد سود و سوگند
نماند نور روز از خلق پنهان****اگر تو درکشی سر در قزاگند
بکن زاد سفر، زین یاوه گشتن****در این جای سپنجی تا کی و چند؟
کز این زندان همی بیرونت خواند****همان کس کاندر این زندانت افگند
قصیده شماره 63: آزردن ما زمانه خو دارد
آزردن ما زمانه خو دارد****مازار ازو گرت بیازارد
وز عقل یکی سپر کن ارخواهی****که ت دهر به تیغ خویش
نگذارد
تعویذ وفا برون کن از گردن****ور نی به جفا گلوت بفشارد
آن است کریم طبع کو احسان****با اهل وفا و فضل خو دارد
وز سفله حذر کند که ناکس را****دانا چو سگ اهل خوار انگارد
شوره است سفیه و سفله، در شوره****هشیار هگرز تخم کی کارد؟
بر شوره مریز آب خوش زیرا****نایدت به کار چون بیاغارد
خاری است درشت صحبت جاهل****کو چشم وفا و مردمی خارد
مسپار به دهر سفله دل زیرا****آزاده دلش به سفله نسپارد
ایمن مشو از زمانه زیراک او****ماری است که خشک و تر بیوبارد
گر بگذرد از تو یک بدش فردا****ناچاره ازان بترت باز آرد
کم بیند مردم از جهان رحمت****هرچند که پیش گرید و زارد
این شوی کش پلید هر روزی****بنگر که چگونه روی بنگارد
وز شوی نهان به غدر و مکاری****در جام شراب زهر بگسارد
وان فتنه شده، ز دست این دشمن****بستاند زهر و نوش پندارد
آن را که چنین زنیش بفریبد****شاید که خرد بمرد نشمارد
آن است خرد که حق این جادو****مرد از ره دین و زهد بگزارد
وز ابر زبان سرشک حکمت را****بر کشت هش و خرد فرو بارد
ور سر بکشد سرش زهشیاری****بر پشتش بار دین برانبارد
دیو است جهان که زهر قاتل را****در نوش به مکر می بیاچارد
چون روز ببیند این معادی را****هر کس که برو خردش بگمارد
آن را که به سرش در خرد باشد****با دیو نشست و خفت چون یارد؟
قصیده شماره 64: خردمند را می چه گوید خرد
خردمند را می چه گوید خرد؟****چه گویدش؟ گوید «حذر کن ز بد»
بدان وقت گوید همیش این سخن****که ش از بد کنش جان و دل می رمد
خرد بد نفرمایدت کرد ازانک****سرانجام بر بد کنش بد رسد
بر این قولت ای خواجه این بس گوا****که جو کار جز جو همی ندرود
نبینی که گر خار کارد کسی****نخست
آن نهالش مرو را خلد؟
اگر بد کنی چون دد و دام تو****جدا نیستی پس تو از دام و دد
بدی دام آهرمن ناکس است****به دامش درون چون شوی باخرد؟
بدی مار گرزه است ازو دور باش****که بد بتر از مار گرزه گزد
اگر هیربد بد بود بد مکن****که گر بد کنی خود توی هیربد
چو لعنت کند بر بدان بد کنش****همی لعنت او برتن خود کند
چو هر دو تهی می برآیند از آب****چه عیب آورد مر سبد را سبد؟
هنر پیشه آن است کز فعل نیک****سر خویش را تاج خود بر نهد
چو نیکی کند با تو بر خویشتن****همی خواند از تو ثناهای خود
کرا پیشه نیکی نشاندن بود****همیشه روانش ستایش چند
به دو جهان بی آزار ماند هر آنک****ز نیکی به تن بر ستایش تند
ز نیکی به نیکی رسد مرد ازان****که هر کس که او گل کند گل خورد
خرد جز که نیکی نزاید هگرز****نه نیکی بجز شیر مدحت مکد
خرد ز آتش طبع آتش تر است****که مر مردم خام را او پزد
برون آرد از دل بدی را خرد****چو از شیر مر تیرگی را نمد
کرا دیو دنیا گرفته است اسیر****مرو را کسی جز خرد کی خرد؟
خرد پر جان است اگر بشکنیش****بدو جانت از این ژرف چون بر پرد؟
بدین پر پر تا نگیردت جهل****وگر نی بکوبدت زیر لگد
خرد عاجزاست از تو زیرا که جهل****از این سو وز آن سو تو را می کشد
مکش خویشتن را بکش دست ازو****که او زین عمل بیش کشته است صد
خر بدگیاهی که نگواردش****همی با خری روز کمتر چرد
تو را آرزوها چنین چون همی****چو کوران به جر و به جوی افگند
بدین کوری اندر نترسی که جانت****به ناگاه ازین بند بیرون جهد؟
چو ماهی به
شست اندرون جان تو****چنان می ز بهر رهایش تپد
از این بند و زندان به ناچار و چار****همان کش در آورد بیرون برد
به خوشه اندر از بهر بیرون شدن****چنان جمله شد ماش و ملک و نخود
تو را تنت خوشه است و پیری خزان****خزان تو بر خوشهٔ تنت زد
دگرگون شدی و دگرگون شود****چو بر خوشه باد خزان بر وزد
نگارنده آن نقش های بدیع****از این نقش نامه همی بسترد
گلی کان همی تازه شد روز روز****کنون هر زمانی فرو پژمرد
همان سرو کز بس گشی می نوید****کنون باز چون نی ز سستی نود
نوان از نود شد کزو بر گذشت****ز درد گذشته نود می نود
منو برگذشته نود بیش ازین****که اکنونت زیر قدم بسپرد
به فردا مکن طمع و، دی شدی، بگیر****مر امروز را کو همی بگذرد
پشیمانی از دی نداردت سود****چو حشمت مر امروز می بنگرد
درخت پشیمانی از دینه روز****در امروز باید که مان بردهد
گر امروز چون دی تغافل کنی****به فردات امروز تو دی شود
بر طاعت از شاخ عمرت بچن****که اکنونش گردون زبن بر کند
به بازی مده عمر باقی به باد****که مانده شود هر که خیره دود
نباید که چون لهو فردا ز تو****نشانی بماند چو از یار بد
چمیدن به نیکیت باید، که مرد****ز نیکی چرد چون به نیکی چمد
نصیحت ز حجت شنو کو همی****تو را زان چشاند که خود می چشد
قصیده شماره 65: کسی که قصد ز عالم به خواب و خور دارد
کسی که قصد ز عالم به خواب و خور دارد****اگر چه چهره ش خوب است طبع خر دارد
بخر شمارش مشمارش، ای بصیر، بصیر****اگرچه او به سر اندر چو تو بصر دارد
نه هرچه با پر باشد ز مرغ باز بود****که موش خوار و غلیواژ نیز پر دارد
ز مردم آن بود، ای پور، از این دو پای روان****که فعل دهر
فریبنده را ز بر دارد
چو چاره نیستش از صحبت جهان جهان****اگر جفاش نماید جفاش بردارد
ز بیم درد نهد مرد دنبه بر دنبل****نه زانکه دنبل نزدیک او خطر دارد
جهان اگر شکر آرد به دست چپ سوی تو****به دست راست درون، بی گمان تبر دارد
درخت خرما صدخار زشت دارد و خشک****اگر دو شنگله خرمای خوب و تر دارد
جهان به آستی اندر نهفته دارد زهر****اگرچه پیش تو در دست ها شکر دارد
منافق است جهان، گر بنا گزیر حکیم****بجویدش به دل و جان ازو حذر دارد
در این سرای ببیند چو اندرو آمد****که این سرای ز مرگی در دگر دارد
همیشه ناخوش و بی برگ و بی نوا باشد****کسی که مسکن در خانهٔ دو در دارد
چو بر گذشت در این خانه صد هزار بدو****مقر خویش نداردش، ره گذر دارد
به چشم سر نتواندش دید مرد خرد****به چشم دل نگرد در جهان، اگر دارد
اگرت داد نداد، ای پسر، جهان، او را****همی بپای جهاندار دادگر دارد
ز بهر دانا دارد همی بپای خدای****جهان و دین را، نه ز بهر این حشر دارد
بتر بود ز حشر بلکه گاو باشد و خر****کسی که قصد در اینجا به خواب و خور دارد
ز بهر دانش و دین بایدش همی مردم****که خود خورنده جزین بی شمار و مر دارد
به خور مناز چو خر، بل شرف به دانش جوی****که خر به خور شکم از تو فراخ تر دارد
شکم چو بیش خوری بیش خواهد از تو طعام****به خور مخارش ازیرا که معده گر دارد
به جوی و جر تو چرا می دوی به روز و شبان****اگر نه معده همی مر تو را بجز دارد
هگرز راه ندادش مگر به سوی سقر****کسی که معده پر از آتش جگر دارد
سلاح دیو
لعین است بر تو فرج و گلو****به پیش این دو سلاحت همی سپر دارد
حذرت باید کردن همیشه زین دو سلاح****که تن ز فرج و گلو در به سوی شر دارد
ستم رسیده تر از تو ندید کس دگری****که در تنت دو ستمگار مستقر دارد
ز دیو تنت حذر کن که بر تو دیو تنت****فسوس ها همه از یکدگر بتر دارد
نگر که هیچ گناهت به دیو بر ننهی****اگرت هیچ دل از خویشتن خبر دارد
مباش عام که عامه به جهل تهمت خویش****چه بر قضای خدای و چه بر قدر دارد
تو گوش و چشم دلت بر گشای اگر جاهل****دو چشم و گوش دل خویش کور و کر دارد
قبای شاه ز دیباست نرم و با قیمت****اگرچه زیر و درون پنبه و آستر دارد
نگاه کن که چه چیز است در تنت که تنت****بدوست زنده و زو حسن و زیب و فر دارد
چه گوهر است که یک مشت خاک در تن ما،****به فر و زینت ازو گونه گون هنر دارد؟
بدو دو دست و دو پایت بگیرد و برود****زبان ازو سخن و چشم ازو نظر دارد
چرا که موی تو زو رنگ قیر دارد و مشک****رخانت رنگ طبر خون و معصفر دارد؟
چرا که تا به تن اندر بود نیارامد****تنت مگر که مر این چیز را بطر دارد؟
همی دلت بتپد زو به سان ماهی ازانک****زمنزل دل تو قصد زی سفر دارد
زمنزل دلت این خوب و پرهنر سفری****بدان که روزی ناگاه رخت بردارد
به زیر چرخ قمر در قرار می نکند****قرارگاه مگر برتر از قمر دارد
ازین سرای برون هیچ می نداند چیست****از این سبب همه ساله به دل فکر دارد
جز آن نیابد از این راز کس خبر که دلش****زهوش و عقل در این
راه راهبر دارد
شریف جان تو زین قبهٔ کبود برون****چنانکه گفت حکیمی، یکی پدر دارد
ضعیف مرد گمان برد کو همی گوید****«خدای ما به جهان در زن و پسر دارد»
از آن حکیم چو تقلیدی این سخن بشنود****به جهل گفت «چه دانیم ما؟ مگر دارد»
خدای را چه شناسد کسی که بر تقلید****دو چشم تیره و دل سخت چون حجر دارد؟
نه چشم دارد در دل نه گوش، بل چو ستور****ز بهر خواب و خورش چشم و گوش و سر دارد
بزرگ نیست نه دانا به نزد او مگر آنک****عمامهٔ قصب و اسپ و سیم و زر دارد
هزار شکر مر آن را که جود و قدرت او****به صورت بشر اندر چنین بقر دارد
بدین زمان و بدین ناکسان که دارد صبر؟****مگر کسی که ز روی و حجر جگر دارد
زشعر حجت وز پندهاش برتو خوری****اگر درخت دل تو ز عقل بر دارد
قصیده شماره 66: خوب یکی نکته یادم است زاستاد
خوب یکی نکته یادم است زاستاد****گفت «نگشت آفریده چیز به از داد»
جان تو با این چهار دشمن بدخو****نگرفت آرام جز به داد و به استاد
جانت نمانده است جز به داد در این بند****داد خداوند را مدار به بیداد
بند نهادند بر تو تا بکشی رنج****تا نکشد رنج بنده کی شود آزاد؟
نیزهٔ کژ در میان کالبد تنگ****جز ز پی راستی نماند و نیفتاد
پند همی نشنوی و بند نبینی****دلت پر آتش که کرد و ست پر از باد؟
پند که دادت؟ همان که بند نهادت****بند که بنهاد؟ پند نیز هم او داد
بسته شنودی که جز به وقت گشادش****جان و روان عدو ازو نشود شاد؟
کار خدائی چنانکه بستهٔ بند است****بسته بود گفته هاش ز اصل و ز بنیاد
بند خداوند را گشاد حرام است****کشتن قاتل بر این سخنت نشان
باد
بد کرد آنکو گشاد بستهٔ فعلش****بد کرد آن کس که بند گفته ش بگشاد
جز که به دستوری خدای و رسولش****دانا بند خدای را مگشایاد
چون نتواند گشاد بستهٔ یزدان****دست ضمیرت، چرا نپرسی از استاد؟
امت را کی بود محل نبوت؟****جز که ز مردم هگرز مردم کی زاد؟
جمله مقرند این خران که خداوند****از پس احمد پیمبری نفرستاد
وانگه اگر تو به بوحنیفه نگروی****بر فلک مه برند لعنت و فریاد
دست نگیرد ز بوحنیفه رسولت****طرفه تر است این سخن ز طرفهٔ بغداد
سوی خدای جهان یکی است پیمبر****وینها بگرفته اند بیش ز هفتاد
مادرشان زاده برضلال و جهالت****مادر هرگز چنین نزاد و مزایاد
رسته ز دلشان خلاف آل محمد****همچو درخت ز قوم رسته ز پولاد
پند مدهشان که پند ضایع گردد****خار نپوشد کسی به زیر خزولاد
بیرون کنشان ز خاندان پیمبر****نیست سزاوار جغد خانهٔ آباد
بر سر آتش نهادت ای تبع دیو****آنکه بر این راه کژت از بنه بنهاد
جز که علی را پس از رسول که را بود****آنکه خلافت بدو رسید ز بنیاد
همچو یکی یار زی رسول که را بود****آنکه برادرش بود و بن عم و داماد؟
یاد ازیرا کنم مر آل نبی را****تا به قیامت کند خدای مرا یاد
شعر دریغ آیدم ز دشمن ایشان****نیست سزاوار گاو نرگس و شمشاد
سود نداردت این نفاق، چه داری****بر لب باد دی و به دل تف مرداد؟
دوستی دشمنان دینت زبان داشت****بام برین کژ شود به کژی بنلاد
نیز نبینم روا اگر بنکوهمت****بر مگسی نیست خوب ضربت فرهاد
رو سپس جاهلی که در خور اوئی****مطرب شاید نشسته بر در نباذ
قصیده شماره 67: جان و خرد رونده بر این چرخ اخضرند
جان و خرد رونده بر این چرخ اخضرند****یا هردوان نهفته در این گوی اغبرند؟
عالم چرا که نیست سخن گوی و جانور****گرجان و عقل هر دو بر این عالم اندرند؟
ور
در جهان نیند علی حال غایبند****ور غایبند بر تن ما چونکه حاضرند؟
گرچه نه غایبند به اشخاص غایبند****ورچه نه ایدرند به افعال ایدرند
وانگه کز این مزاج مهیا جدا شوند****چیزند یا نه چیز عرض وار بگذرند
گرچیز نیستند برون از مزاج تن****امروز نیز لاشی و مجهول و ابترند
ور لاشی اند فعل نیاید ز چیز نه****وین هر دو در تن تو به افعال ظاهرند
آنکو جدا کند به خرد جوهر از عرض****داند که این دو چیز لطیفند و جوهرند
زیرا بدین دوجسم طبیعی تمام شد****کز باد و آب و خاک و ز افلاک برترند
اهل تمیز و عقل از این دام گاه صعب****غافل نه اند اگرچه بدین دامگه درند
گیتی چو چشم و صورت ایشان درو بصر****عالم درخت برور و ایشان برو برند
درهای رحمتند حکیمان روزگار****وینها که چون خرند همه از پس درند
اینها که چون ستور نگونند نیست شان****زور و توان آنکه بر این چرخ بنگرند
این آفروشه ای است دو زاغ است خوالگرش****هر دو قرین یکدگر و نیک درخورند
وین خیمهٔ کبود نبینند وین دو مرغ****کایشان درو یک از پس دیگر همی پرند
دانند عاقلان جهان کاین کبوتران****آب و خورش همی همه از عمر ما خورند
چندین هزار خلق که خوردند این دو مرغ****پس چونکه هر دو گرسنگانند و لاغرند؟
تا کی گه آن سیاه کبوتر گه آن سپید****چون بگذرند پر به ما بر بگسترند؟
تا چند بنگرند و بگردند گرد ما****این شهره شمع ها که بر این سبز منظرند؟
این هفتگانه شمع بر این منظر، ای پسر،****از کردگار ما به سوی ما پیامبرند
گویندمان به صورت خویش این همه همی****کایشان همه خدای جهان را مسخرند
زیرا که ظاهر است مرا کاین ستارگان****نز ذات خویش زرد و سپید و معصفرند
گوید همی قیاس که درهای روزی اند****اینها و دست های جهان دار
اکبرند
تا خاک را خدای بدین دست های خویش****ایدون کند که خلق درو رغبت آورند
سحری است این حلال که ایشان همی کنند****زیرا به خاک مرده همی زنده پرورند
روزی و عمر خلق به تقدیر ایزدی****این دست ها همی بنبیسند و بسترند
تقدیرگر شدند چو تقدیر یافتند****زین سو مقدرند و از آن سو مقدرند
چون نیست حالهاشان یکسان و یکنهاد****بل گه به سوی مغرب و گاهی به خاورند
لازم شده است کون بر ایشان و هم فساد****گرچه به بودش اندر آغاز دفترند
آنها که نشنوند همی زین پیمبران****نزدیک اهل حکمت و توحید کافرند
بر خواب و خورد فتنه شده ستند خرس وار****تا چند گه چو خر بخورند و فرومرند
مرصبح را ز بهر صبوحی طلب کنند****زیرا ندیم رود و می لعل و ساغرند
اینها نیند سوی خرد بهتر از ستور****هرچند بر ستور خداوند و مهترند
زینها به جمله دست بکش همچو من ازانک****بر صورت من و تو و بر سیرت خرند
گر سر ز مرد معدن عقل است و آن مغز****اینها همه به سوی خردمند بی سرند
هنگام خیر سست چو نال خزانیند****هنگام شر سخت چو سد سکندرند
اندر رکوع خم ندهد پای و پشتشان****لیکن به پیش میر به کردار چنبرند
گر رسم و خوی دیو گرفتند لاجرم****همواره پیش دیو بداندیش چاکرند
ور گاو و خر شدند، پلنگان روزگار****همواره شان به دین و به دنیا همی درند
ور گاو گشت امت اسلام لاجرم****گرگ و پلنگ وشیر خداوند منبرند
گرگ و پلنگ گرسنه گاو و بره برند****وینها ضیاع و ملک یتیمان همی برند
اینها که دست خویش چو نشپیل کرده اند****اندر میان خلق مزکی و داورند
بی رشوه تلخ و بی مزه چون زهر و حنظلند****با رشوه چرب و شیرین چون مغز و شکرند
ای هوشیار مرد، چه گوئی که این گروه****هرگز سزای جنت و فردوس و کوثرند؟
از
راه این نفایه رمهٔ کور و کر بتاب****زیرا که این رمه همه هم کور و هم کرند
این راه با ستور رها کن که عاقلان****اندر جهان دینی بر راه دیگرند
آن عاقلان که اهل خرد را به باغ دین****بار درخت احمد مختار و حیدرند
آن عاقلان که زیر قدم روز عز و فخر****جز فرق مشتری و سر ماه نسپرند
آن عاقلان که مر سر دین را به علم خویش****بر تختگاه عقل و بصر تاج و افسرند
آن عاقلان کز آفت دیوان به فضلشان****زین بی کناره و یله گوباره بگذرند
گیتی همه بیابان و ایشان رونده رود****مردم همه مغیلان و ایشان صنوبرند
آفات دیو را به فضایل عزایمند****و اعراض علم را به معانی جواهرند
بر موج بحر فتنه و طوفان رود جهل****باد خوش بزنده و کشتی و لنگرند
ای حجت زمین خراسان بسی نماند****تا اهل جهل روز و شب خویش بشمرند
همچون تو نیستند اگر چند این خزان****زیر درخت دین همه با تو برابرند
تو مغز و میوهٔ خوش و شیرین همی خوری****و ایشان سفال بی مزه و برگ می خورند
قصیده شماره 68: بالای هفت چرخ مدور دو گوهرند
بالای هفت چرخ مدور دو گوهرند****کز نور هر دو عالم و آدم منورند
اندر مشیمهٔ عدم از نطفهٔ وجود****هر دو مصورند ولی نامصورند
محسوس نیستند و نگنجند در حواس****نایند در نظر که نه مظلم نه انورند
پروردگان دایهٔ قدسند در قدم****گوهرنیند اگرچه به اوصاف گوهرند
زین سوی آفرینش و زان سوی کاینات****بیرون و اندرون زمانه مجاورند
اندر جهان نیند هم ایشان و هم جهان****در ما نیند و در تن ما روح پرورند
گویند هر دو هر دو جهانند، از این قبل****در هفت کشورند و نه در هفت کشورند
این روح قدس آمد و آن ذات جبرئیل****یعنی فرشتگان پرانند و بی پرند
بی بال در نشیمن سفلی گشاده پر****بی
پر بر آشیانهٔ علوی همی پرند
با گرم و سرد عالم و خشک و تر جهان****چون خاک و باد هم نفس آب و آذرند
در گنج خانهٔ ازل و مخزن ابد****هر دو نه جوهرند ولی نام جوهرند
هم عالم اند و آدم و هم دوزخ و بهشت****هم حاضرند و غایب و هم زهر و شکرند
وز نور تا به ظلمت و ز اوج تا حضیض****وز باختر به خاور وز بحر تا برند
هستند و نیستند و نهانند و آشکار****زان بی تواند و با تو به یک خانه اندرند
در عالم دوم که بود کارگاهشان****ویران کنندگان بنا و بناگرند
روزی دهان پنج حواس و چهار طبع****خوالیگران نه فلک و هفت اخترند
وز مشرفان ده اند به گرد سرایشان****زان پنج اندرون و از آن پنج بردرند
در پیش هر دو هر دو دکان دار آسمان****استاده هر چه دیر فروشد همی خرند
وان پادشاه ده سر و شش روی و هفت چشم****با چار خصمشان به یکی خانه اندرند
جوهر نیند و جوهر ایشان بود عرض****محور نهادهٔ عرضند و نه محورند
خوانند برتو نامهٔ اسرار بی حروف****دانند کرده های تو بی آنکه بنگرند
پیدا از آن شدند که گشتند ناپدید****زان بی تن و سرند که اندر تن و سرند
وین از صفت بود که نگنجند در جهان****وانگاه در تن و سر ما هر دو مضمرند
آن جایگان بهر تو را ساختند جای****ور نه کدام جای؟ که از جای برترند
سوی تو آمدند ز جائی که جای نیست****آنجا فرشته اند و بدین جا پیمبرند
بالای مدرج ملکوت اند در صفات****چون ذات ذوالجلال نه عنصر نه جوهرند
با آنکه هست هر دو جهان ملک این و آن****نفس تو را اگر تو بخواهی مسخرند
گفتارشان بدان و به گفتار کار کن****تا از خدای عزوجل وحیت آورند
بنگر به سایرات فلک را
که بر فلک****ایشان زحضرت ملک العرش لشکرند
بی دانشان اگرچه نکوهش کنندشان****آخر مدبران سپهر مدورند
چندین هزار دیده و گوش از برای چیست؟****زیشان سخن مگوی که هم کور و هم کرند
گوئی مرا که گوهر دیوان ز آتش است****دیوان این زمانه همه از گل مخمرند
جز آدمی نزاد ز آدم در این جهان****وینها از آدم اند چرا جملگی خرند؟
دعوی کنند چه که براهیم زاده ایم؟****چون ژرف بنگری همه شاگرد آزرند
در بزم گاه مالک ساقی ی زبانیند****این ابلهان که در طلب جام کوثرند
خوشی کجاست اینجا؟ کاینجا برادران****از بهر لقمه ای هم خصم برادرند
بعد از هزار سال همانی که اولت****زین در درآورند و از آن در برون برند
اینها که آمدند چه دیدند از این جهان؟****رفتند و ما رویم و بیایند و بگذرند
وینها که خفته اند در این خاک سالها****از یک نشستن پدرانند و مادرند
وینها که دم زدند به حب علی همی****گر زانکه دوستند چرا خصم عمرند؟
وینها که هستشان به ابوبکر دوستی****گر دوستند چونکه همه خصم حیدرند؟
وین سنیان که سیرتشان بغض حیدر است****حقا که دشمنان ابوبکر و عمرند
گر عاقلی ز هر دو جماعت سخن مگوی****بگذارشان بهم که نه افلج نه قمبرند
هان تا از آن گروه نباشی که در جهان****چون گاو می خورند و چون گرگان همی درند
یا کافری به قاعده یا مؤمنی به حق****همسایگان من نه مسلمان نه کافرند
ناصر غلام و چاکر آن کس که این بگفت****«جان و خرد رونده بر این چرخ اخضرند»
قصیده شماره 69: چند گردی گردم ای خیمهٔ بلند
چند گردی گردم ای خیمهٔ بلند؟****چند تازی روز و شب همچون نوند؟
از پس خویشم کشیدی بر امید****سالیان پنجاه و یا پنجاه و اند
مکر و ترفندت کنون از حد گذشت****شرم دار اکنون، از این ترفند چند؟
مادر بسیار فرزندی ولیک****خوار داریشان، همیشه کندمند
جز تو که شنیده است هرگز مادری****کو به فرزندان
نخواهد جز گزند؟
کاه داری یاخته بر روی آب****زهر داری ساخته در زیر قند
از زمان و مکر او ایمن مباش****بس کن از کردار بد بپذیر پند
کز بدی ها خود بپیچد بد کنش****این نبشته ستند در استا و زند
چند ناگاهان به چاه اندر فتاد****آنکه او مر دیگری را چاه کند
بس بلندی تو ولیکن درد و رنج****چون بیفتد بیشتر بیند بلند
گر نکرده ستم گناهی پیش ازین****چون فگندندم در این زندان و بند
نیک بنگر تا چگونه کردگار****برمن از من سخت بندی برفگند
از من آمد بند برمن همچنانک****پای بند گوسفند از گوسپند
زیر بار تن بماندم شست سال****چون نباشم زیر بار اندر نژند؟
بار این بند گران تا کی کشد****این خرد پیشه روان ارجمند؟
چون به حقم سوی دانا نال نال****گر نباشد شاید از من خند خند
ای خرد پیشه حذردار از جهان****گر بهوشی پند حجت کار بند
این یکی دیو است بی تمییز و هوش****خیر کی بیند ز بی هش هوشمند؟
تازیان بیندش دایم هوشیار****گاه بر شبدیز و گاهی بر سمند
هر که را ز آسیب او آفت رسد****باز ره ناردش تعویذ و سپند
گر بخواهی بستن این بیهوش را****از خرد کن قید، وز دانش کمند
دانه اندر دام می دانی که چیست****نرم و سخت و خوب و زشت و بو و گند؟
راه مند بدکنش هرگز مرو****تا نگردی دردمند و آهمند
بر کسی مپسند کز تو آن رسد****که ت نیاید خویشتن را آن پسند
ای شده عمرت به باد از بهر آز،****بر امید سوزنت گم شد کلند
مست کردت آز دنیا لاجرم****چون شدی هشیار ماندی مستمند
با تو فردا چه بماند جز دریغ****چون بردمیراث خوار این زند و پند؟
چشم دلت از خواب غفلت باز کن****رنگ جهل از دل به دانش باز رند
چون زده ستی خود تبر بر پای خویش****خود پزشک خویش باش
ای دردمند
برهمندی را به دل در جای کن****سود کی داردت شخص برهمند
بر در طاعت ببایدت ایستاد****گر همی ز ایزد بترسی چون پلند
قصیده شماره 70: ای هفت مدبر که بر این پرده سرائید
ای هفت مدبر که بر این پرده سرائید****تا چند چو رفتید دگر باره برآئید؟
خوب است به دیدار شما عالم ازیرا****حوران نکو طلعت پیروزه قبائید
سوی حکما قدر شما سخت بزرگ است****زیرا که به حکمت سبب بودش مائید
از ما به شما شادتر از خلق که باشد؟****چون بودش ما را سبب و مایه شمائید
پر نور و صور شد ز شما خاک ازیرا****مایهٔ صور و زایشی و کان ضیائید
مر صورت پر حکمت ما را که پدید است****بر چرخ قلم های حکیم الحکمائید
عیب است یکی آنکه نگردیم همی ما****باقی چو شما، گرچه شما اصل بقائید
پاینده کجا گردد چیزی که نپاید؟****این حکم شناسید شما گر عقلائید
آینده ز ما هرگز پاینده نگردد****هرگه که شما می چو برآئید نپائید
گه مان بفزائید و گهی باز بکاهید****بر خویشتن خویش همی کار فزائید
آید به دل من که شما هیچ همانا****زان می نفزائید که تا هیچ نسائید
زیرا که نزاده است شما را کس و هموار****بر خاک همی زادهٔ زاینده بزائید
آن را که نزادند مرو را و نزاید****زی مرد خردمند شما راست گوائید
ای شعرفروشان خراسان بشناسید****این ژرف سخن های مرا گر شعرائید
بر حکمت میری زچه یابید چو از حرص****فتنهٔ غزل و عاشق مدح امرائید؟
یکتا نشود حکمت مرطبع شما را****تا از طمع مال شما پشت دوتائید
آب ار بشودتان به طمع باک ندارید****مانند ستوران سپس آب و گیائید
دل تان خوش گردد به دروغی که بگوئید****ای بیهده گویان که شما از فضلائید
گر راست بخواهید چو امروز فقیهان****تزویر گرانند شما اهل ریائید
ای امت بدبخت بر این زرق فروشان****جز کز خری و جهل چنین فتنه چرائید؟
خواهم که بدانم که مر
این بی خردان را****طاعت به چه معنی و ز بهر چه نمائید
زین بیش شما را سوی من نیست خطائی****هرچند شما بی خطران اهل خطائید
چون حکم فقیهان نبود جز که به رشوت****بی رشوت هریک ز شما خود فقهائید
این ظلم به دستوری از بهر چه باید****چون مال ز یکدیگر بس خود بربائید؟
از حکم الهی به چنین فعل بد ایشان****اندر خور حدند و شما اهل قفائید
ای حیلت سازان جهلای علما نام****کز حیله مر ابلیس لعین را وزرائید
چون خصم سر کیسهٔ رشوت بگشاید****در وقت شما بند شریعت بگشائید
هرگز نکنید و ندهید از حسد و مکر****نه آنچه بگوئید و نه هرچ آن بنمائید
اندر طلب حکم و قضا بر در سلطان****مانند عصا مانده شب و روز به پائید
ایزد چو قضای بد بر خلق ببارد****آنگاه شما یکسره درخورد قضائید
با جهل شما در خور نعلید به سر بر****نه درخور نعلی که بپوشید و بیائید
فوج علما فرقت اولاد رسولند****و امروز شما دشمن و ضد علمائید
میراث رسول است به فرزندش ازو علم****زین قول که او گفت شما جمله کجائید؟
فرزند رسول است خداوند حکیمان****امروز شما بی خردان و ضعفائید
میمون چو همای است بر افلاک و شما باز****چون جغد به ویرانه در اعدای همائید
پر نور و دل افروز عطائی است ولیکن****ما را، نه شما را، که نه در خورد عطائید
زیرا که روا نیست اگر گویم کایزد****آن داد شما را که مر آن را نه سزائید
گر روی بتابم ز شما شاید زیراک****بی روی ستمگاره و با روی و ریائید
فقه است مر آن بیهده را سوی شما نام****کان را همی از جهل شب و روز بخائید
گوئید که بدها همه برخواست خدای است****جز کفر نگوئید چو اعدای خدائید
ابلیس رها یابد از اغلال گر ایدونک****در حشر شما
ز آتش سوزنده رهائید
از بهر چه بر من همه همواره به کینید****گر جمله بلائید چرا جمله مرائید؟
گوئید که تو حجت فرزند رسولی****زین درد همه ساله به رنجید و بلائید
فردا به پیمبر به چه شائید که امروز****اینجا به یکی بندهٔ فرزند نشائید
آن را که ببایدش ستودن بنکوهید****وان را که نکوهیدن شاید بستائید
چون حرب شما را به سخن سخت کنم تنگ****هر چند که بسیار ببائید روائید
چون حجت گویم به ترازوی من اندر****گر پنج هزارید پشیزی نگرائید
قصیده شماره 71: ای خواجه جهان حیل بسی داند
ای خواجه جهان حیل بسی داند****وز غدر همی به جادوی ماند
گر تو به مثل به ابر بر باشی****زانجات به حیله ها فرو خواند
تا هر چه بداد مر تو را، خوش خوش****از تو به دروغ و مکر بستاند
خوبی و جوانی و توانائی****زین شهره درخت تو بیوشاند
تا از همه زیب و قوت و خوبی****یک روز چو من تهیت بنشاند
وان را که همی ازو بخندیدی****فردا ز تو بی گمان بخنداند
بنشین و مرو اگر تو را گیتی****خواهد که به چوب این خران راند
هرگز به دروغ این فرومایه****جز جاهل و غمر گربه کی شاند؟
داناست کسی که رو از این جادو****در پردهٔ دین حق بپوشاند
وز عمر به دست طاعت یزدان****خوش خوش ببرد هر آنچه بتواند
وز دام جهان جهان جهان باشد****چون عادت شوم او همی داند
کین سفله جهان به گرد آن گردد****کو روی ز روی او بگرداند
از حجت اگر تو پند بپذیری****از قهر تو این جهان فرو ماند
جز مؤذن حق به وقت قد قامت****از جای جنوه بر نجنداند
قصیده شماره 72: هوشیاران ز خواب بیدارند
هوشیاران ز خواب بیدارند****گر چه مستان خفته بسیارند
با خران گر به آب خور نشوند****با دل پر خرد سزاوارند
هستشان آگهی که نه ز گزاف****زیر این خیمه در گرفتارند
یار مستان بی هش اند از بیم****گرچه باعقل و
فضل وهش یارند
کی پسندند هرگز این مستان****کار این عاقلان که هشیارند؟
مردمان، ای برادر، از عامه****نه به فعلند بل به دیدارند
دشمن عاقلان بی گنه اند****زانکه خود جاهل و گنه کارند
همه دیدار و هیچ فایده نه****راست چون سایهٔ سپیدارند
منبر عالمان گرفته ستند****این گروهی که از در دارند
روز بازار ساخته است ابلیس****وین سفیهانش روی بازارند
کی شود هیچ دردمند درست****زین طبیبان که زار و بیمارند؟
بر دروغ و زنا و می خوردن****روز و شب همچو زاغ ناهارند
ور ودیعت نهند مال یتیم****نزد ایشان، غنیمت انگارند
گر درست است قول معتزله****این فقهیان بجمله کفارند
فخر دانا به دین بود وینها****عیب دین اند و علم را عارند
در کشاورز دین پیغمبر****این فرومایگان خس و خارند
مر مرا در میان خویش همی****از بسی عیب خویش نگذارند
گر همی این به عقل و هوش کنند****هوشیارند و جلد و عیارند
زانکه خفته به دل خجل باشد****از گروهی که مانده بیدارند
مر مرا همچو خویشتن نشگفت****گر نگونسار و غمر پندارند
که نگونسار مرد پندارد****که همه راستان نگونسارند
ای پسر، هیچ دل شکسته مباش****کاندر این خانه نیز احرارند
دل بدیشان ده و چنان انگار****کاین همه نقش های دیوارند
مرغزاری است این جهان که درو****عامه ددگان مردم آزارند
بد دل و دزد و جمله بی حمیت****روبه و شیر و گرگ و کفتارند
بی بر و میوه دار هست درخت****خاصه پربار و عامه بی بارند
بر فرودی بسی است در مردم****گر چه از راه نام هموارند
مردم بی تمیز با هشیار****به مثل چون پشیز و دینارند
بنگر این خلق را گروه گروه****کز چه سانند و بر چه کردارند
همچو ماهی یکی گروه از حرص****یکدگر را همی بیوبارند
چون سپیدار سر ز بی هنری****از ره مردمی فرو نارند
موش و مارند لاجرم در خلق****بلکه بتر ز موش وز مارند
یک گروه از کریم طبعی خویش****مردمی را به جان خریدارند
ور چه از مردمان به آزارند****مردمان
را به خیره نازارند
لاجرم نسپرند راه خطا****لاجرم دل به دیو نسپارند
لاجرم همچو مردم از حیوان****از همه خلق جمله مختارند
هوشمندان به باغ دین اندر،****ای برادر، گزیده اشجارند
اینت پر بوی و بر درختانی****که هنر برگ و علم بر دارند
به دل از مکر و ز حسد دورند****حاصل دهر و چرخ دوارند
گنج علم اند و فضل اگرچه ز بیم****در فراز و دهان به مسمارند
اهل سر خدای مردانند****این ستوران نه اهل اسرارند
گر به خروار بشنوند سخن****به گه کارکرد خروارند
در طمع روز و شب میان بسته****بر در شاه و میر بندارند
تا میان بسته اند پیش امیر****در تگ و پوی کار و کاچارند
گر میان پیش میر بگشایند****حق ایشان به کاج بگزارند
با جهودان چنین کنند به بلخ****وین خسان جمله اهل زنارند
وانکه زنار بر نمی بندند****همچو من روز و شب به تیمارند
حرمت امروز مر جهودان راست****اهل اسلام و دین حق خوارند
خاصه تر این گروه کز دل پاک****شیعت مرتضای کرارند
من به یمگان به بیم و خوار و به جرم،****ایمن اند آنکه دزد و می خوارند
من نگیرم ز حق بیزاری****اگر ایشان ز حق بیزارند
یمگیان لشکر فریشته اند****گر چه دیوان پلید و غدارند
دیو با لشکر فریشتگان****ایستادن به حرب کی یارند؟
زینهارم نهاد امام زمان****نزد ایشان که اهل زنهارند
اهل غار پیمبرند همه****هر که با حجت اندر این غارند
قصیده شماره 73: مرد چون با خویشتن شمار کند
مرد چو با خویشتن شمار کند****داند کاین چرخ می شکار کند
مار جهان را چو دید مرد به دل****دست کجا در دهان مار کند؟
مرد خرد همچو خر ز بهر شکم****پشت نباید که زیر بار کند
سفله جهان، بی وفاست ای بخرد****با تو کجا بی وفا قرار کند؟
سوی گل او اگر تو دست بری****دست تو را خار او فگار کند
خار بدان گل چننده قصد کند****گرچه همی او نه قصد خار کند
یار بد تو
اگر تو چند بدو****بد نکنی با تو خار خار کند
بر سر خود چون فگند خاک، تو را****باک ندارد که خاکسار کند
دوستی خوار گشته را مطلب****زانکه تو را گشته خوار خوار کند
دست سیاه و درشت و گنده کند****هرکه همی دست درشخار کند
چرخ یکی آسیاست بر سر تو****روز و شبان زین همی مدار کند
هرکه در این آسیا بماند دیر****روی و سر خویش پرغبار کند
گرچه تو خفته ستی آسیای جهان****هیچ نخسپد همی و کار کند
گاه یکی را ز چه به گاه برد****گاه یکی را ز گه به دار کند
گاه چو دشمنت در بلا فگند****گاه چو فرزند در کنار کند
نشمرد افعال او مهندس اگر****چند به صد سالیان شمار کند
این نه فلک می کند کز این سخنان****اهل خرد را همی خمار کند
کار کن است این فلک به عمر همی****کار به فرمان کردگار کند
کار خداوند کار خود نکند****بلکه همه کار پیشکار کند
بی درو روزن یکی حصار است این****بی درو روزن یکی حصار کند؟
روی فلک را همی به در و گهر****این شب زنگی چرا نگار کند؟
در فلک را ببرد صبح، مگر****صبح همی با فلک قمار کند
گرد معصفر نگر که وقت سحر****زود همی چرخ برعذار کند
در درمی زر نگر که صبح همی****با شب یا زنده کارزار کند
این فلک روزگار خواره چنین****چند چه گوئی که روزگار کند؟
صانع قادر هگرز بی غرضی****گنبد گردان و کار و بار کند؟
وانگه بر کار کن ستور همه****مردم را میر و کاردار کند؟
مرد در این تنگ راه ره نبرد****گر نه خرد را دلیل و یار کند
جز که ز بهر من و تو می نکند****آنکه همی در شاهوار کند
نیست خبر گاو را ازانکه همی****نایره ای عود را چو نار کند
این و هزاران هزار چیز فلک****بر من و
بر تو همی نثار کند
شکر نعیمی که تو خوری که کند؟****گورخر و شیر مرغزار کند؟
شاید اگر چشم سر ز بهر شرف****مرد در این ره یکی چهار کند
روی به علم و به دین نهد ز جهان****کاین دو به دو جهانش بختیار کند
گر تو یکی خشک بید بی هنری****علم تو را سرو جویبار کند
ور چه تو راست مست کرد جهل، همان****علم ز مستیت هوشیار کند
علم زدریا تو را به خشک برد****علم زمستانت را بهار کند
علم دل تیره را فروغ دهد****کند زبان را چو ذوالفقار کند
جانش از آزار آن جهان برهد****هر که ز دین گرد جان ازار کند
پند پذیر، ای پسر، که پند تو را****پای به دین اندر استوار کند
قصیده شماره 74: صبا باز با گل چه بازار دارد
صبا باز با گل چه بازار دارد؟****که هموارش از خواب بیدار دارد
به رویش همی بر دمد مشک سارا****مگر راه بر طبل عطار دارد
همی راز گویند تا روز هر شب****ازیرا به بهمن گل آزار دارد
چو بیمارگون شد ز نم چشم نرگس****مر او را همی لاله تیمار دارد
سحر گه نگه کن که بر دست سیمین****به زر اندرون در شهوار دارد
نه غواص گوهر نه عطار عنبر****به نزدیک نرگس چه مقدار دارد؟
بنالد همی پیش گلزار بلبل****که از زاغ آزار بسیار دارد
زره پوش گشتند مردان بستان****مگر باغ با زاغ پیکار دارد
کنون تیرگلبن عقیق و زمرد****از این کینه بر پر و سوفار دارد
بیابد کنون داد بلبل که بستان****همه خیل نیسان و ایار دارد
عروس بهاری کنون از بنفشه****گشن جعد وز لاله رخسار دارد
بیا تا ببینی شگفتی عروسی****که زلفین و عارض به خروار دارد
نگویم که طاووس نر است گلبن****که گلبن همی زین سخن عار دارد
نه طاووس نر از وشی پر دارد****نه از سرخ یاقوت منقار دارد
نه در
پر و منقار رنگین سرشته****چو گل مشک خر خیز و تاتار دارد
چه گوئی جهان این همه زیب و زینت****کنون بر همان خاک و کهسار دارد؟
چه گوئی که پوشیده این جامه ها را****همان گنده پیر چو کفتار دارد؟
به سر پر درخت گل از برف و برگش****گهی معجر و گاه دستار دارد
یکی جادوست این که او را نبیند****جز آن کز چنین کار تیمار دارد
نگه کن شگفتی به مستان بستان****که هر یک چه بازار و کاچار دارد
نهاده به سر بر سمن تاج و، نرگس****به دست اندرون در و دینار دارد
سوی خویش خواند همی بی هشان را****همه سیرت و خوی طرار دارد
بدانی که مست است هر رستنی ای****نبینی که چون سر نگونسار دارد؟
نگردد به گفتار مستانه غره****کسی کو دل و جان هشیار دارد
بر آتش زنش، ای خردمند، زیرا****که هشیار مر مست را خوار دارد
نگه کن که با هر کس این پیر جادو****دگرگونه گفتار و کردار دارد
مکن دست پیشش اگر عهد گیرد****ازیرا که در آستی مار دارد
شدت پارو پیرارو، امسالت اینک****روش بر ره پار و پیرار دارد
درخت جهان را مجنبان ازیرا****درخت جهان رنج و غم بار دارد
مده در بهای جهان عمر کوته****که جز تو جهان پر خریدار دارد
به زنهار گیتی مده دل نه رازت****که گیتی نه راز و نه زنهار دارد
یکی منزل است این که هرک اندرو شد****برون آمدن سخت دشوار دارد
یکی میزبان است کو میهمان را****دهان و شکم خشک و ناهار دارد
بدان میهمان ده مر این میزبان را****که او قصد این دیو غدار دارد
به یک سو شو از راه و بنگر به عبرت****که با این گروه او چه بازار دارد
پر از خنده روی و لب و، دل ز کینه****برایشان پر از خشم
و زنگار دارد
تو را گر بدین دست بر منبر آرد****بدان دست دیگر درون دار دارد
چو راهت گشاده کند زی مرادی****چنان دان که در پیش دیوار دارد
مرا پرس از مکر او کاستینم****ز مکرش به خون دل آهار دارد
همیشه در راحت این دیو بدخو****برآزاد مردان به مسمار دارد
جفا و ستم را غنیمت شمارد****وفا و کرم را به بیگار دارد
خردمند با اهل دنیا به رغبت****نه صحبت نه کار و بیاوار دارد
ولیکن همی با سفیه آشنائی****به ناکام و ناچار هنجار دارد
که خواهد که ش آن بد کنش درست باشد؟****که جوید که از بی خرد یار دارد؟
بدو ده رفیقان او را ازیرا****سبکسار قصد سبکسار دارد
جز آن نیست بیدار کو دست و دل را****از این دیو کوتاه و بیدار دارد
مر این بی وفا را ببیند حقیقت****کرا چشم دل نور دین دار دارد
جهان پیشه کاری است ای مرد دانا****که بر سر یکی نام بردار دارد
حقیقت ببیند دگر سال خود را****چو چشم و دل خویش زی پار دارد
نشاید نکوهش مرو را که یزدان****در این کار بسیار اسرار دارد
زدانا بس است آن نکوهش مرو را****که او را نه دانا نه سالار دارد
یکی بوستان است عالم که یزدان****ز مردم درو کشت و اشجار دارد
از اینجا همی خیزدش غله لیکن****بدان عالم دیگر انبار دارد
همه برزگاران اویند یکسر****مسلمان و، ترسا که زنار دارد
یکی را زمین سنان است و شوره****یکی کشت و پالیز و شد کار دارد
یکی چون درختی بهی چفده از بر****یکی گردنی چون سپیدار دارد
یکی تخم خورده است وز بی فلاحی****همی گاو همواره بی کار دارد
یکی تخم کرده است وز کار گاوش****تن کار کن لاغر و زار دارد
مراین هردو را هیچ دهقان عادل****چه گوئی که یکسان و هموار دارد؟
یکی روزنامه است مر کارها را****که آن
را جهان دار دادار دارد
بیاموز و آنگه بکن کار دنیی****که کار ای پسر دانش و کار دارد
جز آن را مدان رسته از بند آتش****که کردار در خورد گفتار دارد
نصیحت پذیرد ز گفتار حجت****کسی کو دل و خوی احرار دارد
قصیده شماره 75: هر که جان خفته را از خواب جهل آوا کند
هر که جان خفته را از خواب جهل آوا کند****خویشتن را گرچه دون است، ای پسر، والا کند
هر کسی که ش خار نادانی به دل در خست نیش****گر بکوشد زود خار خویش را خرما کند
علم چون گرماست نادانی چو سرما از قیاس****هر که از سرما گریزد قصد زی گرما کند
مرد را سودای دانش در دل و در سر شود****چونش ننگ و عار نادانی به دل صفرا کند
خون رسوائی است نادانی، برون بایدش کرد****از رگ دل پیش از انک او مر تو را رسوا کند
غدر و مکر و جهل هرسه منکر اعدای تو اند****زود باید مرد را کو قصد این اعدا کند
تو به قهر دشمنان بهتر که خود مبدا کنی****پیش از آن کان بدنیت بر قهر تو مبدا کند
جز بدی نارد درخت جهل چیزی برگ و بار****برکنش زود از دلت زان پیش کو بالا کند
هر که بچهٔ مار بد را روز روزان خور دهد****زود بر جان عزیز خویش اژدرها کند
هر که جان بدکنش را سیرت نیکی دهد****زشت را نیکو کند بل دیو را حورا کند
نام نیکو را بگستر شو به فعل خویش نیک****تات گوید «ای نکو فعل» آنکه ت او آوا کند
مایهٔ هر نیکی و اصل نکوئی راستی است****راستی هرجا که باشد نیکوی پیدا کند
چون به نقطهٔ اعتدالی راست گردد روز و شب****روزگار این عالم فرتوت را برنا کند
نرگس و گل را که نابینا شوند از جور دی****عدل پرور
دین نگر تا چون همی بینا کند
ابر بارنده ز بر چون دیدهٔ عروه شود****چون به زیرش گل رخان چون عارض عفرا کند
راستی کن تا به دل چون چشم سر بینا شوی****راستی در دل تو را چشمی دگر انشا کند
گرمی و سردی تو را هر دو مثال است ز ستم****زان همی هر یک جهان را زین دو نازیبا کند
مر ستم گر را نبینی کایزد عادل همی****گاه وعده آتش سوزان و گه سرما کند
جانت را باتن به پروردن قرین راست دار****نیست عادل هر که رغبت زی تن تنها کند
علم نان جان توست و نان تو را علم تن است****علم مر جان را چو تن را جان همی دروا کند
نان اگر مر تنت را با سرو بن هم ساز کرد****علم جانت را همی سر برتر از جوزا کند
عدل کن با خویشتن تا سبزپوشی در بهشت****عدل ازیرا خاک را می سبز چون مینا کند
آنچه ایزد کرد خواهد باتو آنجا روز عدل****با جهان گردون به وقت اعتدال اینجا کند
دشت دیباپوش کرده است اعتدال روزگار****زان همی بر عدلت ایزد وعدهٔ دیبا کند
این نشانی ها تو را بر وعدهٔ ایزد گواست****چرخ گردان این نشانی ها ز بهر ما کند
کار دنیا را همی همتای کار آن جهان****پیش ما اینجا چنین یزدان بی همتا کند
گر تو اندر چرخ گردان بنگری فعلش تو را،****گرچه جویا نیستی مر علم را، جویا کند
هر که مر دانائی دنیی بیابد گر به عقل****بنگرد، دنیا به فعل او را به دین دانا کند
نه سخن گفتن نباشد هرچه کان را نشنوی****این چنین در دل تصور مردم شیدا کند
عقل می گوید تو را بی بانگ و بی کام و زبان****کانچه دنیا می کند می داور دنیا کند
عقل گرد آن نگردد
کو به جهل اندر جهان****فعل را نسبت به سوی گنبد خضرا کند
خاک و آب و باد و آتش کان ندارد رنگ و بوی****نرگس و گل را چگونه رنگن و بویا کند
هر یکی از هر گل و میوه همی گوید تو را****که ش بدان صورت کسی دانا همی عمدا کند
سیم را گر به سر شد بر یک دگر آتش همی****چون هم آتش مر سرشته سنگ را ریزا کند
آب گاه اجزای خاکی را همی کلی کند****باز گه مر کل خاکی را همی اجزا کند
چون زکلش جزو سازد ریگ نرم آید ز سنگ****چون زجزوش کل سازد خاک را خارا کند
قول مشک و آب و آتش را کجا دانا شود****جز کسی کو علم دین را جان و دل یکتا کند؟
ای پسر، بنگر به چشم دل در این زرین سپر****کو ز جابلقا سحرگه قصد جابلسا کند
روی صحرا را بپوشد حلقهٔ زربفت زرد****چون زشب گوئی که تیره روی زی صحرا کند
آب دریا را به صحرا بر پراگنده کند****از جلالت چون به دی مه قصد زی دریا کند
از که مشرق چو طاووسی برآید بامداد****در که مغرب شبانگه خویشتن عنقا کند
بی هنر گه مر یکی را ملکت دارا دهد****بی گنه خود باز قصد جان آن دارا کند
ای پسر، دانی که هیچ آغاز بی انجام نیست؟****نیک بنگر گرچه نادان برتو می غوغا کند
ای پسر، امروز را فرداست، پس غافل مباش****مر مرا از کار تو، پورا، همی سودا کند
از غم فردا هم امروز، ای پسر، بی غم شود****هر که در امروز روز اندیشه از فردا کند
آنچه حجت می به دل بیند نبیند چشم تو****با درازای مر سخن را زین همی پهنا کند
قصیده شماره 76: کسی کز راز این دولاب پیروزه خبر دارد
کسی کز راز این
دولاب پیروزه خبر دارد****به خواب و خور چو خر عمر عزیز خویش نگذارد
جز آن نادان که ننگ جهل زیر پی سپر کردش****کسی خود را به کام اژدهای مست نسپارد
خردمندا، چه مشغولی بدین انبار بی حاصل؟****که این انبارت از کشکین چو از حلوا بینبارد
توی بر خواب و خور فتنه همانا خود نه ای آگه****که مر پهلوت را گیتی به خواب و خور همی خارد
نه ای ای خاک خوار آگه که هرکه ش خاک خور باشد****سرانجام ارچه دیر است این قوی خاکش بیوبارد
فلک مر خاک را، ای خاک خور، در میوه و دانه****ز بهر تو به شور و چرب و شیرین می بیاچارد
نمی بینی کز آن آچار اگر خاکی تهی ماند****تو را، ای خاک خوار، آن خاک بی آچار نگوارد؟
تو را زهر است خاک و دشمنی داری به معده در****که گر خاکش دهی ور نی همی کارت به جان آرد
اگر فرمان او کردی و خوردی خاک شد خامش****و گر نه همچنان دایم به معده در همی ژارد
به دانهٔ گندم اندر چیست کو مر خاک و سرگین را****چنان کرده است کورا کس همی زین دو نپندارد؟
چگونه بی سر و دندان و حلق و معده آن دانه****همی خاکی خورد همواره کآب او را بیاغارد
کسی کاین پر عجایب صنع و قدرت را نمی بیند****سزد گر مرد بینا جز که نابیناش نشمارد
به دانه تخمها در پیشکارانند مردم را****که هر یک زان یکی کار و یکی پیشهٔ دگر دارد
چو در هر دانه ای دانا یکی صانع همی بیند****خدای خویش اینها را نه پندارد نه انگارد
ور اندر یافتن مر پیشکاران را چو درماند****بر آن کو برتر از عقل است خیره وهم بگمارد
کسی شکر خداوندی که او را بنده ای بخشد****که او از خاک خرما کرد داند
خود بچه گزارد؟
تو را در دانهٔ خرماست، ای بینا دل، این بنده****که او بر سرت هر سالی همی خرما فرو بارد
کسی کز کردگار خویش از این سان قیمتی باید****سزد گر در دو دیدهٔ خویش تخم شکر او کارد
از آن پس که ت نکوئی ها فراوان داد بی طاعت****گر او را تو بیازاری تو را بی شک بیازارد
خردمندی که نعمت خورد شکر آنش باید کرد****ازیرا کز سبوی سر که جز سرکه نیاغارد
نشانهٔ بندگی شکر است، هرگز مردم دانا****به نسپاسی ز حد بندگی اندر نیاجارد
میندیش و مینگار، ای پسر، جز خیر و پند ایرا****که دل جز خیر نندیشد قلم جز پند ننگارد
ز دانا جوی پند ایرا که آب پند خوش یابی****چو دانا خوشهٔ دل را به دست عقل بفشارد
اگرت اندوه دین است، ای برادر، شعر حجت خوان****که شعر زهد او از جانت این اندوه بگسارد
تو ای کشتهٔ جهالت سوی او شو تا شوی زنده****که از جهل تو حجت سوی تو آمد نمی یارد
قصیده شماره 77: چون همی بوده ها بفرساید
چون همی بوده ها بفرساید****بودنی از چه می پدید آید؟
زانکه او بوده نیست و سرمدی است****کانچه بوده شود نمی پاید
وانچه نابوده نافزوده بود****نافزوده چگونه فرساید؟
پس جهان تا ابد بفرساید****گر نفرساید ایچ نفزاید
گرهی را که دست یزدان بست****کی تواند کسی که بگشاید؟
ننگری کاین چهار زن هموار****همی از هفت شوی چون زاید؟
هر کسی جز خدای در عالم****گر به جای زنان بود شاید
وین کهن گشته گند پیر گران****دل ما می چگونه برباید!
ای خردمند، پس گمان تو چیست****کاین دوان آسیا کی آساید؟
آنگهی کانچه نیست بوده شود****یا چو این بوده ها فرو ساید؟
دل به بیهوده ای مکن مشغول****که فلان ژاژ خای می خاید
در طعامی چرا کنی رغبت****که اگر زان خوری تو بگزاید؟
گر بماند جهان چه سود تو را؟****ور نماند تو را
چه می باید؟
هر که رغبت کند در این معنی****دل بباید که پاک بزداید
زانکه چون دست پاک باشد سخت****همی از انگبین نیالاید
گرد این کار جز که دانا را****گشتن او خرد نفرماید
وانکه با زشت روی دیبه و خز****گر چه خوب است خود بننماید
هر که مر نفس را به آتش عقل****از وبال و بزه بپالاید
شاید آنگه کز این جوال به کیل****اندک اندک برو بپیماید
و گرش نیست مایه، بر خیره****آسمان را به گل نینداید
نرسد برچنین معانی آنک****حب دنیا رخانش بمخاید
ای گراینده سوی این تلبیس****شعر من سوی تو چه کار آید؟
تو که بر خویشتن نبخشائی****جز تو بر تو چگونه بخشاید؟
گر دل تو چنانکه من خواهم****مر چنین کار را بیاراید
تبر پند من به جهد و به رفق****شاخ جهل تو را بپیراید
منگر سوی آن کسی که زبانش****جز خرافات و فریه ندارید
بخلد پند چشم جهل چنانک****روی بدبخت دیبه بشخاید
قصیده شماره 78: آمد بهار و نوبت صحرا شد
آمد بهار و نوبت صحرا شد****وین سال خورده گیتی برنا شد
آب چو نیل برکه ش میگون شد****صحرای سیمگونش خضرا شد
وان باد چون درفش دی و بهمن****خوش چون بخار عود مطرا شد
بیچاره مشک بید شده عریان****با گوشوار و قرطهٔ دیبا شد
رخسار دشت ها همه تازه شد****چشم شکوفه ها همه بینا شد
بینا و زنده گشت زمین زیرا****باد صبا فسون مسیحا شد
بستان ز نو شکوفه چوگردون شد****تا نسترن به سان ثریا شد
گر نیست ابر معجزهٔ یوسف****صحرا چرا چو روی زلیخا شد
بشکفت لاله چون رخ معشوقان****نرگس به سان دیدهٔ شیدا شد
از برف نو بنفشه گر ایمن گشت****ایدون چرا چو جامهٔ ترسا شد
تیره شد آب و گشت هوا روشن****شد گنگ زاغ و بلبل گویا شد
بستان بهشت وار شد و لاله****رخشان به سان عارض حورا شد
چون هندوان به پیش گل و بلبل****زاغ سیاه بنده و مولا
شد
وان گلبن چو گنبد سیمینش****آراسته چو قبهٔ مینا شد
چون عمروعاص پیش علی دی مه****پیش بهار عاجر و رسوا شد
معزول گشت زاغ چنین زیرا****چون دشمن نبیرهٔ زهرا شد
کفر و نفاق از وی چو عباسی****بر جامهٔ سیاهش پیدا شد
خورشید فاطمی شد و باقوت****برگشت و از نشیب به بالا شد
تا نور او چو خنجر حیدر شد****گلبن قوی چو دلدل شهبا شد
خورشید چون به معدن عدل آمد****با فصل زمهریر معادا شد
افزون گرفت روز چو دین و شب****ناقص چو کفر و تیره چو سودا شد
اهل نفاق گشت شب تیره****رخشنده روز از اهل تولا شد
گیتی به سان خاطر بی غفلت****پرنور و نفع و خیر ازیرا شد
چون بود تیره همچو دل جاهل****واکنون چرا چوخاطر دانا شد؟
زیرا که سید همه سیاره****اندر حمل به عدل توانا شد
عدل است اصل خیر که نوشروان****اندر جهان به عدل مسما شد
بنگر کز اعتدال چو سر برزد****با خور چه چند چیز هویدا شد
بنگر که این غریژن پوسیده****یاقوت سرخ و عنبر سارا شد
علم است و عدل نیکی و رسته گشت****آنکو بدین دو معنی گویا شد
داد خرد بده که جهان ایدون****از بهر عقل و عدل مهیا شد
زیبا به علم شو که نه زیباست****آن کس که او به دنیا زیبا شد
او را مجوی و علم طلب زیرا****بس کس که او فریفته به آوا شد
غره مشو بدان که کسی گوید****بهمان فقیه بلخ و بخارا شد
زیرا که علم دینی پنهان شد****چون کار دین و علم به غوغا شد
مپذیر قول جاهل تقلیدی****گرچه به نام شهرهٔ دنیا شد
چون و چرا بجوی که بر جاهل****گیتی چو حلقه تنگ از اینجا شد
با خصم گوی علم که بی خصمی****علمی نه پاک شد نه مصفا شد
زیرا که سرخ روی برون آمد****هر کو به
پیش حاکم تنها شد
خوی مهان بگیر و تواضع کن****آن را که او به دانش والا شد
کز قعر چاه تا به کران رایش****ایدون به چرخ بر به مدارا شد
خاک سیه به طاعت خرمابن****بنگر چگونه خوش خوش خرما شد
دانش گزین و صبر طلب زیرا****دارا به صبر و دانش دارا شد
خوی کرام گیر که حری را****خوی کریم مقطع و مبدا شد
قصیده شماره 79: تا مرد خر و کور کر نباشد
تا مرد خر و کور کر نباشد****از کار فلک بی خبر نباشد
داند که هر آن چیز کو بجنبد****نابوده و بی حد و مر نباشد
وان چیز که با حد و مر باشد****گه باشد و گاهی دگر نباشد
من راز فلک را به دل شنودم****هشیار به دل کور و کر نباشد
چون دل شنوا شد تو را، از آن پس****شاید اگرت گوش سر نباشد
بهتر ز کدوئی نباشد آن سر****کو فضل و خرد را مقر نباشد
در خورد تنوره و تنور باشد****شاخی که برو برگ و بر نباشد
چاهی است جهان ژرف و سر نهفته****وز چاه نهفته بتر نباشد
در دام جهان جهان همیشه****تخم و چنه جز سیم و زر نباشد
بتواند از این دام زود رستن****گر مرد درو سخت خر نباشد
در دام نیاویزد آنکه زی او****تخم و چنه را بس خطر نباشد
زین سفله جهان نفع خود بگیرد****نفعی که درو هیچ ضر نباشد
وان نفع نباشد مگر که دانش****مشغول کلاه و کمر نباشد
بپذیر ز من پندی، ای برادر،****پندی که از آن خوبتر نباشد
نیکی و بدی را بکوش دایم****تا خلقت شخصت هدر نباشد
آن کس که ازو نیک و بد نیاید****ابری بود آن که ش مطر نباشد
با نیک به نیکی بکوش ازیرا****بد جز که سزاوار شر نباشد
فرزند هنرهای خویشتن شو****تا همچو تو کس را پسر نباشد
وانگه که هنر یافتی، بشاید****گر جز هنرت خود
پدر نباشد
وانجا که تو باشی امیر باشی****گرچند به گردت حشر نباشد
گنجور هنرهای خویش گردی****گر باشد مالت و گر نباشد
و ایمن بروی هر کجا که خواهی****بر راه تو را جوی و جر نباشد
نزدیک تو گیهان مختصر شد****هر چند جهان مختصر نباشد
تو بار خدای جهان خویشی****از گوهر تو به گهر نباشد
در مملکت خویشتن نظر کن****زیرا که ملک بی نظر نباشد
بر ملک تو گوش و دو چشم روشن****درهاست که به زان درر نباشد
امروز بدین ملک در طلب کن****آن چیز که فردا مگر نباشد
بنگر که چه باید همیت کردن****تا بر تو فلک را ظفر نباشد
از علم سپر کن که بر حوادث****از علم قوی تر سپر نباشد
هر کو سپر علم پیش گیرد****از زخم جهانش ضرر نباشد
باقی شود اندر نعیم دایم****هرچند در این ره گذر نباشد
این ره گذری بی فر و درشت است****زین بی مزه تر مستقر نباشد
بشنو سخنی چون شکر به خوبی****گرچند سخن چون شکر نباشد
مردم شجر است و جهانش بستان****بستان نبود چون شجر نباشد
ای شهره درختی، بکوش تا بر****یکسر به تو جز کز هنر نباشد
وان چیز که عالم به دوست باقی****هر گز هدر و بی اثر نباشد
زیرا که شود خوار سوی دهقان****شاخی که برو بر ثمر نباشد
وان کس که بود بی هنر چو هیزم****جز درخور نار سقر نباشد
غافل نبود در سرای طاعت****تا مرد به یک ره بقر نباشد
هر کس که نیلفنجد او بصیرت****فرداش به محشر بصر نباشد
بپسیچ هلا زاد و، کم نباید****از یک تنه گر بیشتر نباشد
زیرا که بترسد ز ره مسافر****هر گه که پسیچ سفر نباشد
ایمن ننشیند ز بیم رفتن****تا سفره ش پر خشک و تر نباشد
بپذیر ز حجت سخن که شعرش****بی فایده و بی غرر نباشد
همچون سخن او به سوی دانا****بوی گل و باد سحر
نباشد
قصیده شماره 80: ای شده چاکر آن درگه انبوه بلند
ای شده چاکر آن درگه انبوه بلند****وز طمع مانده شب و روز بر آن در چو کلند
بر در میر تو، ای بیهده، بسته طمعی****از طمع صعبتر آن را که نه قید است و نه بند
شوم شاخی است طمع زی وی اندر منشین****ور نشینی نرهد جانت از آفات و گزند
گر بلند است در میر تو سر پست مکن****به طمع گردن آزاد چنین سخت مبند
گر بلندی ی در او کرد چنین پست تو را****خویشتن چونکه فرونفگنی از کوه بلند؟
دیوت از راه ببرده است، بفرمای، هلا****تات زیر شجر گوز بسوزند سپند
حجت آری که همی جاه و بزرگی طلبی****هم بر آن سان که همی خلق جهان می طلبند
گر هزار است خطا، ای بخرد، جمله خطاست****چند از این حجت بی مغز تو، ای بیهده، چند؟
گر کسی خویشتن خویش به چه در فگند****خویشتن خیره در آن چاه نبایدت فگند
گر بخندند گروهی که ندارند خرد****تو چو دیوانه به خندهٔ دگران نیز مخند
دانش آموز و چو نادان ز پس میر ممخ****تا چو دانا شوی آنگه دگران در تو مخند
بی سپاسی بکنی رند نمائی به ازانک****به سپاسیت بپوشند به دیبای و پرند
شادی و نیکوی از مال کسان چشم مدار****تا نمانی چو سگان بر در قصاب نژند
گردن از بار طمع لاغر و باریک شود****این نبشته است زرادشت سخن دان در زند
ترفت از دست مده بر طمع قند کسان****ترف خود خوش خور و از طمع مبر گاز به قند
سودمند است سمند ای خردومند ولیک****سودش آن راست سوی من که مرو راست سمند
مر مرا آنچه نخواهی که بخری مفروش****بر تنم آنچه تنت را نپسندی مپسند
سپس آنچه نه آن تو بود خیره متاز****کانچه آن تو بود سوی تو آید چو نوند
عمر پرمایه
به خواب و خور برباد مده****سوزن زنگ زده خیره چه خری به کلند؟
پیش از آن که ت بکند دست قوی دهر از بیخ****دل از این جای سپنجیت همی باید کند
عمر را بند کن از علم و ز طاعت که تو را****علم با طاعت تو قید دوان عمر تواند
بر سر و پای زمانهٔ گذران مرد حکیم****بهتر از علم و زطاعت ننهد قید و کمند
خاطرت زنگ نگیرد نه سرت خیره شود****گر بگیرد دل هشیار تو از حکمت پند
قصیده شماره 81: جز که هشیار حکیمان خبر از کار ندارند
جز که هشیار حکیمان خبر از کار ندارند****که فلک باز شکار است و همه خلق شکارند
نه عجب گر نبودشان خبر از چرخ و ز کارش****کز حریصی و جهالت همه در خواب و خمارند
برزگاران جهانند و همه روز و همه شب****بجز از معصیت و جور نه ورزند و نه کارند
چون درختان ببارند به دیدار ولیکن****چون به کردار رسد یکسره بیدند و چنارند
غدر و مکر است بسی بر سر این خلق فلک را****که بجز اهل خرد طاقت آن مکر ندارند
ای خردمند گمان بر که جهان خوب درختی است****که برو اهل خرد خوش مزه و بوی ثمارند
بل کشاورز خدای است و درو کشت حکیمان****واندرو این جهلاشان به مثل چون خس و خارند
جز که آزار و خیانت نشناسند ازیرا****به بدی ی فعل چو موشان و چو ماران قفارند
گر بیابند ز تقلید حصاری به جهالت****از تن خویش و سر این حکما گرد برآرند
مثل است این که چو موشان همه بیکار بمانند****دنه شان گیرد و آیند و سر گربه بخارند
دیوشان سوی بیابان بنموده است طریقی****زین سبب را به سوی شهر همی رفت نیارند
ببریدند ز پیغمبر و از آل و تبارش****زانکه مر دیو لعین را همه آلند و تبارند
بر
ره دین به مثل میل نبینند و مناره****وز پس دنیا ذره به هوا در بشمارند
ای برادر به حذرباش زغرقه به میان شان****زانکه این قوم یکی بحر بی آرام و قرارند
سوی آل نبی آی از سپه دیو که ایشان****مؤمنان را زجفای سپه دیو حصارند
سزد از پشت به خر سوی غضنفر بنشیند****مرد هشیار چو دانست که خصمانش حمارند
باد و ابرند ولیکن حکما و عقلا را****بجز از عدل نیارند و بجز علم نبارند
انبیااند بدان گاه که پیران و کهولند****حکمااند از آن وقت که اطفال و صغارند
چون ره قبله شود گم به حکم قبلهٔ خلقند****چون شب فتنه شود تیره پر از نور نهارند
به سخا و به هدی و به بها و به تقی خوش****از خداوند سوی خلق جهان جمله مشارند
قصیده شماره 82: نندیشم از کسی که به نادانی
نندیشم از کسی که به نادانی****با من رسن ز کینه کشان دارد
ابر سیاه را به هوا اندر****از غلغل سگان چه زیان دارد؟
قصیده شماره 83: مردم سفله به سان گرسنه گربه
مردم سفله به سان گرسنه گربه****گاه بنالد به زار و گاه بخرد
تاش همی خوار داری و ندهی چیز****از تو چو فرزند مهربانت نبرد
راست چو چیزی به دست کرد و قوی گشت****گر تو بدو بنگری چو شیر بغرد
قصیده شماره 84: این دهر باشگونه چو بستیزد
این دهر باشگونه چو بستیزد****شیر ژیان به دام درآویزد
مرد دژ آگه آن بود و دانا****کز مکر او به وقت بپرهیزد
با آنک ازو جدا شود او فردا****امروز خود به طبع نیامیزد
زین زال دور باش که او دایم****چون گربه شوی جوید و برخیزد
از بهر چه دوی سپس جفتی****کو روز و شب همی ز تو بگریزد؟
قصیده شماره 85: چو تنها بوی گربه ات مونس آید
چو تنها بوی گربه ات مونس آید****به ویران درون جغد مسعود باشد
به از ترب پخته بود مرغ لاغر****به از کاه دود،ار چه بد، عود باشد
قصیده شماره 86: ز بند آز بجز عاقلان نرسته ستند
ز بند آز بجز عاقلان نرسته ستند****دگر به تیغ
طمع حلق خویش خسته ستند
طمع ببر تو ز بیشی که جمله بی طمعان****ز دست بند ستمگاره دهر جسته ستند
گوزن و گور که استام زر نمی جویند****زقید و بند و غل و برنشست رسته ستند
و گر بر اسپ ستام است، لاجرم گردنش****چو بندگان ذلیل و حقیر بسته ستند
پراپرند زطمع بازو، جغدکان بی رنج****نشسته اند ازیشان طمع گسسته ستند
قصیده شماره 87: از بهر چه این خر رمه بی بند و فسارند
از بهر چه این خر رمه بی بند و فسارند؟****یک ذره نسنجند اگر بیست هزارند
گفتن نتوانند، چو گوئی ننیوشند****کز خمر جهالت همه سر پر ز خمارند
ارز سخن خوب خردمندان دانند****کز خاطر خود ریگ بیابان بشمارند
مشک است سخن نافهٔ او خاطر دانا****معنی بود آن مشک که از نافه برآرند
مر جاهل را نبود اندازهٔ عالم****صد مرغ یله قیمت یک باز ندارند
قصیده شماره 88: وعدهٔ این چرخ همه باد بود
وعدهٔ این چرخ همه باد بود****وعده رطب کرد و فرستاد تود
باد شمر کار جهان را که نیست****تار جهان را بجز از باد پود
دانا داند که ندارد به طبع****آتش او جز که ز بیداد دود
زود بیفگن ز دلت بند آز****تا شوی از بندگی آزاد زود
جان تو مایه است و تنت سود کرد****سود به مایه همی آباد بود
مایه نگه دار به دین و مخور****انده این سود مپرساد سود
بس که نوشتی و نویساد از آنچ****نیز چنین کس منویساد سود
قصیده شماره 89: فرو مایه چون سیر خورده بباشد
فرو مایه چون سیر خورده بباشد****همه عیب جوید همه شر کاود
فرومایه آن به که بد حال باشد****ازیرا سیه سار پی برنتاود
قصیده شماره 90: گویمت چگونه شود زنده کو هلاک شود
گویمت چگونه شود زنده کو هلاک شود:****آب باز آب شود خاک باز خاک شود
جانش زی فراز شود تنش زی مغاک شود****تن سوی پلید شود پاک باز پاک شود
قصیده شماره 91: بر دشمنی دشمنت چو دیدی
بر دشمنی دشمنت چو دیدی****فعلش، نه نشان و نه داغ باید
اقرار بسی برتر از گواهان****با روز همی چه چراغ باید؟
قصیده شماره 92: بر ره مکر و حسد مپوی ازیراک
بر ره مکر و
حسد مپوی ازیراک****هر که به راه حسد رود بتر آید
چون به حسد، بنگری به خوان کسان بر****لقمهٔ یارت به چشم خوبتر آید
حرف ر
قصیده شماره 93: نبینی بر درخت این جهان بار
نبینی بر درخت این جهان بار****مگر هشیار مرد، ای مرد هشیار
درخت این جهان را سوی دانا****خردمند است بار و بی خرد خار
نهان اندر بدان نیکان چنانند****که خرما در میان خار بسیار
مرا گوئی «اگر دانا و حری****به یمگان چون نشینی خوار و بی یار؟»
به زنهار خدایم من به یمگان****نکو بنگر، گرفتارم مپندار
نگوید کس که سیم و گوهر و لعل****به سنگ اندر گرفتارند یا خوار
اگر خوار است و بی مقدار یمگان****مرا اینجا بسی عز است و مقدار
اگرچه مار خوار و ناستوده است****عزیز است و ستوده مهرهٔ مار
نشد بی قدر و قیمت سوی مردم****ز بی قدری صدف لولی شهوار
گل خوشبوی پاکیزه است اگر چند****نروید جز که در سرگین و شد یار
توی بار درخت این جهان، نیز****درختی راستی بارت ز گفتار
تو خواهی بار شیرین باش بی خار****به فعل اکنون و، خواهی خار بی بار
اگر بار خرد داری، وگر نی****سپیداری سپیداری سپیدار
نماند جز درختی را خردمند****که بارش گوهر است و برگ دینار
به از دینار و گوهر علم و حکمت****کرا دل روشن است و چشم بیدار
درختت گر ز حکمت بار دارد****به گفتار آی و بار خویش می بار
اگر شیرین و پر مغز است بارت****تو را خوب است چون گفتار کردار
وگر گفتار بی کردار داری****چو زر اندود دیناری به دیدار
به پیکان سخن بر پیش دانا****زبانت تیر بس، لبهات سوفار
سخن را جای باید جست، ازیرا****به میدان در، رود خوش اسپ رهوار
سخن پیش سخن دان گو، ازیرا****سرت باید نخست، آنگاه دستار
جز اندر حرب گاه سخت، پیدا****نیاید هرگز از فرار کرار
سخن بشناس و آنگه گو ازیرا****که بی نقطه نگردد خط پرگار
سخن را
تا نداری پاک از زنگ****ز دلها کی زداید زنگ و زنگار
چرا خامش نباشی چون ندانی؟****برهنه چون کنی عورت به بازار؟
چه تازی خر به پیش تازی اسپان؟****گرفتاری به جهل اندر گرفتار
چه بودت گر نه دیوت راه گم کرد****که با موزه درون رفتی به گلزار؟
پزشکی چون کنی کس را؟ که هرگز****نیابد راحت از بیمار، بیمار
مرنجان جان ما را گر توانی****بدین گفتار ناهموار، هموار
ز جهل خویش چون عارت نیاید؟****چرا داری همی زاموختن عار؟
اگر ناری سر اندر زیر طاعت****به محشر جانت بیرون ناری از نار
برنجان تن به طاعت ها که فردا****به رنج تن شود جانت بی آزار
مخور زنهار بر کس گر نخواهی****که خواهی و نیابی هیچ زنهار
سبک باری کنی دعوی و آنگاه****گناهان کرده بر پشتت به انبار
چو کفتاری که بندندش بعمدا****همی گوید که «اینجاست نیست کفتار»
گر آسانی همی بایدت فردا****مگیر از بهر دنیا کار دشوار
که دنیا را نه تیمار است و نه مهر****ز بهر تن مباش از وی به تیمار
نهنگی بد خوی است این زو حذر کن****که بس پر خشم و بی رحم است و ناهار
جهان را نو به نو چند آزمائی؟****همان است او که دیده ستیش صد بار
به دین زن دست تا ایمن شوی زو****که دین دوزد دهانش را به مسمار
چو تو سالار دین و علم گشتی****شود دنیا رهی پیش تو ناچار
به کار خویش خود نیکو نگه کن****اگر می داد خواهی، داد پیش آر
مکن گر راستی ورزید خواهی****چو هدهد سر به پیش شه نگون سار
حذر دار از عقاب آز ازیرا****که پر زهر آب دارد چنگ و منقار
اگر با سگ نخواهی جست پرخاش****طمع بگسل زخون و گوشت مردار
وگر نی رنج خویش از خویشتن بین****چو رویت ریش گشت و دستت افگار
زحجت پند بشنو کاگه
است او****ز رسم چرخ دوار ستمگار
نکرد از جملگی اهل خراسان****کسی زو بیشتر با دهر پیکار
به دین رست آخر از چنگال دنیا****به تقدیر خدای فرد و قهار
گر از دنیا برنجی راه او گیر****که زین بهتر نه راه است و نه هنجار
قصیده شماره 94: برکن زخواب غفلت پورا سر
برکن زخواب غفلت پورا سر****واندر جهان به چشم خرد بنگر
کار خر است خواب و خور ای نادان****با خر به خواب و خور چه شدی در خور؟
ایزد خرد ز بهر چه داده ستت؟****تا خوش بخسپی و بخوری چون خر؟
بر نه به سر کلاه خرد وانگه****بر کن به شب یکی سوی گردون سر
گوئی که سبز دریا موجی زد****وز قعر برفگند به سر گوهر
تیره شب و ستاره درو، گوئی****در ظلمت است لشکر اسکندر
پروین چو هفت خواهر چون دایم****بنشسته اند پهلوی یک دیگر؟
چون است زهره چون رخ ترسنده****مریخ همچو دیدهٔ شیر نر؟
شعری چو سیم خود شد، یا خود شد****عیوق چون عقیق چنان احمر؟
بر مبرم کبود چنین هر شب****چندین هزار چون شکفد عبهر؟
گوئی که در زدند هزاران جای****آتش به گرد خرمن نیلوفر
گر آتش است چون که در این خرمن****هرگز فزون نگشت و نشد کمتر؟
بی روغن و فتیله و بی هیزم****هرگز نداد نورو فروغ آذر
گر آتش آن بود که خورش خواهد****آتش نباشد آنکه نخواهد خور
بنگر که از بلور برون آید****آتش همی به نور و شعاع خور
خورشید صانع است مر آتش را****بشناس از آتش ای پسر آتش گر
ور لشکری است این که همی بینی****سالار و میر کیست بر این لشکر؟
سقراط هفت میر نهاد این را****تدبیر ساز و کارکن و رهبر
سبز است ماه و گفت کزو روید****در خاک ملح و، سیم به سنگ اندر
مریخ زاید آهن بد خو را****وز آفتاب گفت که زاید زر
برجیس گفت مادر ارزیز است****مس
را همیشه زهره بود مادر
سیماب دختر است عطارد را****کیوان چو مادر است و سرب دختر
این هفت گوهران گدازان را****سقراط باز بست به هفت اختر
گر قول این حکیم درست آید****با او مرا بس است خرد داور
زیرا که جمله پیشه وران باشند****اینها به کار خویش درون مضطر
سالار کیست پس چو از این هفتان****هر یک موکل است به کاری بر؟
سالار پیشه ور نبود هرگز****بل پیشه ور رهی بود و چاکر
آن است پادشا که پدید آورد****این اختران و این فلک اخضر
واندر هوا به امر وی استاده است****بی دار و بند پایهٔ بحر و بر
وایدون به امر او شد و تقدیرش****با خاک خشک ساخته آب تر
چندین همی به قدرت او گردد****این آسیای تیز رو بی در
وین خاک خشک زشت بدو گیرد****چندین هزار زینت و زیب و فر
وین هر چهار خواهر زاینده****با بچگان بی عدد و بی مر
تسبیح می کنندش پیوسته****در زیر این کبود و تنک چادر
تسبیح هفت چرخ شنوده ستی****گر نیست گشته گوش ضمیرت کر
دست خدای اگر نگرفته ستی****حسرت خوری بسی و بری کیفر
چشمیت می بباید و گوشی نو****از بهر دیدن ملک اکبر
آنجا به پیش خود ندهد بارت****گر چشم و گوش تو نبری زایدر
ایزد بر آسمانت همی خواند****تو خویشتن چرا فگنی در جر؟
از بهر بر شدن سوی علیین****از علم پای ساز و، ز طاعت پر
ای کوفته مفازهٔ بی باکی****فربه شده به جسم و، به جان لاغر
در گردن جهان فریبنده****کرده دو دست و بازوی خود چنبر
ایدون گمان بری که گرفته ستی****دربر به مهر، خوب یکی دلبر
واگاه نیستی که یکی افعی****داری گرفته تنگ و خوش اندر بر
گر خویشتن کشی ز جهان، ورنی****بر تو به کینه او بکشد خنجر
زین بی وفا، وفا چه طمع داری؟****چون در دمی به بیخته خاکستر؟
چون تو بسی به بحر درافگنده
است****این صعب دیو جاهل بدمحضر
وز خلق چون تو غرقه بسی کرده است****این بحر بی کرانهٔ بی معبر
گریست این جهان به مثل، زیرا****بس ناخوش است و، خوش بخارد گر
با طبع ساز باشد، پنداری****شیری است تازه، پخته و پر شکر
لیکن چو کرد قصد جفا، پیشش****خاقان خطر ندارد و نه قیصر
گاهی عروس وارت پیش آید****با گوشوار و یاره و با افسر
باصد کرشمه بسترد از رویت****با شرم گرد باستی و معجر
گاهی هزبروار برون آید****با خشم عمرو و با شغب عنتر
دیوانه وار راست کند ناگه****خنجر به سوی سینه ت و، زی حنجر
در حرب این زمانهٔ دیوانه****از صبر ساز تیغ و، ز دین مغفر
وز شاخ دین شکوفهٔ دانش چن****وز دشت علم سنبل طاعت چر
کاین نیست مستقر خردمندان****بلک این گذرگهی است، برو بگذر
شاخی که بار او نبود ما را****آن شاخ پس چه بی برو چه برور
دنیا خطر ندارد یک ذره****سوی خدای داور بی یاور
نزدیک او اگر خطرش هستی****یک شربت آب کی خوردی کافر
الفنج گاه توست جهان، زینجا****برگیر زود زاد ره محشر
بل دفتری است این که همی بینی****خط خدای خویش بر این دفتر
منکر مشو اشارت حجت را****زیرا هگرز حق نبود منکر
خط خدای زود بیاموزی****گر در شوی به خانهٔ پیغمبر
گر درشوی به خانه ش، بر خاکت****شمشاد و لاله روید و سیسنبر
ندهد خدای عرش در این خانه****راهت مگر به راهبری حیدر
حیدر، که زو رسید و ز فخر او****از قیروان به چین خبر خیبر
شیران ز بیم خنجر او حیران****دریا به پیش خاطر او فرغر
قولش مقر و مایهٔ نور دل****تیغش مکان و معدن شور و شر
ایزد عطاش داد محمد را****نامش علی شناس و لقب کوثر
گرت آرزوست صورت او دیدن****وان منظر مبارک و آن مخبر
بشتاب سوی حضرت مستنصر****ره را ز فخر جز به مژه مسپر
آنجاست دین و
دنیا را قبله****وانجاست عز و دولت را مشعر
خورشید پیش طلعت او تیره****گردون بجای حضرت او کردر
ای یافته به تیغ و بیان تو****زیب و جمال معرکه و منبر
بی صورت مبارک تو، دنیا****مجهول بود و بی سلب و زیور
معروف شد به علم تو دین، زیرا****دین عود بود و خاطر تو مجمر
ای حجت زمین خراسان، زه!****مدح رسول و آل چنین گستر
ای گشته نوک کلک سخن گویت****در دیدهٔ مخالف دین نشتر
دیبا همی بدیع برون آری****اندر ضمیر توست مگر ششتر
بر شعر زهد گفتن و بر طاعت****این روزگار مانده ت را بشمر
قصیده شماره 95: ای کهن گشته در سرای غرور
ای کهن گشته در سرای غرور****خورده بسیار سالیان و شهور
چرخ پیموده بر تو عمر دراز****تو گهی مست خفته گه مخمور
شادمانی بدان که ت از سلطان****خلعتی فاخر آمد و منشور
تا به پیشت یکی دگر فاسق****بیش و بهتر رودت فسق و فجور
یات شاعر به مدح در گوید****شاد بادی و قصر تو معمور
قصر تو زین سخن همی خندد****بر تو، ای فتنه بر سرای غرور
بر تو خندد که غافلی تو ازانک****در سرای غرور نیست سرور
چند رفتند از آن قصور بلند****بهتر و برتر از تو سوی قبور؟
چرخ گردان بسی برآورده است****نوحهٔ نوحه گر ز معدن سور
شهر گرگان نماند با گرگین****نه نشابور ماند با شاپور
بر کهن کردن همه نوها****ای برادر موکل است دهور
عسلش را به حنظل است نسب****شکرش را برادر است کژور
که شناسد که چیست از عالم****غرض کردگار فرد غیور؟
چون زمین پر شکستگی است چرا****آسمان بی تفاوت است و فطور؟
تو چه گوئی، که مر چرا بایست****این همه خاک و آب و ظلمت و نور؟
تا پدید آید اشتر و خر و گاو****مار و ماهی و گزدم و زنبور؟
یا یکی برجهد چو بوزنگان****پای کوبد به نغمت طنبور؟
یا ز بهر یکی که پنجه سال****عمر
بگذاشت بی نماز و طهور؟
مر تو را خانه ای دریغ آید****زین فرومایگان و اهل شرور
پس چه گوئی ز بهر ایشان کرد****آسمان و زمین غفور شکور؟
تو یکی هندباج ندهی شان****چون دهدشان خدای حور و قصور؟
این گمانی خطا و ناخوب است****دور باش از چنین گمانی دور
گرت هوش است و دل ز پیر پدر****سخنی خوب گوش دار، ای پور
عالمی دیگر است مردم را****سخت نیکو ز جاهلان مستور
اندرو بر مثال جانوران****مردمانند از اهل علم نفور
غرض ایزد این حکیمانند****وین فرومایگان خسند و قشور
دزد مردان به سان موشانند****وین سبکسار مردمان چو طیور
غمر مردان چو ماهی اند خموش****ژاژخایان خلق چون عصفور
حکمت و علم بر محال و دروغ****فضل دارد چو بر حنوط بخور
خامشی از کلام بیهده به****در زبور است این سخن مسطور
کار تو کشت و تخم او سخن است****بدروی بر چو در دمندت صور
گر بترسی ز ناصواب جواب****وقت گفتن صبور باش صبور
به زن و کودک کسان منگر****اگرت رغبت است صحبت حور
تا تو بر سلسبیل بگزیدی****گنده و تیره شیرهٔ انگور
چه خطر دارد این پلید نبید****عند کاس مزاج ها کافور؟
دل و جان را همی بباید شست****از محال و خطا و گفتن زور
تا به هنگام خواندن نامه****خجلی نایدت به روز نشور
از بد و نیک وز خطا و صواب****چیست اندر کتاب نامذکور؟
همه خواندند، بر تو چیز نماند****یاد نکرده از صحاح و کسور
با دل و عقل و با کتاب و رسول****روز محشر که داردت معذور
بنده ای کار کن به امر خدای****بنده با بندگی بود مامور
جز به پرهیز و زهد و استغفار****کار ناخوب کی شود مغفور؟
گر نباشی از اهل ستر به زهد****خواند باید بسیت ویل و ثبور
باز کی گردد از تو خشم خدای****به حشم یا به حاجبان و ستور؟
ای پسر، شعر حجت از برکن****که پر از
حکمت است همچو زبور
قصیده شماره 96: ای گشته جهان و خوانده دفتر
ای گشته جهان و خوانده دفتر****بندیش ز کار خویش بهتر
این چرخ بلند را همی بین****پر خاک و هوا و آب و آذر
یک گوهر تر و نام او بحر****یک گوهر خشک و نام او بر
وین ابر به جهد خشک ها را****زان جوهر تر همی کند تر
بیچاره نبات را نیبنی****همواره جوان از این دو گوهر؟
وین جانوران روان گرفته****بیچاره نبات را مسخر؟
برطبع و نبات و جانور پاک****ای پیر تو را که کرد مهتر؟
زین پیش چه نیکی آمد از تو****وز گاو گنه چه بود و از خر؟
تو بی هنری چرا عزیزی؟****او بی گنهی چراست مضطر؟
دانی که چنین نه عدل باشد****پس چون مقری به عدل داور؟
وان کس که چنین عزیز کردت****از بهر تو کرد گوهر و زر
زیرا که نکرد هیچ حیوان****از گوهر و زر تاج و افسر
بر گور و گوزن اگر امیر است****از قوت خویش و دل غضنفر
چون نیست خرد میان ایشان****درویش نه این، نه آن توانگر
این میر و عزیز نیست برگاه****وان خوار و ذلیل نیست بر در
شادی و توانگری خرد راست****هر دو عرضند و عقل جوهر
شاخی است خرد سخن برو برگ****تخمی است خرد سخن ازو بر
زیر سخن است عقل پنهان****عقل است عروس و قول چادر
دانای سخن نکو کند باز****از روی عروس عقل معجر
تو روی عروس خویش بنمای****ای گشته جهان و خوانده دفتر
فتنه چه شدی چنین بر این خاک؟****یک ره برکن سوی فلک سر
از گوهر و از نبات و حیوان****برخاک ببین سه خط مسطر
هفت است قلم مر این سه خط را****در خط و قلم به عقل بنگر
بندیش نکو که این سه خط را****پیوسته که کرد یک به دیگر
گشتنت ستوروار تا کی****با رود و می و سرود و ساغر؟
خرسند شدی به
خور ز گیتی****زیرا تو خری جهان چرا خور
بررس ز چرا و چون، چرائی****شادان به چرا چو گاو لاغر؟
بندیش که کردگار گیتی****از بهر چه آوریدت ایدر
بنگر به چه محکمی ببسته است****مرجان تو را بدین تن اندر
او راست به پای بی ستونی****این گنبد گردگرد اخضر
چون کار به بند کرد، بی شک****پر بند بود سخنش یکسر
چون چنبر بی سر است فرقان****خیره چه دوی به گرد چنبر؟
با بند مچخ که سخت گردد****چون باز بتابی از رسن سر
گاورسه چو کرد می ندانی****بایدت سپرد زر به زرگر
پیدا چو تن تو است تنزیل****تاویل درو چو جان مستر
گویند که پیش، ازین گهر کوفت****در ظلمت، زیر پی سکندر
امروز به زیر پای دین است****اندر ظلمات غفلت و شر
هزمان بزند بعاد ما را****از مغرب حق باد صرصر
سوراخ شده است سد یاجوج****یک چند حذر کن ای برادر
بر منبر حق شده است دجال****خامش بنشین تو زیر منبر
اشتر چو هلاک گشت خواهد****آید به سر چه و لب جر
آنک او به مراد عام نادان****بر رفت به منبر پیمبر
گفتا که منم امام و، میراث****بستد ز نبیرگان و دختر
روی وی اگر سپید باشد****روی که بود سیه به محشر؟
صعبی تو و منکری گر این کار****نزدیک تو صعب نیست و منکر
ور می بروی تو با امامی****کاین فعل شده است ازو مشهر
من با تو نیم که شرم دارم****از فاطمه و شبیر و شبر
جای حذر است از تو ما را****گر تو نکنی حذر ز حیدر
ای گمره و خیره چون گرفتی****گمراه ترین دلیل و رهبر؟
من با تو سخن نگویم ایراک****کری تو و رهبر از تو کرتر
من میوهٔ دین همی چرم شو****چون گاو توخار وخس همی چر
شو پنبهٔ جهل بر کن از گوش****بشنو سخنی به طعم شکر
رخشنده تر از سهیل و خورشید****بوینده تر از عبیر و
عنبر
آن است به نزد مرد عاقل****مغز سخن خدای اکبر
او را بردم به سنگ تا زود****پیشت بدمد ز سنگ عبهر
آنگاه نجوئی آب چاهی****هر گه که چشیدی آب کوثر
پرخاش مکن سخن بیاموز****از من چه رمی چو خر ز نشتر؟
پر خرد است علم تاویل****پرید هگرز مرغ بی پر؟
از مذهب خصم خویش بررس****تا حق بدانی از مزور
حجت نبود تو را که گوئی****من مؤمنم و جهود کافر
گوئی که صنوبرم، ولیکن****زی خصم، تو خاری او صنوبر
هش دار و مدار خوار کس را****مرغان همه را حبیره مشمر
غره چه شدی به خنجر خویش****مر خصم تو را ده است خنجر
از بیم شدن ز دست او روم****مانده است چنان به روم قیصر
با خصم مگوی آنچه زی تو****معلوم نباشد و مقرر
منداز بخیره نازموده****زی باز چو کودکان کبوتر
پرهیز کن اختیار و حکمت****تا نیک بود به حشرت اختر
اندر سفری بساز توشه****یاران تو رفته اند بی مر
بی زاد مشو برون و مفلس****زین خیمهٔ بی در مدور
بهتر سخنان و پند حجت****صد بار تو را ز شیر مادر
قصیده شماره 97: با خویشتن شمار کن ای هوشیار پیر
با خویشتن شمار کن ای هوشیار پیر****تا بر تو نوبهار چه مایه گذشت و تیر
تا بر سرت نگشت بسی تیر و نوبهار****چون پر زاغ بود سر و قامتت چو تیر
گر ماه تیر شیر نبارید از آسمان****بر قیرگون سرت که فرو ریخته است شیر؟
ز اول چنانت بود گمان اندر این جهان****کاریت جز که خور نه قلیل است و نه کثیر
از خورد و برد و رفتن بیهوده هر سوئی****اینند سال بود تنت چون ستور پیر
با ناز و بی نیاز به بیداری و به خواب****بر تن حریر بودت و در گوش بانگ زیر
وان یار جفت جوی به گرد تو پوی پوی****با جعد همچو قیر و دمیده درو عبیر
چون خر به سبزه رفته به
نوروز و، در خزان****در زیر رز خزان شده با کوزهٔ عصیر
گفتی که خلق نیست چو من نیز در جهان****هم شاطر و ظریفم و هم شاعر و دبیر
معنی به خاطرم در و الفاظ در دهان****همچون قلم به دست من اندر شده است اسیر
دستم رسید بر مه ازیرا که هیچ وقت****بی من قدح به دست نگیرد همی امیر
پیش وزیر با خطر و حشتمم ازانک****میرم همی خطاب کند «خواجهٔ خطیر»
چشمت همیشه مانده به دست توانگران****تا اینت پانذ آرد و آن خز و آن حریر
یک سال بر گذشت که زی تو نیافت بار****خویش تو آن یتیم و نه همسایه ت آن فقیر
اندر محال و هزل زبانت دراز بود****واندر زکات دستت و انگشتکان قصیر
بر هزل وقف کرده زبان فصیح خویش****بر شعر صرف کرده دل و خاطر منیر
آن کردی از فساد که گر یادت آید آن****رویت سیاه گردد و تیره شود ضمیر
تیر و بهار دهر جفا پیشه خرد خرد****بر تو همی شمرد و تو خوش خفته چون حمیر
تا آن جوان تیز و قوی را چو جاودان****این چرخ تیز گرد چنین کند کرد و پیر
خمیده گشت و سست شد آن قامت چو سرو****بی نور ماند و زشت شد آن صورت هژیر
وز تو ستوه گشت و بماندی ازو نفور****آن کس کز آرزوت همی کرد دی نفیر
بنگر ز روزگار چه حاصل شدت جز آنک****با حسرت و دریغ فرو مانده ای حسیر
دین را طلب نکردی و دنیا ز دست شد****همچو سپوس تر نه خمیری و نه فطیر
دنیات دور کرد ز دین، وین مثل توراست****کز شعر بازداشت تو را جستن شعیر
شر است جمله دنیا، خیر است دین همه****این شر باز داشتت از خیر خیره خیر
خوش خوش فرود خواهد خوردنت روزگار****موش
زمانه را توی، ای بی خبر، پنیر
زین بد کنش حذر کن و زین پس دروغ او****منیوش اگر بهوش و بصیری و تیز ویر
شیر زمانه زود کند سیر مرد را****چون تو همی نگردی ازین شیر سیر شیر؟
خیره میازمای مر این آزموده را****کز ریگ ناسرشت خردمند را خمیر
گر می بکرد خواهی تدبیر کار خویش****بس باشد ای بصیر خرد مر تو را وزیر
این عالم بزرگ ز بهر چه کرده اند؟****از خویشتن بپرس تو، ای عالم صغیر
ور می بمرد خواهند این زندگان همه****پوزش همی ز بهر چه باید بدین زحیر؟
زی پیل و شیر و اشتر کایشان قوی ترند****ایزد بشیر چون نفرستاد و نه نذیر؟
وانک این عظیم عالم گردنده صنع اوست****چون خواند مر مرا و چه خواهد ز من حقیر؟
زین آفریدگان چو مرا خواند بی گمان****با من ضعیف بنده ش کاری است ناگزیر
ورمان همی بباید او را شناختن****بی چون و بی چگونه، طریقی است این عسیر
ور همچو ما خدای نه جسم است و نه گران****پس همچو ما چرا که سمیع است و هم بصیر؟
ور چون تو جسم نیست چه باید همیش تخت؟****معنی تخت و عرش یکی باشد و سریر
تن گور توست، خشم مگیر از حدیث من****زیرا که خشم گیر نباشد سخن پذیر
از خویشتن بپرس در این گور خویش تو****جان و خرد بس است تو را منکر و نکیر
این گور تو چنان که رسول خدای گفت****یا روضهٔ بهشت است یا کندهٔ سعیر
بهتر رهی بگیر که دو راه پیش توست****سوی بهینه راه طلب کن یکی خفیر
در راه دین حق تو به رای کسی مرو****کو را ز رهبری نه صغیر است و نه کبیر
بی حجت و بصارت سوی تو خویشتن****با چشم کور نام نهاده است بوالبصیر
بنگر که خلق را به
که داد و چگونه گفت****روزی که خطبه کرد نبی بر سر غدیر
دست علی گرفت و بدو داد جای خویش****گر دست او گرفت تو جز دست او مگیر
ای ناصبی اگر تو مقری بدین سخن****حیدر امام توست و شبر وانگهی شبیر
ور منکری وصیت او را به جهل خویش****پس خود پس از رسول نباید تو را سفیر
علم علی نه قال و مقال است عن فلان****بل علم او چو در یتیم است بی نظیر
اقرار کن بدو و بیاموز علم او****تا پشت دین قوی کنی و چشم دل قریر
آب حیات زیر سخن های خوب اوست****آب حیات را بخور و جاودان ممیر
پندیت داد حجت و کردت اشارتی****ای پور، بس مبارک پند پدر پذیر
قصیده شماره 98: ای چنبر گردنده بدین گوی مدور
ای چنبر گردنده بدین گوی مدور****چون سرو سهی قد مرا کرد چو چنبر
وز موی و رخم تیرگی و نور برون تاخت****تا زنده شب تیره پس روز منور
هر وعده و هر قول که کرد این فلک و گفت****آن وعده خلاف آمد و آن قول مزور
من قول جهان را به ره چشم شنودم****نشگفت که بسیار بود قول مبصر
قولی به قلم گوید گویا به کتابت****قولی به زفان گوید مشروح و مفسر
مر قول زبان را به ره گوش تو بشنو****مر قول قلم را ز ره چشم تو بنگر
گر قول مزور سخنی باشد کان را****گوینده دگرگونه کند ساعت دیگر
پس هر دو، شب و روز، دو گفتار دروغند****کاین دهر همی گوید هموار و مستر
وز حق جز از حق نزاده است و نزاید****وین قاعده زی عقل درست است و مقرر
پس هرچه همی زیر شب و روز بزایند****فرزند دروغند و مزور همه یکسر
زین است تراکیب نبات و حیوان پاک****بی حاصل همچون پدر خویش و چو مادر
ترکیب تو سفلی و
کثیف است ولیکن****صورت گر علوی و لطیف است بدو در
صورت گر جوهر هم جوهر بود ایراک****صورت نپذیرد ز عرض هرگز جوهر
یک جوهر ترکیب دهنده است و مصور****یک جوهر ترکیب پذیر است و مصور
زنده نشد این سفلی الا که به صورت****پس صورت جان است در این جسم محضر
ور عاریتی بود بر این سفلی صورت****ذاتی بود آن گوهر عالی را پیکر
وان گوهر کو زنده به ذات است نمیرد****پس جان تو هرگز نمرد، جان برادر
ور جسم تو از نفس بدن صنعت محکم****مانندهٔ قصری شده پرنور و معنبر
بی بهره چرا مانده است این جان تو زین تن****بی دانش و تمییز همانند یکی خر؟
دانی که چو فر تن تو صورت جسمی است****جز صورت علمی نبود جان تو را فر
بنگر که خداوند ز بهر تو چه آورد****از نعمت بی مر در این حصن مدور
وانگاه در این حصن تو را حجر گکی داد****آراسته و ساخته به اندازه و در خور
بگشاده در این حجره تورا پنج در خوب****بنشسته تو چون شاه درو بر سر منظر
هر گه که تو را باید در حجر گک خویش****یک نعمت از این حصن درون خوان ز یکی در
فرمان بر و بنده است تو را حجر گک تو****خواهی سوی بحرش برو خواهی به سوی بر
این پنج در حجره، سه تن راست، دو جان را****تا هردو گهر داد بیابند ز داور
چندان که سوی تن تو سه در باز گشادی****بگشای سوی جانت دو در منظر و مخبر
بشنو سخن ایزد بنگر سوی خطش****امروز که در حجره مقیمی و مجاور
بنگر که کجا می روی، ای رفته چهل سال****زین کوی بدان دشت وزین جوی بدان جر
عمر تو نبینی که یکی راه دراز است****دنیات بدین سر بر و عقبیت بدان سر؟
آنی تو
که یک میل همی رفت نیاری****بی توشه و بی رهبری از شهر به کردر
کوتوشه و کورهبرت، ای رفته چهل سال****چون آب سوی جوی ز بالا سوی محشر؟
بنگر که همی بری راهی که درو نیست****آسایش را روی نه در خواب و نه در خور
بنگر که همی سخت شتابی سوی جائی****کان یابی آنجای که برگیری از ایدر
هر چیز که بایدت در این راه بیابی****هر چند روان است درو لشکر بی مر
زنهار که طرار در این راه فراخ است****چون دنبه به گفتار و، به کردار چو نشتر
پرهیز که صیادی ناگاه نگیردت****کو دام نهد محبر بر ملوح و دفتر
این گوید «بر راه منم از پس من رو»****وان گوید «طباخ منم توشه ز من خر»
شاید که بگریند بر آن دین که بدو در****فرند نبی را بکشد از قبل زر
شاید که بگریند بر آن دین که فقیهانش****آنند که دارند کتاب حیل از بر
گر فقه بود حیلت و، محتال فقیه است****جالوت سزد حاکم و هاروت پیمبر
ور یار رسول است کشندهٔ پسر او****پس هیچ مرو را نه عدو بود و نه کافر
بندیش از این امت بدبخت که یکسر****گشتند همه کور ز شومی ی گنه و، کر
جز کر نشود پیش سخن گوی غنوده****جز کور کند پیش خر و، شیر موخر؟
بودند همه گنگ و علی گنج سخن بود****بودند همه چون خر و او بود غضنفر
آن کس که مرو را به یکی جاهل بفروخت****بخرید و ندانست مغیلان زصنوبر
دیوانه بود آنکه کله دارد در پای****وز بیهشی خویش نهد موزه به سر بر
بودند همه موزه و نعلین، علی بود****بر تارک سادات جهان یکسره افسر
میمون شجری بود پر از شاخ شجاعت****بیخش به زمین شاخش بر گنبد اخضر
برگش همه خیرات و ثمارش همه حکمت****زان برگ
همی بوی و از آن یار همی خور
او بود درختی که همی بیعت کردند****زیرش گه پیغمبر با خالق اکبر
و امروز ازو شاخی پربار به جای است****با حکمت لقمانی و با ملکت قیصر
بل فخر کند قیصر اگر چاکر او را****فرمان بر و دربان بود و چاکر چاکر
زیر قلم حجت او حکمت ادریس****خاک قدم استر او تاج سکندر
در حضرت از آن خوی خوش و طلعت پر نور****افلاک منور شد و آفاق معطر
از لشکر زنگیس رخ روز مقیر****وز لشکر رومیش شب تیره مقمر
میراث رسیده است بدو عالم و مردم****از جد شریف و پدرش احمد و حیدر
شمشیر و سخن معجز اویند جهان را****وین بود مر اسلامش را معجز و مفخر
بندهٔ سخن اویند احرار خود امروز****فرداش ببند آیند اوباش به خنجر
او را طلب و بر ره او رو که نشسته است****جد و پدرش بر سر حوض و لب کوثر
وز حجت او جوی به رفق، ای متحیر،****داروی دل گمره و افسون محیر
وز من بشنو نیک که من همچو تو بودم****اندر ره دین عاجز و بی توشه و رهبر
بسیار گشادند به پیشم در دعوی****دعوی ها چون کوه و معانیش کم از ذر
بی برهان دعوی به سوی مرد خردمند****مانندهٔ مرغی است که او را نبود پر
با بانگ یکی باشد بی معنی گفتار****بی بوی یکی باشد خاکستر و عنبر
تقلید نپذرفتم و بر «اخبرنا» هیچ****نگشاد دلم گوش و نه دستم سر محبر
رفتم به در آنکه بدیل است جهان را****از احمد و از حیدر و شبیر و ز شبر
آن کس که زمینی بجز از درگه عالیش****امروز به جمع حکما نیست مشجر
قبلهٔ علما یکسر مستنصر بالله****فخر بشر و حاصل این چرخ مدور
وز جهل بنالیدم در مجلس علمش****عدلش برهانیدم از این دیو
ستمگر
بگشاد مرا بسته و بر هرچه بگفتم****بنمود یکی حجت معروف و مشهر
وانگاه مرا بنمود این خط الهی****مسطور بر این جوهر و مجموع و مکسر
تا راه بدید این دل گمراه و به جودش****بر گنبد کیوان شد از این چاه مقعر
بنمود مرا راه علوم قدما پاک****وانگاه از آن برتر بنمودم و بهتر
بر خاطرم امروز همی گشت نیارد****گر فکرت سقراط بود پر کبوتر
اقوال مرا گر نبود باورت، این قول****اندر کتبم یک یک بنگر تو و بشمر
تا هیچ کسی دیدی کایات قران را****جز من به خط ایزد بنمود مسطر
در نفس من این علم عطائی است الهی****معروف چو روز است، نه مجهول و نه منکر
آزاد شد از بندگی آز مرا جان****آزاد شو از آز و بزی شاد و توانگر
بندیش که مردم همه بنده به چه روی است****تا مولا بشناسی و آزاد و مدبر
دین گیر که از بی دینی بنده شده ستند****پیش تو زاطراف جهان اسود و احمر
گر دین حقیقت بپذیری شوی آزاد****زان پس نبوی نیز سیه روی و بداختر
مولای خداوند جهان باشی و چون من****زان پس نشوی نیز بدین در نه بدان در
ورنی سپس دیو همی گرد و همی باش****بندهٔ می و طنبور و ندیم لب ساغر
قصیده شماره 99: این زرد تن لاغر گل خوار سیه سار
این زرد تن لاغر گل خوار سیه سار****زرد است و نزار است و چنین باشد گل خوار
همواره سیه سرش ببرند از ایراک****هم صورت مار است و ببرند سر مار
تا سرش نبری نکند قصد برفتن****چون سرش بریدی برود سر به نگونسار
چون آتش زرد است و سیه سار ولیکن****این زاب شود زنده و زاتش بمرد زار
جز کز سیب دوستی آب جدا نیست****این زرد سیه سار از آن زرد سیه سار
هر چند که زرد است سخنهاش سیاه است****گرچه
سخن خلق سیه نیست به گفتار
گنگ است چو شد مانده و گویا چو روان گشت****زیرا که جدا نیست ز گفتارش رفتار
مرغی است ولیکن عجبی مرغی ازیراک****خوردنش همه قار است رفتنش به منقار
مرغی که چو در دست تو جنبید ببیند****در جنبش او عقل تو را مردم هشیار
تیری است که در رفتن سوفارش به پیش است****هر چند که هر تیر سپس دارد سوفار
گلزار کند رفتن او عارض دفتر****آنگه که برون آید از آن کوفته گلزار
اقرار تو باشد سخنش گرچه روا نیست****در دین که کسی از کس دیگر کند اقرار
دشوار شود بانگ تو از خانه به دهلیز****واسان شود آواز وی از بلخ به بلغار
در دست خردمند همه حکمت گوید****جز ژاژ نخاید همه در دست سبکسار
هر کس که سخن گفت همه فخر بدو کرد****جز کایزد دادار و پیام آور مختار
در دست سخن پیشه یکی شهره درختی است****بی بار ز دیدار، همی ریزد ازو بار
تا در نزنی سرش به گل بار نیارد****زیرا که چنین است ره و سیرت اشجار
غاری است مر او را عجبی بادرو در بند****خفتنش نباشد همه الا که در آن غار
چون خفت در آن غار برون ناید ازو تا****بیرون نکشی پایش از آن جای چو کفتار
راز دل دانا بجز او خلق نداند****زیرا که جز او را به دل اندر نبود بار
راز دل من یکسره، باری، همه با اوست****زیرا بس امین است و سخن دار و بی آزار
ای مرکب علم و شجر حکمت، لیکن****انگشت خردمند تو را مرکب رهوار
دیبای منقش به تو بافند ولیکن****معنیش بود نقش و سخن پود و سخن تار
من نقش همی بندم و تو جامه همی باف****این است مرا با تو همه کار و بیاوار
دیبای تو بسیار به
از دیبهٔ رومی****هرچند که دیبای تو را نیست خریدار
چون لولوی شهوار نباشد جو اگر چند****جو را بگزیند خر به لولوی شهوار
دیبا جسدت پوشد و دیبای سخن جان****فرق است میان تن و جان ظاهر و بسیار
این تیره و بی نور تن امروز به جان است****آراسته، چون باغ به نیسان و به ایار
همسایه نیک است تن تیره ات را جان****همسایه زهمسایه گرد قیمت و مقدار
هرچند خلنده است، چو همسایهٔ خرماست****بر شاخ چو خرمات همی آب خورد خار
شاید که به جان تنت شریف است ازیراک****خوش بوی بود کلبهٔ همسایهٔ عطار
جلدی و زبان آور و عیار ازیراک****جلد است تو را جان و زبان آور و عیار
از هر چه سبو پرکنی از سر وز پهلوش****آن چیز برون آید و بیرون دهد آغار
بر خوی ملک باشد در شهر رعیت****پیغمبر گفت این سخن و حیدر کرار
از جان و تنت ناید الا که همه خیر****چون عقل بود بر تن و بر جان تو سالار
تا علم نیاموزی نیکی نتوان کرد****بی سیم نیاید درم و بی زر دینار
بی علم عمل چون درم قلب بود، زود****رسوا شود و شوره برون آرد و زنگار
چون روزه ندانی که چه چیز است چه سود است****بیهوده همه روزه تو را بودن ناهار؟
وانکو نکند طاعت علمش نبود علم****زرگر نبود مرد چو بر زر نکند کار
جامه است مثل طاعت و آهار برو علم****چون جامه نباشد چه به کار آید آهار؟
دیدار با تو با چشم تو در شخص تو جفت است****چشمت به مثل کار و درو علم چو دیدار
بی طاعت دانا به سوی عقل خدای است****بی طاعت دانا نبود هرگز دیار
در طاعت یزدان است این چرخ به گشتن****آباد بدین است چنین گنبد دوار
وز طاعت خورشید همی روز و شب
آید****کوسوی خرد علت روز است و شب تار
وین ابر خداوند جهان را به هوا بر****بنده است و مطیع است به باریدن امطار
بی طاعتی، ای مرد خرد، کار ستور است****عار است مرا زین خود اگر نیست تو را عار
یک سو بکش از راه ستوری سرا گر چند****کاین خلق برفتند بر آن ره همه هموار
در سخره و بیگار تنی از خور و از خواب****روزی برهد جان تو زان سخره و بیگار
امروز پر از خواب و خمار است سر تو****آن روز شوی، ای پسر، از خواب تو بیدار
بیداریت آن روز ندارد، پسرا، سود****دستت نگرد چیز مگر طاعت و کردار
بی طاعتی امروز چو تخمی است کز آن تخم****فردا نخوری بار مگر انده و تیمار
این خلق بکردند به یک ره چو ستوران****روی از خرد و طاعت، ای یارب زنهار!
ای آنکه تو را یار نبوده است و نباشد****بر طاعت تو نیست کسی جز تو مرا یار
در طاعت تو جان و تنم یار خرد گشت****توفیق تو بوده است مرا یار و نگهدار
قصیده شماره 100: اصل نفع و ضر و مایهٔ خوب و زشت و خیر و شر
اصل نفع و ضر و مایهٔ خوب و زشت و خیر و شر****نیست سوی مرد دانا در دو عالم جز بشر
اصل شر است این حشر کز بوالبشر زاد و فساد****جز فساد و شر هرگز کی بود کار حشر؟
خیر و شر آن جهان از بهر او شد ساخته****زانک ازو آید به ایمان و به عصیان خیر و شر
ای برادر، چشم من زینها و زین عالم همی****لشکری انبوه بیند بر رهی پر جوی و جر
جز شکسته بسته بیرون چون تواند شد چو بود****مرد مست و چشم کور و پای لنگ و راه تر؟
گر نه ای مست از ره مستان و شر و شورشان****دورتر شو تا بسر
درناید اسپت، ای پسر
گر نخواهی رنج گر از گرگنان پرهیز کن****جهل گر است ای پسر پرهیز کن زین زشت گر
جهل را گرچه بپوشی خویشتن رسوا کند****گر چه پوشیده بماند گر جهل از گر بتر
نیستی مردم تو بل خر مردمی، زیرا که من****صورت مردم همی بینم تو را و فعل خر
جز کم آزاری نباشد مردمی، گر مردمی****چون بیازاری مرا؟ یا نیستی مردم مگر؟
گرگ درنده ندرد در بیابان گرگ را****گر همی دعوی کنی در مردمی مردم مدر
نفع و ضر و خیر و شر از کارهای مردم است****پس تو چون بی نفع و خیری بل همه شری و ضر؟
تن به جر گیرد همی مر جانت را در جر کشد****جان به جر اندر بماند چونش گیرد تن به جر
پیش جان تو سپر کرده است یزدان تنت را****تو چرا جان را همی داری به پیش تن سپر؟
خواب و خور کار تن تیره است، تو مر جانت را****چون کنی رنجه چو گاو و خر ز بهر خواب و خور؟
مردمان از تو بخندند، ای برادر، بی گمان****چون پلاس ژنده را سازی زدیبا آستر
گر شکر خوردی پریرو، دی یکی نان جوین****همبر است امروز ناچار آن جوین با آن شکر
داد تن دادی، بده جان را به دانش داد او****یافت از تو تن بطر در کار جانت کن نظر
جانت آزادی نیابد جز به علم از بندگی****گر بدین برهانت باید، شو به دین اندر نگر
مردم دانا مسلمان است، نفروشدش کس****مردم نادان اگر خواهی ز نخاسان بخر
تن به جان یابد خطر زیرا که تن زنده بدوست****جان به دانش زنده ماند زان بدون یابد خطر
جان مردم را دو قوت بینم از علم و عمل****چون درختی که ش عمل برگ است و از
علم است بر
جانت را دانش نگه دارد زدوزخ همچنانک****بر نگه دارد درختان را از آتش وز تبر
گر نتابی سر ز دانش از تو تابد آفتاب****وز سعادت، ای پسر، بر آسمان سایدت سر
مر تو را بر آسمان باید شدن، زیرا خدای****می نخواند جز تو را نزدیک خویش از جانور
بر فلک بی پا و پر دانی که نتوانی شدن****پس چرا بر ناوری از دین و دانش پای و پر؟
از حریصی ی کار دنیا می نپردازی همی****خانه بس تنگ است و تاری می نبینی راه در
خاک را بر زر گزیده ستی چو نادانان ازانک****خاک پیش توست و زر را می نیابی جز خبر
همچو کرم سرکه ای ناگه زشیرین انگبین****با خرد چون کرم چون گشتی به بیهوشی سمر؟
بس ترش و تنگ جای است این ازیرا مر تو را****خم سرکه است این جهان، بنگر به عقل، ای بی بصر
جانت را اندر تن خاکی به دانش زر کن****چون همی ناید برون هرگز مگر کز خاک زر
همچنان کاندر جهان آتش نسوزد زر همی****زر جانت را نسوزد آتش سوزان سقر
ره گذار است این جهان ما را، بدو دل در مبند****دل نبندد هوشیار اندر سرای ره گذر
زیر پای روزگار اندر بماندم شصت سال****تا به زیر پای بسپردم سر، این مردم سپر
دست و پایم خشک بسته است این جهان بی دست و پای****زیب و فرم پاک برده است اینچنین بی زیب و فر
نیستم با چرخ گردان هیچ نسبت جز بدانک****همچو خود بینم همی او را مقیم اندر سفر
کار من گفتار خوب و، رای علم و طاعت است****کار این دولاب گشتن گاه زیر و گه زبر
نیستم فرزند او زیرا که من زو بهترم****جانور فرزند ناید هرگز از بی جان پدر
نیست جز دولاب گردون چون به گشتن های
خویش****آب ریزد بر زمین می تا بروید زو شجر
وانگهی پیداست چون زو فایده جمله توراست****کاین ز بهر تو همی گردد چنین بی حد و مر
مردم از ترکیب نیکو خود جهانی دیگر است****مختصر، لیکن سخن گوی است و هم تدبیر گر
پس همی بینی که جز از بهر ما یزدان ما****نافریده است این جهان را، ای جهان مختصر
تن تو را گور است بی شک، مر تو را پس وعده کرد****روزی از گورت برون آرد خدای دادگر
تنت همچون گور خاک است، ای پسر، مپسند هیچ****جانت را در خاک تیره جاودانه مستقر
خاک تیره بد مقر است، ای برادر، شکر کن****ایزدت را تا برون آردت از این تیره مقر
انچه گفتم یاد گیر و آنچه بنمودم ببین****ور نه همچون کور و کر عامه بمانی کور و کر
فیلم تشکیل جنین/مراحل لقاح تا رشد جنین
شکارچی که شکار شد
عصاره گوشت..
حمله ببر به یک مرد
تفسیر المیزان_جلد_1(استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه )
اشعار استاد شهریار
پنج گنج نظامی گنجوی4
بانك جامع اشعار حضرت رقيه (ع).jpg "زندگینامه امام حسین علیه السلام")
زندگینامه امام حسین علیه السلام
تعیین جنسیت جنین با جوش شیرین!
احکام قضاوت ودیه
املت توتفرنگی
دلمه گوجه فرنگی به روشی متفاوت
دانلود بازی هیجان انگیز انگری برد Angry Birds Goal
دیوانمحتشمکاشانی_غزلیات200تا400
دیوان اشعار سعدی(غزلیات)