گرشاسپ نامه(اسدی توسی)2

گرشاسپ نامه(اسدي توسي)بخش2

دیدن گرشاسب دخمه سیامک را

ز ملاّح گرشاسب پرسید و گفت

که این حصن را چیست اندر نهفت

چنین گفت کاین حصن جایی نکوست

ستودان فرّخ سیامک در اوست

بُنش بر ز پولاد ارزیز پوش

برآورده دیوارش از هفت جوش

سپه گردش اندر به گشتن شتافت

بجستند چندی درش کس نیافت

چنین گفت ملاّح پسش مِهان

که ناید در این را پدید از نهان

مگر جامه یکسر پرستنده وار

بپوشید و نالید بر کردگار

گوان جامه رزم بنداختند

نیایش کنان دست بفراختند

هم آن گه شد از باره مردی پدید

کزو خوبتر آدمی کس ندید

چنان بد که چشمش سه بد هر سه باز

دو از زیر ابرو یکی از فراز

فسونی به آواز خواندن گرفت

ز دلها تَفِ غم نشاندن گرفت

حصار از خروشش پرآواز شد

ز دیوار هر سو دری باز شد

یکی باغ دیدند خوش چون بهشت

پر از تازه گل های اردیبهشت

نِهادش چو رامش گوارنده نوش

نسیمش چو دانش فزاینده هوش

از آوای رامش خوش انگیزتر

ز دیدار خوبان دلاویزتر

درختی درو سرکشیده به ماه

تنش سر به سر سبز و، شاخش سیاه

هم برگ او چون سپرهای زرد

پدیدار در هر یکی چهر مرد

بسان کدو میوه زو سرنگون

به خوشی چو قند و به سرخی چو خون

سپهبد ز مرد سه چشمه سخن

بپرسید ، کار درخت کهن

چنین گفت کآغاز گیتی درست

نخست این بُد از هر درختی که رُست

همه ساله این میوه باشد بروی

چو شکر به طعم و چو عنبر به بوی

نگردد ز بُن کم بر و برگ و بر

چو کم شد ، یکی باز روید دگر

ور از یک زمانش ببویی فزون

ز خوشی ز بینی گشایدت خون

ازین هر که یک میوه یابد خورش

یکی هفته بس باشدش پرورش

از آن خورد و مر هر کسی را بداد

یکی کاخ را ز آن سپس در گشاد

پدید آمد ایوانی از جزع پاک

چو چرخ شب از گوهر تابناک

همه بوم و دیوار تا کنگره

به دُرّ و زبر جد درون یکسره

بلورینه تختی درو شاهوار

بتی بر وی از زرّ گوهر نگار

ز یاقوت لوحی گرفته به دست

بر آن لوح خفته سر افکنده پست

ز بالاش تابوتی آویخته

هم از زرّ و از گوهر انگیخته

سپهبد دگر ره ز پالیزبان

بپرسید و بگشاد گویا زبان

که این بت چه چیزست تابوت چیست

همیدون نگارنده بر لوح کیست

چنین گفت کاین تخت و ایوان و ساز

بدان کز سیامک بماندست باز

همین بزمگاه دلارای اوست

درین نغز تابوت هم جای اوست

چو رفت او ، بتی همچنان ساختند

برینسانش بر تخت بنشاختند

بدان تا پرستندش از مهر اوی

گسارند با بت غم از چهر اوی

ازین کاخ هر کس که چیزی برد

نیابد برون راه تا بگذرد

ازو یادگارست گفتار چند

نوشته برین لوح بسیار پند

که ای آن که آیی درین خوب جای

ببینی ستودان من و این سرای

سیامک منم شاه والا گهر

که فرخ کیومرث بودم پدر

به فرمان من بود روی زمی

دد و مرغ و دیو و پری و آدمی

شب و روز جز شاد نگذاشتم

ز هر خوشیی بهره برداشتم

بُد اندر جهان سال عمرم هزار

دو صد بر وی افزون کم از سی و چار

چو گفتم جهان شد به فرمان من

بگردید گردون ز پیمان من

پی اسپ عمرم ز تک باز ماند

همه کار شاهیم نا ساز ماند

اگر چه بُدم گنج شاهی بسی

بدانگونه رفتم که کمتر کسی

چنین آمد این گیتی بیدرنگ

نخستین دهد نوش و آن گه شرنگ

بدارد چو فرزند در بر به ناز

کند پس به زیر لگد پست باز

نگر تا نباشی برو استوار

به من بنگر و زو دل ایمن مدار

درو کام دل کس به از من نراند

نماند به کس بر چو بر من نماند

نبد شه ز من نامبردارتر

کنون هم ز من نیست کس خوار تر

سپهبد گشاد از مژه جوی خون

بدو گفت کی نیکدل رهنمون

مرا باش بر پندی آموزگار

که باشد ز گفتار تو یادگار

چنین گفت دانا که باری نخست

ز هستیّ یزدان شو آگه درست

بدان کز خرد آشکار و نهفت

یکی اوست ، دیگر همه چیز جفت

ازو ترس و از بد بدو کن پناه

بتاب از گمان و بترس از گناه

مجوی آن گناهی که گویی نهان

کنم ، تا نبیند کس اندر جهان

که گر کس نبیند همی آشکار

نهان او همی بیندت شرم دار

چرا ز آن که سود اندر او ناپدید

تن پاک را کرد باید پلید

سه بدخواه داری به بد رهنمون

دو پوشیده در تن ، یکی از برون

درونت یکی خشم و دیگر هواست

برون مستیی کز خرد نارواست

چو خواهی به هر درد درمان خویش

بدار این سه را زیر فرمان خویش

خرد مستی و خشم را بند کن

هوا بنده و دل خداوند کن

منه دل بدین گنبد چاپلوس

که گیتی فسانست و باد و فسوس

بود جُستنش کار دشخوارتر

چو آمد به کف ، نیست زو خوارتر

مجوی آز و از دل خردمند باش

به بخش خداوند خرسند باش

شب و روز گیتی اگر چه بسست

ترا نیست یکسر که جز تو کسست

بود خیره دل سال و مه مرد آز

کفش بسته همواره و چشم باز

دهد رشک را چیرگی پر خرد

خورد چیز خود هر کس او غم خورد

سپهدار را ز آن سخن های نغز

بیفزود زور دل و هوش مغز

فراوان گهر دادش و سیم و زر

نپذرفت و گفت ای یل پُرهنر

من آن دادمت کآید از جان پاک

تو آنم دهی کآید از سنگ و خاک

منت راه یزدان نمودم که چون

تو زی دیو باشی مرا رهنمون

گرم رای باشد به زرّ و به دُر

ازین هر دو این کاخ من هست پُر

ولیکن چو با هر دوام کار نیست

چو هرگز نباشدم تیمار نیست

کسی کو جهان را بود خواستار

ورا دانش آید ، نه گوهر به کار

اگر درّ را ارج بودی بسی

به خاک و به سنگش ندادی کسی

چه باید بدان شاد بودن که اوی

کند دوست را دشمن کینه جوی

چو بنهی نگهداشتن بایدت

چو بدهیش درویشی افزایدت

نه اینجات از مرگ دارد نگاه

نه چون شد بوی با تو آید به راه

به شاه سیامک نگر کاین سرای

برآورد و این کاخ شاهانه جای

بدین بیکران گوهر پر بها

هم از چنگ مرگش نیامد رها

به چندین گهرها و زرّش که بود

ندانست یک روز عمرش فزود

مدان به ز دانش یکی خواسته

که ناید هم از دهش کاسته

روان را بود مایه زندگی

رساند به آزادی از بندگی

بدین جایت از بد نگهبان بود

چو زایدر شدی توشه جان بود

ز دانش به اندر جهان هیچ نیست

تن مرده و جان نادان یکیست

برهنه بُدی کآمدی در جهان

نبد با تو چیز آشکار و نهان

چـــنـــان کـــآمـــدی هـــمـــچـــنـــان بـــگـــذری

خـــوروپـــوشـــش افـــزون تـــرا بـــر سری

ازوچـــون خـــور و پـــوشـــش آمـــد بـــه دســـت

دل انـــدر فـــزونـــی نـــبـــایـــدتبـــســـت

مــــن ایـــن هـــر دو دارم کــه ایـــزد ز بـــخـــت

یـــکـــی مـــهـــربــان دایـــه کـــرد ایـــن درخــت

گـــهِ تـــشـــنـــگی بـــخـــشـــد از بـــیـــخــم آب

بـــه گـــرمـــا کـــنـــد ســـایـــه ام ز آفـــتـــاب

خـــورم زیـــن بـــّرِاو و پـــوشـــم ز بــــرگ

مــــرا ایـــن بـــســنــدســت تــا روز مــــرگ

بـــبـــدخـــیـــره دل هـــر کـه زو ایـــن شـــنود

نـــیـــایـــش فـــزودند و پـــوزش نـــمـــود

بــــرون آمـــدنـــد از بـــرش هـــمـــگـــروه

بــــگـــشـــتـنـد چـــنـــدی در آن دشـــت و کـــوه

در آن کـــُه بـــســـی کـــان ســـنـبـاده بــود

هـــم الـــمــاس ویـــاقـــوت بـــیـــجـاده بــود

گـــل و نـــیـــشـــکر بــیــکـــران و انــگــبین

گـــیـــادار و از مــیــوه هـا هــم چـــنــیــن

صــــف ســـنــبــل و بــیــشۀ زعــفــران

روان لادن و بـــیـــشــۀ خـــیـــزران

چـــو دیــــد آن چــنـــان جـــای مـــهـــراج شـــاه

دریـــغ آمـــدش کـــآن نــــدارد نـــگـــاه

ز گـــردان ســـری بـا ســـپـــه شـــش هـــزار

بـــدان جـــایـــگـــاه کـــرد فـــرمـــانـــگـــزار

وزآن جــنــگــی اســپــان هــمــه هــر چـه بود

بـــه کـــشـــتی فـــکـــنـــدنـــد و رانـــدنـــد زود

شگفتی جزیرۀ بند آب

چــــو رفـــتـــنـــد یـــک مـــاه دیــگر به کــام

یـــکـــی کـــوه دیـــدنـــد بـــنـــدآب نـــام

حـــصـــاری بـــر آن کـــُه ز جـــزع ســـیـــاه

بـــلـــنـــدیـــش بـــگـــرفـــتـــه بـــر مـــاه راه

بـــهزیـــر درش نــــردبـــانـــی ز ســـنـــگ

درازاش ســـی پـــایـــه، پـــهـــنـــاش تـــنــگ

مـــه از پـــیـــل بـــر نـــردبـــان یـــک ســـوار

گـــرفـــتـــه در حـــصـــن را رهـــگـــذر

یـــکـــی دســـت او بـــر عـــنـــان ســـاخـــتـــه

دگــــر زی ســـریـــن ســـتـــور آخـــتـــه

بـــپـــرســـیـــد مـــلاح را پـــهـــلـــوان

کـــه از چــیــســـت ایـــن اســپ و ایـــن نـــردوان

چـــنـــیـــن گـــفـــت کـــایـــن را نـــهــان ز انـدرون

طـــلــســمـــســت کـآن کـــس نـــداد کـــه چـــون

بـــریـــن نـــردبـــان هـــر کـــه بـــنـــهـــاد پــــای

بـــه سنــگ ایــن ســـوارش ربـــایـــد ز جـــای

یـــکی را بـــه خـــفـــتـــانو درع و ســـپر

فـــرســـتـــاد تـــا بـــر شــود بـــر زبـــر

نـــخـــســتــیــن کــه بر پــایــه رفــت ای شــگـفـت

ســـوار از بـــر اســـپ جـــنـــبــش گــرفـــت

بـــزد نـــعـــره و ســـنـــگـی انـــداخـــت زیـــر

کـــه شـــد مـــرد بـــی هـــوش و بـــفـــتـــاد دیـر

دگـــر شـــد یـــکـــی گـــردن افـــراخـــتـــه

یـــکـــی تـــنـــگ پـــنـــبـــه ســـپـــر ســـاخــته

چـــنــان ســنــگی آمـــدش کـــز جـــای خــویش

نـــگـــون از پـــس افـــتــاده ده گـــام پـــیـــش

بـــه هـــر پـــایـــه هـــر ســـنـــگ کـــآمـــد ز بـر

بـــه ده مـــن گـــرانـــتـــر بـــدی زآن دگـــر

چـــنـــیـــن تــا ز یـــک پــایــه بـــر چـــار شـــد

دو تـــن کـــشـــته آمـــد،دوافـــکارشـــد

کـــســـی بـــر نـــشـــد نـــیـــز و پـــس پـــهــلوان

بـــفـــرمـــود کـــنـــدن بـــُن نـــردوان

چـــهـــی ژرف دیـــدنـــد صـــد بـــاز راه

یـــکـــی چـــرخ گـــردنـــده بـــُده در بـــه چـــاه

ز چـــه ســـار زنـــجـــیـــری آویـــخـــتــه

هـــمـــه زرّ و بـــا گــوهـــر آمـــیـــخـــتـــه

ســـر حـــلـــقـــه در خـــمّ چـــرخ اســـتـــوار

دگـــر ســـر کـــمـــربـــر مـــیـــان ســـوار

شـــکســـتـنـد چـــرخ و بـــه چـــه درفـــکـــنـــد

گــــســســتــنــد زنـــجـیـر یـــکـــسر ز بـــنـــد

هـــمـــان گـــه نـــگـــون شـــد ســـوار از فـــراز

درِبـــســـتـــۀ حـــصـــن شـــد زود بـــاز

ســــپـــهــــدار بـــا ویـــژگـــان ســـپـــاه

درون رفـــت و کـــردنـــد هـــر ســـو نـــگـــاه

ســـرایی بـــُد از رنـــگ هـــمـــچـــون بـــهـــار

زگــــرد وی ایـــوان بـــلـــوریـــن چـــهـــار

ز هـــر پـــیـــکـــری جـــانـــور بـــیـــکـــران

از ایــــوان بـــرآویـــخـــتـــه پـــیـــکـــران

زدیـــو و زمـــردم ز پـــیـــل و نـــهـــنـگ

ز نــخــچـــیـــر و از مـــرغ و شـــیـر وپـلـنـگ

هـــم از خـــمّ آن طـــاق هـــا ســـرنـــگـــون

نـــگـــاریـــده ازگـــوهـــر گـــونـــه گـــون

تـــو گـــفـــتـــی کـــنـــون کـــرده انـد از نـــهـــاد

نـــه نـــم دیـــده زابـــر و، نـــه گـــردی زبـــاد

از آن گـــوهـــران درهـــم افـــتـــاده تـــاب

جـــهـــان کـــرده روشـــنـــتـــر از آفتـــاب

بـــســـی شـــمـــع بـــر هـــر ســـوی از لاژورد

دو یـــاقـــوت بـــر هـــر یـــکـــی ســـرخ و زرد

بـــه روز آن گـــهـــرهـــا چـــو بـــشــگــفته بــاغ

بـه شـــب هـــر یـــکـی هــمچور روشــن چــراغ

ز پـــیـــش هـــر ایـــوان درخـــتــی ز زرّ

زبـــرجـــد بـــرو بـــرگ و یـــاقـــوت بـــر

یـــکـــی تـــخـــت بـــر ســـایـــۀ هـــر درخـــت

ز گـــوهـــر هـــمـــه پـــایـــه و روی تـــخـــت

زمـــیـــن جـــزع یـــک پـــاره هـــمـــواره بـــود

چـــنـــان کـــانـــدرو چـــهـــره دیـــدار بـــود

یـــکی خـــانـــه دیـــدنـــد از لاژورد

بـــرآورده از شـــفـــشـــفـــۀ زرّ زرد

چـــو زلـــف بـــتـــان شـــفـــشـــها تـــافـــتـــه

ســـراســـر بـــه یـــاقـــوت و دُر بـــافـــتـــه

یـــکـــی پـــهن تـــابـــوت زریـــن دروی

جــهـــان زو چــو از مـــشــک بـــگـــرفـــته بــوی

بـــفـــرمـــود گـــرشـــاســـب کــــآنــــرا ز جــــای

بـــیـــارنـــد بـــیـــرون مـــیـــان ســـرای

نـــبـــد هـــیـــچــکــس رابـــه تـــابـــوت دســـت

هـــر آن کـــسکـــه شـــد نــزدش افــتــاد پــست

وگـــر زآن گـــهـــرهـــا بـــبـــردی کـــســـی

نـــدیـــدی ره ار چـــنـــد جُـــســـتـــی بـــســـی

بـــه دیـــگـــر یـــکـــی خـــانـــه رفـــتــنــد بـــاز

بـــه زیـــر زمـــیـــن کـــرده راهـــی دراز

هـــمـــه خـــانـــه بـــُد ســـنــگ هــمـــرنـــگ نــیل

درو چـــشـــمـــۀ آب زرّیـــن دو مـــیـــل

بـــه هـــر مــیــل بـــر مـــهـــره ای از بـــلـــور

بـــرو گـــوهــــری چـــون درفـــشـــنـــده هـــور

گـــهـــرهـــا فـــروزان در آب از فـــراز

وزو نـــور داده هـــمـــه خـــانـــه بـــاز

بـــرِچـــشـــمـــه تـــخـــتـــی و مـــردی بـــروی

بـــمـــرده بـــه چــــادر نـــهـــنـــبـــیـــده روی

یـــکـــی لاژوردیـــنـــش لـــوحـــی زبـــر

بـــر آن لـــوح ســـی خـــط نـــبــشــتـــه بـــه زر

ســپــهــبد بــه مــلّاح گــفــت ایـــن بخـــوان

چــــو بـــر خـــوانـــد گـــشــتــش ز ریــری رخان

نــبــشــتــه چــنــیــن بــُد کــه هــر کــز خــرد

بـــدیـــنــجــای آرام مـــن بـــنـــگـــرد

ســـزد گـــر ز مـــهـــر ســـــرای ســـپـــنـــج

بـــتـــابـــد دل و،تـــن نـــدارد بـــه رنـــج

مـــنـــم پـــور هـــوشـــنـــگ شـــاه بـــلـــنــد

جـــهـــانـــدار طـــهـــمـــورث دیـــو بـــنـــد

حـــصـــار و طـــلـــســـمـــی چـــنــیــن ســـاخـــتـــم

بـــســـی گـــوهـــر و گـــنـــج پـــرداخـــتـــم

اگـــر بـــنـــگـــری کـــمـــتـــریـــن گـــوهـــری

بـــهــــا بـــیـــشـــتـــر دارد از کـــشـــوری

بـــه چـــنـــدیـــن گـــهـــر در ســـپـــنـــجـی سـرای

چــو مــن شـــه نــمـــادم، کـــه مـــانــد بـه جـای

تــو ای پـــهـــلـــوان گـــرد جـــویـــنـــده کـــام

کــه گـــرشــاســب خــوانــدت هـــر کــسی بـه نــام

زمـــا بـــر تـــوبـــاد آفـــریـــن و درود

چـــو آیـــی بـــدیـــن کـــاخ مـــا در فـــرود

طــلـــســمــی کــه بــســتــم تــو دانــی گــشاد

چـــودیـــدی ز کـــردار مـــا دار یـــاد

نـــگــر تـــا نــبــنـــدی دل انـــدر جـــهـــان

نــبـــاشـــی از و ایـــمـــن انـــدر نـــهـــان

کــه گـــیـــتــی یـــکـــی نــغـــز بـــازیــگـــرســـت

کــــه هـــزمـــانـــش نـــو بـــازی دیـــگـــرســـت

بـــهـــر نـــیـــک و هـــر بـــد کـــه دارد پـــسـیچ

نــگـــیـــرد بــه یــک ســان بــر آرام هـــیـــچ

چــو بــر قــسمت از ابــرو چــو آتــش ز ســنــگ

کـــجـــا روشـــنـــیـــش نـــدارد درنـــگ

دهـــد انـــدک انـــدک بـــه روز دراز

پـــس آن گـــه ســـتـــانـــد بـــه یـــک بــار بــاز

ســـر رنـــج هـــر کـــس بـــرد بـــاز بـــُن

کـــنـــد تـــازه امـــیــــد وتــــنـــهـــا کـــهـــن

بـــه تـــدبـــیـــر اویـــی و او هـــمـــچـــنـــیـــن

بـــه تـــدبـــیـــر مـــرگ تـــو انـــدر کـــمـــیـــن

بـــگـــرد از وی و ســـوی یـــزدان گـــران

بـــه هـــر کـــار فـــرمـــان یـــزدان بـــپـــای

اگـــر چـــه شـــهـــی بـــر زمــــیـــن و زمـــان

خـــداونــــد را بـــنـــده ای بـــی گـــمـــان

شـــوی کـــار دیـــو بـــدآیـــیـــن کنـــی

پـــس آنـــگـــاه بــــر دیـــو نـــفـــریـــن کـــنـــی

اگـــر دیـــو راهــــی نــــمـــودی درســـت

نـــبـــردی ز ره خـــویـــشـــتــن را نــخـــســـت

مـــخــور غـــم فـــراوان ز روی خـــرد

کـــه کـــمـــتـــر زیـــد آن کـــه او غــم خـــورد

نـــشــایـــد بـــدانـــدیـــش بـــودن بـــســـی

کـــنـــد زنـــدگـــی تـــلـــخ بــر هـــر کــســی

درازســـت ره بـــاشـــی پـــرداخـــتـــه

هـــمـــه تـــوشـــه یــــکـــبـــارگـــی ســـاخـــتـــه

مـــیـــفـــزای بـــار گـــنـــه کـــز گـــنـــاه

چـــو بـــارت گـــران شـــد بـــمـــانـــی بـــه راه

بـــدان کـــوش کـــایــــزد چـــو خـــوانـــدت پـــیـــش

نــیـــایـــدت شـــرم از گـــنـــاهـــان خـــویـــش

بـــه نـــزدیـــک تـــابـــوت زرّیـــن مـــگـــرد

کــــه دیـــدی در آن خـــانـــۀ لاژورد

کـــه هـــســــت انـــدرو حـــلـــقـــه و یـــاره چــند

ز حـــوّا بـــمـــانـــدســـت بـــا گـــیـــســـبـــنــد

هـــمـــان جـــامـــه کـــایـــزد بـــه دســـت ســروش

بـــه آدم فـــرســـتـــاد کـــآنـــرا بـــپـــوش

دگـــر گـــوهـــری کـــو دهـــد انـــدر آب

بـــه تـــاریـــکـــی انـــدر چـــو خـــورشـــید تـــاب

کـــزیـــن جـــایـــگـــاه ایـــن ســـه چـــیــز آن بـَرَد

کـــه یـــکـــی پـــیـــمـــبـــر بـــود بـــا خـــرد

زیــد تــا جـــهـــان بـــاشـــد ایـــزدپـــرســـت

نـــهـــان آورد آب حـــیـــوان بـــه دســـت

چـــنـــان گـــردد ایـــن کـــاخ از آن پـــس نـــهـان

کـــه نـــیــزش نـــبـــیـــنـــد کـــس انـــدر جــهـــان

دژم شــــد ســـپــــهـــدار و مـــهـــراج شـــاه

گـــرســتــنـــد یـــکـــســـر ســــران ســـپـــاه

یـــکـــی بـــر گـــنــــاهـــان و کـــردار خـــویـــش

یـــکـــی بـــر غـــریـــبـــّی و تـــیـــمـــار خـــویـش

بـــر آن هـــم نـــشـــان کـــاخ بـــگـــذاشـــتــنــد

بـــه کـــشـــتـــی رَهِ دور بـــرداشـــتـــنـــد

شگفتی جزیرۀ تاملی

ســـوی تـــامـــلی شـــاد خـــوار آمـــدنـــد

بـــه نـــزدیـــک دریـــا کــــنـــار آمـــدنـــد

پـــر انـــبـــوه مـــردم یـــکی جـــای بـــود

هـــمـــه بـــومـــشـــان بـــاغ و کـــشـــت و درود

مـــگـــر آب خـــوش کـــان ز بــاران بـدی

بـــدلـــشـــان در انـــدوه و بـــار، آن بـــدی

چـــو بـــر روی چــرخ ابــر دامــن کـشـان

شـــدی چـــون صـــدف هـــای لـــولـــو فـــشـــان

هـــمـــه کـــوزه و مـــشـــک هـــا در شـــتــاب

بـــکـــردنـــدی از قـــطر بـــاران پـــر آب

چـــو بـــاران نـــبـــودی جـــگـــر تـــافـــتـــه

بُـــدنــــدی،لــــب از تـــشـــنـــگــــی کـــافـــتــه

بــــپــــرســـیـــد ازیـــشــــان یـــل نـــامــدار

کـــه بـــاران نـــبـــارد چـــه ســـازیـــد کـــار

بـــتــــی را نـــمـــودنـــد و لـــوحــی بــهم

ز مـــس لــوح و آن بــت ز چـــوب بــقم

بـــر آن لـــوح چـــون خـــط یــویــانــیــان

چـــهـــل حـــرف و شــش هــیــکل اندر میان

بــه بـــاران چـــو داریـــم گـــفــتـــنـــد کـــام

بـــرآریـــم ایـــن لـــوح و بـــت را به بام

پــــس ایــن لـــوح و بـــت را بـــه ســـر بــرنـهیم

نـــیـــایـــش کـــنان دســـت بــر ســر نهیم

بـــرهـــنـــه زن و مـــرد هــر ســو بـسی

ازاری زده بـــر مـــیـــان هـــر کـــســـی

بــگــریــیــم و آریـــم چــنـــدان خــروش

کـــه دریـا و کـــُه گــیــرد از نـــالـه جـوش

هــــمــــان گــــه بـــر آیــــد یــــکــی تـــیـره ابر

کــــند روی گــــردون چـــو پــــشــت هـــژبـر

چـــنـــان زآب دیـــده بــــشــــویـــد زمـــیــن

کـــزو مـــوج خـــیـــزد چـــو دریـــای چـــیــــن

یــــل نــیــو گــفــتــا کــنــون کــایــدریــم

کـــنـــیـــد ایـــن،کـــه بــــی آزمـــون نــــگـــذریم

نـــــگـــیـــرد چــــنــیــن چــاره گــفــتــنــد ســاز

جـــــــز آن گـــــه کـــــه بـــاشـــد به باران نیاز

کـــنـــون کـــآبـــمــان هــســت ده ره بـــهــم

گـــرآیـــیـــم نـــایـــد یـــکــــی قـــطــــره نم

شگفتی جزیرۀ رونده

کُـــهـــی بــُد هــمــان جــا بــه دریــا کــنــار

گـــرفـــتــه ز دریــا کـــنـــارش ســنـــار

پــــر انـــبــوه بــیـــشــه یــکــی کـــوه پــیـش

نـــبـــد نـــیـــم فـــرســـنــگ پـــهـــنــاش بــیـش

چـــو مـــوج فـــراوان فـــراز آمـــدی

شـــدی آن کـــُه از جـــای و بـــاز آمـــدی

گــــهـــی راســـت بـــودی دوان پـــیـــلـــوار

گـــهـــی چـــون بـــه نـــاورد گـــردان ســوار

گـــمـــان بــــرد هـــر کـــس کـــه بـُد سنگ پشت

بـــرو رســـتــــه از بــیـــشــه خـــار درشـــت

ســپــهــبــد ز مـــلّاح پــرســـش گــرفــت

کـــزیـــن کــوه تـــازان چـــه دانــی شــگــفت

چـــنـــیــن گـــفــت مـــلاّح دانـــش پـــژوه

کـــزیـــن ســـون دریـــا دگــر هـــســـت کــوه

جــــزیــــریــــســـــت بـــــر دامــــن رنـــگـبـار

پــــر انـــبـــوه شـــهـــری بـــدو اســـتــوار

هـــمــه ســنــگ و خـارســت آن بـوم و مـرز

تـــهـــی یـــکـــســر از مــیــــوه و کـشت ورز

بـــه یـــک روزه راهـــش جـــزیـــریـــســـت نــیز

پـــر از مـــیـــوه و کـــشــت و هـر گونه چــیز

چـــو آیـــد بــهــار خــوش و دلـــگــشـــای

بــجــنــبــد بــه مــوج آن جـــزیــره ز جــای

بـــه کـــردار کـــشـــتــی ز راه دراز

بــیــایــد بــر شــهــر آن گــه فـــراز

هـــمـــه شــهــر بــیــرون پـــذیـــره شـــونـــد

بـــه شـــادی ســوی آن جــزیـــره شــوند

ز نـــخــچــیــر وز هــیــزم و خـــوردنــی

بـــرنــد آنــچـــه شــان بــایـــد از بـــردنـــی

چـــو ســـازنـــد یــکـــســـالــه را کـــار پــیــش

جـــزیـــره شـــود بــاز زی جــای خــویــش

نــه رنــج و نــه پـــیــشـــه نـــشــســتــه بــجای

هــمــه هــر چــه بــایــد دهـــدشـــان خـــدای

چــنــیــن گــفــت گــرشــاســب بــا رهــنــمــون

کــه روزی نــبـــشـــتــه نـــگـــردد فـــزون

از آن بــخــش کـــایــزد بـــکــردســـت پــیــش

نـــه کـــم گـــردد از رنــــج روزی، نـه بیش

دد و مــرغ و نــخــچــیــر چــنــدیــن هــزار

نــگـــه کــن کـــه چـــون روز گـــشـــت آشـــکـار

شـــونـــد از بـــرون گـــرســـنـــه بــا نــیــاز

چــو شـــب شـــد هـــمـــه ســـیـــر گــردند باز

نـــه مـــر طـــمـــع را هــســتــشان پــیــشه ای

نـــه دارنـــد جـــز خـــوردن انــدیــشــــه ای

بــگــشــتـــنـــد دریــا هــمــه ســـر بــه ســـر

بـــدیـــدنــــد چـــنـــدان شـــگـــفــتـــی دگـــر

بیرون شدن گرشاسب

پـــس آن گـــه ز دریــا بــه هـــامـــون شـــدنـــد

بـــه یـــک مـــاه از چــیــن بـه بـیرون شــدنــد

هـــمـــی خـــواســـت مـــهـــراج تـــا پـــهــلــوان

بــبــیــنــد هــمــه کــشــور هــنـــدوان

نــمـــایـــدش جــاه و بـــزرگی خـــویـــش

ز بـــس شـــهــر یــاران کـــش آیـــنـــد پــیــش

ســــوی شـــهـــرهــا شــاد دادنـــد روی

شـــد ایـــن آگـــهـــی نـــزد هـــر نــامــجـوی

شـــهـــان و مـــهـــان کـــارســاز آمـــدنـــد

پـــرســـتــنــده از پــیـــش بـــاز آمــدنـــد

هـــمـــه شــــهـــرهــــا گـــشـــت آراســـتـــه

هـــمــــه راه پـــر نـــزل و پـــر خـــواستــه

زمـــیــن بــاغ فـــردوس دیـــدار شـــد

هــــوا ابـــر بـــارنـــده دیـــنـــار شـــد

ز رامـــش جـــهـــان بـــانـــگ خـــنـــیـــا گـــرفــت

ز بـــس درّ کــشـــور ثـــریـــا گـــرفـــت

بــه دشـــتـــی رســـیـــدنـــد روزی ز راه

بـــی انـــدازه بـــر وی ز طــوطــی سیاه

بــــه تـــن پـــاک هــــمـــواره زنـــگـــار گـــون

بـــــه چــــنــــگـــــــــال و منــقــار گلنار گون

زمـــیــن از بـــس انـــبــوه ایـــشـــان بــه هـم

چـــو پـــاشـــیـــده بـــر ســبز دیــبــا بـقم

چـــو دریـــای اخــضـــر کـــه جـــوشــان بود

درود مـــوج بـــر ســـرخ مـــرجـــان بـــود

درخــتــی در آن دشـــت بــر آب کـــنـــد

گـــشــــن بــرگ و شـــاداب شــاخ و بـلند

کــــبـــودش تـــن و بـــرگ یـــکــســره ســپیده

ســـیـــه تــخــمــش و بــار چــون مـــشـــک بـید

هـــمــه شــاخــســارش پــر از طــوطـــیــان

بـــرو ســاخــتــه صـــدهـــزار آشـــیــان

ز شـــاخ و تــنــش هــر کــه کــرد انــدرون

بـــه آهـــن خـــلـــیــده هــمــی زآزمـــون

هــمـــان گـــه خــروشــیـــدن آراســـتــی

وزو چـــون زرگ خـــــون روان خـــاســـتی

گــرفـــتــنــد از طـــوطـــیــان بــی شـــمـــار

دگـــــر روز کــــــردنــــد از آن جـــــا گــذار

صفت بت معلق در هوا

هـــم از ره دگـــر شـــهــری آمـــد بـــه پــیــش

درو نـــغـــز بـــتــخـــانــه ز انــدازه بــیــش

یــکــی بـــتـــکـــده در مـــیـــان ســـاخـــتـــه

ســر گـــنــبــدش بــر مــه افــروخــتـته

هــــمـــه بــــوم و دیـــوار او ســــاده ســـنــگ

تــهــی پــاک از آرایــش و بــوی و رنـــگ

بـــتـــی ســـاخـــتـــه مـــاه پـــیـــکر دروی

بــرهــنــه نــه زرّ و نــه زیــور بــروی

مـــیـــان هـــوا ایـــســـتــاده بـــلـــنــد

نــه زیــرش ســتـــون و نــه زافــزار بــنــد

بـــســـی پـــیـــکـــر مـــردم ومـــرغ و بـــاز

ز گــردش مــیــان هـــوا پــرّ بــاز

گــــروهـــی شـــمـــن گـــرد او انـــجـــمـــن

ســیــه شــان تـــن و دل ســـیــه تــر ز تــن

گـــرفـــتـــه هـــمـــه لــکــهــن و بــســتــه روی

کـــه و مـــه زنـــخ ســـاده کـــرده ز مــوی

چــنــان بــُد مــر آن بـــی رهـــان را گــمـــان

کـــه هـــســـت او خــدای آمــده ز آســمــان

فــرشــتــســت گــردش بـــپـــر هــر کــه هـــســت

بــفــرمــانــش اســتــاده ایـــزد پــرســت

کـــســـی را کـــه بـــودی بـــه چـــیـــزی هـــوا

چـــو زو خـــواســـتـــی کــردی ایـــزد روا

از آهـــن بـــُد آن بـــت مـــعـــلـــق بــه جـــای

هــمــان خـــانــه از ســنـــگ آهــن ربــای

ازآن بـــُد میـــان هـــوا داشـــتــه

کــه ســنــگـــش هــمــی داشـــت افـــراشــتـته

درختی که هفت گونه بارش بود

بـــه شــهـــری رســـیـــدنــد خـــرّم دگــر

پُــرآرایــش و زیـــب و خـــوبی و فـــر

ز بــیـــرونـــش بــتــخـــانـــه ای پـــر نــگــار

بــراو بـــی کــران بـــرده گـــوهر بـــه کـــار

نــهــاده در ایــوانــش تــخـــتــی ز عــاج

بـــتـــی در وی از زرّ بـــا طـــوق و تـــاج

درخــتــی گــشــن رســتــه در پــیـش تــخــت

کـــه دادی بـــّر از هــفــت ســان آن درخــت

ز انــگــور و انــجـــیــر و نــارنــج و ســیــب

ز نـــار و تـــرنــج و بِــه دلـــفـــریـــب

نــه بــاری بــدیــنـــسان بــه بــار آمــدی

کـــه هــر ســال بـــارش دو بـــار آمـــدی

هــر آن بــرگ کــز وی شــدی آشــکــار

بـــُدی چــهـــره آن بــت بـــر و بــر نـــگـــار

ز شــهــر آن کــه بــیــمــار بــودی و سُــســت

چـــو خـــوردی از آن مـــیـــوه گـــشـــتـی درست

بــرو چــون مــهِ نـــو یـــکـــی داس بــود

کــــه تــــیـــزیــــش مــــانـــنـــد المـــاس بـــود

کــســـی کــاو شـــدی پـــیـــش آن بـــُت شــمــن

فـــدا کـــردی از بـــهـــر او خـــویـــشـــتـــن

بــن داس در نـــوک شـــاخــی دراز

بــبـــســـتـــی و زی خــــود کـــشــــیــدی فراز

فــکــنــدیــش در حــلــق چــون خــم شــســت

بـــــه یـــــک ره رهــــا کـــــردی آن گـه ز دست

ســرش را چــو گـــویـــی بـــرانـــداخـــتـــی

چـــنـــیـــن خـــویـــشـــتــن را فـــدا ساختی

هــمـــان گــاه بــودی بـــه یـــک زخــــم ســـخـــت

تـــنـــش بــر زمــیـــن و ســـرش بر درخت

ســـپـــهـــدار بــــا ویــــژگــــان ســــپـــاه

بـــه دیــــدار آن خـــانــــه شــد هم ز راه

بـــدیــــد آن درخــــت نـــوآیـــیـــن بـــه بـــار

چـــو بــــاغــی پـــُر از گـــونــه گـــون مــیــوه دار

ســـرش ســـایـــه گـــســـتـــرده بـــر کـــاخ بـــر

بـــر از هـــفــــت گـــونـــه بـــه هـر شاخ بر

هـــم از کـــار آن داس بــــر خـــیـــره مـــانـــد

بـــر آن بـــت بـــنـــفـــریـــد و ز آن جا براند

شگفتی دیگر بتخانه ها

دگـــر جـــای خـــارا یـــکـــی کـــوه دیـــد

بــَرکـــوه شـــهـــری پـــُر انـــبـــوه دیـــد

بـــه دروازۀ شــــهـــر بـــر راه بــــر

نــــشــــانــــده بـــتـــی دیـــد بـــر گـــاه بــر

بـــرو مـــردم شـــهـــر پـــاک انـــجـــمـــن

زده حـــلـــقــــه انـــبـــوه و چـــنـــدی شـمن

بـــدان اَنـــبـــه انـــدر یـــکـــی مـــرد مـــســـت

بـــــه ســــنــــگـــی بـــر از دور تیغی به دست

نــشـــســـتـــی گـــهـــی، گـــاه بـــر خـــاســـتــی

بـــر آن بــــت بـــه مـــهــــر آفـــریــن خــواسـتی

پـــس از نـــا گـــه آن تــیــغ کــش بــُد به مشت

بـــــزد بــــر شـــکـــم، بـــرد بـــیـــرون ز پُـشت

بــد و نــیـــک هــرچ آشـــکـــار و نـــهـــفـــت

در آن ســــال بـــد خـــواســـت یــــکــسر بگفت

ســـرایـــنـــده تـــا گـــاهِ شـــب هـــم چـــنـــیـن

هـــمـــی بـــود ازو خـــون روان بـــر زمـــیـــن

از آن پـــس بـــیـــفــتــاد بــی جــان نـــگــون

بــــرو هـــــر کــــس از دیــــده بــــاریــــد خـــون

هــمــی تـــیــز تــیــز آتـــشـــی ســـاخــتـــنــد

مــــرآن کـــُشــــتـــه در آتـــش انـــداخـــتـــنــد

بــیـــامـــد یـــکی مـــرد از آن انـــجـــمـــن

کـــه ســـوزد ز مـــهـــرش هـــمـــی خویشتن

شـــمـــن هـــر چـــه بـــد گـــرد آتـــش فـــراز

ســــتــــادنـــد بــــا نــــیــــزه هـــای دراز

بــه کــف طـــاس روغـــن کـــهـــان و مـــهـــان

چـــو تـــنـــبـــول و فــوفـــلــش انــدر دهـــان

بـــه پـــای انـــدرون مـــوزه و بـــســـتـــه روی

زده گــــرد آن مـــرد صــف هـــمـــچـو کوی

ز نـــظـــّاره بـــرخــاســـتـــه بـــانـــگ و جـــوش

ز بـــانـــگ دهـــل رفـــتــــه بـــر مـــه خــــروش

بـــســـی پـــنـــد دادنـــد و نـــشـــنـــیـــد پـــنـــد

چــــــو پــــــروانــــــه تـــــن را بــــه آتــــش فکند

بـــس از بـــیـــم آن خـــواســـت کـــآرد گـــریـــز

زدنــــدش بـــــه نــــوک ســــنـــــان هــــای تـــــیـــز

فـــشـــانـــدنـــد روغـــن بـــر او تـــا بـــه جــای

ســــبــــکـــتـربـــرافـــروخـــت ســـر تـــا بــه پای

چــو انـــگـــشـــت گـــشـــت آتـــش و رفـــت دود

بـــبـــردنـــد خـــاکـــســـتـــر هـــر دو زود

بــر گــنـــگ و حـــج گـــاهــشـــان تـــاخـــتـــنــد

بــــــد آن آب گــــنـــــگ انــــدر انـــداخــتند

چــنـــیـــن آمـــد آیـــیـــن شـــان از نـــخـــســت

بـــُد آیـــیـــن و کـــیـــشی بــی اندام و سـُست

بــه یـــزدان بـــه دیـــن و دل افـــروخـــتــن

رســـد مــــرد، نــــز خـــویـــشـــتن سـوختن

خـــردمـــنـــد کـــوشــــد کـــز آتـــش رهـــد

نــه خـــود را بــــســـوزنــــده آتـــش

خـــود ابـــلـــیــس کـــز آتـــش تـــیـــز بـــود

چـــه پــاکـــیـــش بـــُد یــــا چــــه آمــدش سود

گـــر آتـــش نــــمــــودی بــــدارنــــده راه

نـــبـــودی بـــه دوزخ درش جـــایـــگـــاه

بــــه شـــهـــــری دگـــــر دیـــــد بــــتـــــخـــانه ای

شـــمـــن مـــرورا هـــر چـــه فـــرزانـــه ای

بــــدودر بــــُتــــی از خـــــمـــــآهــــنــــش تـــن

ز بـــُســـدش تــــاج، از گـــهر پـــیـــرهـــن

کـــف دســــت هـــا بـــر نـــهـــاده بــــه بـــر

یـــکــــی دســـتــــش از ســــیــــم و دیــگر ز زر

بــــه پــــیـــش انـــدرش حــــوضـــی از زرّ نــاب

روان از دهــــانـــــش در آن حــــوض آب

کـــرا بــــودی از درد بـــیـــمـــار تـــن

بـــشـــســـتـــی بـــدان آب در خـــویـــشـــتـــن

ســـه ره بـــردی از پـــیـــش آن بـــت نـــمــاز

ســــوی دســـت او دســـت بـــردی فـراز

بـــت ار دادی آن دســـت کـــز زرّبـــود

بـــدان درد در مـــُردی آن مـــرد زود

ورآن دســـت دادی کـــه بـــودی ز ســـیـــم

بـــرســــتـــی ز بـــیـــمـــاری و تـرس و بیم

هـــر آن کـــز پـــی مـــزد آن هـــنـــدوان

فـــدا کـــردی از پـــیـــش آن بــــت روان

پـــُرآتـــش یـــکـــی طـــشــــت رخــــشــــان ز زرّ

ز خــــیــــره ســــری بـــر نـــهـــادی بـــه سر

زدی پــــیـــش او زانـــوان بـــر زمـــیـــن

هـــمــــی خـــوانــــدی از دل بــــه مـــهـــرآفـــریــن

چـــنـــیـــن تـــاش دو دیـــده بـــگـــداخـــتــی

ز مـــژگــــان بـــه رخـــســـار بـــر تــاخـــتـــــی

بــــه شــــهــــری دگـــر، بــــا ســـپـــه بــرگـذشت

بـــــه ره گـــنـــبـــدی دیــد بـــر پـــهــن دشـت

دروچــشـــمـــۀ آب روشــــن چـــو زنـــگ

بــــه نـــزدش بـــتـــی مـــَرد پــیـــکر ز سنگ

بـــدان شـــهــــر در هـــر زنـــی خـــوبـــروی

کـــه تـــخــــمـــش بـــرآورد نـــبـــودی ز شـوی

چـــو هـــم جـــفــت آن بــُت شــدی در نـــهـــفـت

از آن پــس بـــرومــند گـــشـــتـــی ز جــفـت

هر آن کــس کــه کـــردی بـــکـــنـــدنـــش رای

فـــتـــادی هـــمـــانـــگـــاه بـــی جـــان بــجــای

دگـــر دیـــد شـــهـــری چـــو خـــرّم بـــهار

درود نـــغـــز بـــتـــخـــانـــه ای زرنـــگـــار

مـــیـــانـــش درخـــتـــی چـــو ســـرو ســـهـــی

کـــه از بـــار هـــرگــــز نـــگـــشــتــی تــهــی

هـــم از بــــیــــخ او خـــاســـتـــی کـــیـــمـــیــا

بـــُدی بــــرگ او چــــشـــم را تـــوتـیا

چـــو جـــســـتـــنــی کـــسی بــا کسی گفتگوی

بـــه چــــیـــزی کــــه ســـــوگــــند بودی بدوی

ز پـــولاد ســـنــــدانـــی انــــدر شــــتـــاب

بـــبـــردی چــــو تـــفـــســـیـــده اخـــگــر ز تـاب

یـــکـــی بـــرگ تـــَر زآن درخـــت بـــبـــر

نــــهادی ابــــر دســـت و ســـنـــدان ز بــر

کــفـــش ســـوخـــتـــی گـــر بـــُدی آهـــمـــنــد

و گـــر راســــت بـــودی،نـــکردی گـــزنـــد

ز پـــیـــروزه و نـــعل رویـــیـــن دگـــر

نـــبــــد چــــیــــزی آن جا بــــهـــاگـــیــرتـر

کـــزیـــن هـــر دو از بـــهر نـــام بـــلـــنــد

کــــُلا ســــاخــــتــــی مــــردو،زن گـــیـــس بــند

ســـتـــاره پـــرســـتـــان بـــســـی چـــنـــد نـــیـــز

شـــگـــفـــت انـــدر آن کـــیــــش بـــســــیــار چیز

هـــمـــان نـــیــز کـــز پـــیــش گـــاو و خـــروس

شـــــدنــــدی پــــرســـــتــــنـــــده و چـــاپـــلــــوس

صفت حلالزاده و حرامزاده و دیگر شگفتی ها

کُـــهـــی دیـــد دیـــگـــر ز ســـنـــگ ســیــاه

بـــرون کــــرده زیـــن ســو بــر آن ســـــوی راه

کــرا کـــسی نـــدانـــســـتـــی از بــــوم هـــنــــد

کــــه او پـــاکــــزادســــت و گـــر هست سند

بـــرفـــتـــی بـــه ســـوراخ آن کـــه فـــراز

گـــرفـــتــی دو دســت از پـــَسِ پـــشـــت بــاز

گـــذشـــتـــی ازو گـــر بـــُدی پــاکــزاد

بــمــانــدی مــیـــانــش ار،بــُدی بــد نـــژاد

بـــه کـــوهـــی دگـــر بـــود کـــانــی فــراخ

فـــرازش کـــمـــر بـــســـت و، بـــن دیـــو لاخ

ز بـــالا دو چـــیـــز از دل ســـنـــگ ســـخـــت

بـــرون تــاخــتـــه چـــون تـــرنـــج از درخــت

یـــکـــی زو بـــنـــفـــش و دگــر هـــمــچــو زر

بـــنــفــشــیــش پــا زهــر و زهــر آن دگـــر

نُــبــد ره بـــدو لـــیـــکـــن از نــاگــزیــر

ز بـــالا فـــکـــنـــدیـــش هـــر کـــس بـــه تــیــر

هـــمــی داشـــتـــنـــدی مـــر آنـــرا نـــگـــاه

نـــبـــردی کـــســـی آن جـــز ســـوی گــنــج شــاه

کُـــهــــی دیـــد دیـــگـــر بـــه مـــه بـــر ســـرش

یـــکــی کـــان آهــن شــگــفــت از بــرش

کـــه بـــی آتـــش آهـــنـــش بـــُد لـــعــلــگـــون

چــنــان بــود کــز آتــش آری بــرون

بـــه شـــب هـــمـــچــون اخــگــر نــمـــودی ز تـاب

گــــرفـــتــــی بـــه روز آتــــش از آفـــتـــاب

چــو الــــمـــاس پـــولاد بـــگـــذاشـــتـــی

وز آب انـــدرون ســـنـــگ بــــرداشــــتـــی

شـــدی دور ازو ســـنـــگ آهـــن ربـــای

وز آتـــش بـــبـــودی ســـیـــه هـــم بــجـــای

از آن تـــیـــغ مـــهـــراج بـــودی و بـــس

نـــدادی از آن تـــیـــغ هـــرگــــز بـــه کـــس

یـــکـــی تـــیـــغ ازو تــا بــبـــردی بــه گــنــج

بـــه کـــف نـــامـــدی جـــز بــه بــســـیــار رنــج

کـــرا ریـــخــتــنــدی بــدان تــیـــغ خـــون

نـــرفـــتـــی ز تــــن خــــون مـــگـــر زانــــدرون

دگـــر دیـــد از ایـــنـــگـــونــه چـــنـــدان شــگــفت

کـــه نـــتـــوان شـــمــــارش بـــه ســـالـــی گــرفـت

هــمـــه کـــام مـــهــراج از بـــُد ز پـــیـــش

کـــه بـــیــنــد هــمـــه پـــادشـــاهـــی خـــویـــش

جــهـــان پـــهـــلــوان را ز هــر سـو که خواست

هـــمـــی گـــشـــت زیـــنـــگــونــه ســه سـال راست

بـــه آزادیـــش نــزد ضــــحـــاک شـــاه

نـــبـــشـــتـــی هـــمـــی نــامـــه هـــر چـــنـــد گــاه

بــه هــر نـــامـــه صــد لابـــه آراســتــی

بـــبـــودنـــش پـــوزش هـــمـــی خـــواســتـــی

بازگشت گرشاسب و صفت خواسته

چــنــیـــن تــا بــقــنــوجــشـــن آورد شــاد

پـــس آن گه در گـــنج هـــا بــــرگـــشـــاد

مـــــهــــی شـــاد و مـــهـــمـــان هـــمـــی داشـتش

کــــه یـــک روز بـــی بـــزم نـــگــــذاشــتـش

سَــر مــاه چـــنـــدانــش هـــدیـــه ز گــــنـــج

بــــبـــــخـــشـــیـــد، کــــآمـــد شـــمــردنـــش رنــج

ز خـــرگــاه و از خــیــمــه و فــرش و رخـــت

ز طـــوق و کــمـــر ز افـسـرو تـاج و تخت

هـــم از زرّســـاوه هــــم از رســـتـــه نـیز

هــم از درّ و یـــاقـــوت و هــر گــونـه چیز

هــم از شــیــر و طــاووس و نــخــچــیر و بــاز

بــــدادش بـــســـی چـــیـــز زریـــنـــه ســــاز

درونــشــان ز کــافـــور و از مـــشـــک پـــُر

نــــگــــاریـــده بـــیـــرون ز یـــاقــــوت و دُر

زبـــر جـــد ســـرو گـــاوی از زرّنـــاب

ســــم از جـــزع و دنــــدان زدُرّ خـــوشـاب

گــهـــرهـــای کــانــی ز پـــا زهـــر و زهـــر

چـــهـل پــیــل ومــنـــشــور ده بــاره شــــهر

بـــه بـــرگـــســـتـــوان پـــنـــجـــه اســـپ گـــزیــــن

دگــــر صـــد شـــتــر بــا ســتــام و بـه زیــن

ز خـــفـــتـــان و از درع و جـــوشـــن هـــزار

ز خـشـــت و ز خـــنـــجــــر فــزون از شمار

ز دیـــنـــار و ز نـــقــــره خـــروار شـــســـت

ز زربـــفـــت خــلــعــت صــدوبــیــســت دســــت

پـــرســـتـــار ســـیـــصـــد بـــتـــان چـــگـــل

ســـرایـــی دو صـــــد ریـــدک دلــــگـــســــل

هــرآن زر کــه از بـــاژ درکـــشورش

رســــیـــدی ز هــــر نــــامــــداری بــــرش

ازو خـــشــــت زرّیـــن هـــمـــی ســـاخـــتـــی

یـــکــــی چـــشــمـــه بـــُد در وی انـــداخـــتـی

صـــدش داد از آن هـــمـــچــــو آتــــش بــه رنگ

کــــه هر خـــشـــت ده مـــن بــر آمد به سنگ

یـــکــی حــلــه دادش دگـــر کـــز شـــهـــان

جـــزو هـیـچکس را نـــبـــد در جــــهــــان

بــــرو هـــر زمـــان از هـــزاران فـــزون

پـــدیــــد آمـــدی پـــیـــکـــر گـــونـــه گـــون

بُـــدی روز لــــعــلـــی، شـــب تـــیـــره زرد

نــــه نـــم یــــافـــتی ز ابــر و نز باد گرد

کـــرا تـــن ز دردی هـــراســـان شـــــدی

چـــــو پـــــوشـــــــیدی آنرا تن آســان شدی

ازو هـــــر کـــســی بــوی خــوش یــافـتی

بـــه تـــاریــــکــــی از شـــمـــع بـــه تـافتی

بـــه ایـــرانـــیـــان هـــر کــــس از سرکشان

بــــســـی چـــیــز بـــخـــشــیــد هــم زیـن نشان

پـــس از بــهــر ضــحــاکِ شــه ســاز کــرد

بـــســی گــونــه گــون هـــدیــه آغــاز کــرد

ســـراپـــرده دیـــبـــه بـــر رنـــگ نــیـــل

کــه پــیــرامـــن دامــنـــش بــُد دو مــیــل

چـــو شــهــری دو صــد بــرج گــردش بـپای

ســـپـــه را بــه هـــر بــرج بــر کــرده جای

یــکـی فــرش دیــبــا دگــر رنــگ رنــگ

کـــه بـــد کــشـــوری پــیــش پــهنــاش تــنــگ

ز هــر کــوه و دریـــا و هـــر شـــهـــر و بر

ز خــاور زمـــیـــن تــا در بــاخـــتــر

نـــگــــاریـــده بـــر گـــرداو گـــونـــه گـــون

کز آنجــــا چـــه آرنـــدو آن بـــوم چــــون

ز زرّ و زبــرجـــد یـــکی نـــغـــز بـــاغ

درو هـــر گـــل از گــوهــری شــبــچــراغ

درخــــتــــی درو شـــاخ بــروی هــزار

ز پـــیـــروزه بـــرگـــش، ز یـــاقـــوت بـــار

بــه هــر شــاخ بــر مــرغــی از رنــگ رنگ

زبـــرجـــد بـــر مـــنـــقــار و بــســّد بـــه چـنگ

چــو آب انــدرو راه کـــردی فــراخ

درخــت از بـــن آن بـــر کـــشـــیـــدی بــه شـاخ

ســـر از شـــاخ هـــر مـــرغ بـــفـــراخـتی

هـمــی ایـــن از آن بــه نــوا ســاخــتــی

درم بــُد دگــر نـــام او کـــیــمــوار

ازو بــار فـــرمـــود شـــش پـــیـــلـــوار

بـــه ده پــــیل بـــر مـشک بـــیتال بـــود

کــــــه هــــر نـــافــه زو هـــفـــت مــثقال بود

ده از عــنــبــر و زعــفـران بــود نــیــز

ده از عـــود و کـــافـــور و هـــر گــونـــه چـیز

ز ســـیـــم ســـره خـــایـــه صـــد بـار هشت

کــه هـــر یـــک بــه مــثــقال صد بر گذشت

ســپــیــدیــش کــافــور و زردیــش زر

یــکــی بــهــره را شـــوشـــها زو گــهــر

ســخنـــگوی طـــوطی دوصــد جــفـت جفت

بــه زرّیـــن قــفـــس هــا و دیــبــا نــهــفــت

کــت و خــیــمه و خــرگــه و شــاروان

ز هــر گــونــه چــنــدان کــه ده کـــاروان

ز گـــاوان گـــردونـــگـــش و بـــارکـــش

خـــورش گــــونه گــــون بــار،صــد بــار شــش

هـــزار دگـــر بـــار دنـــدان پـــیـــل

هزار و دو صـــد صــنــدل و عــود و نـیل

ز دیـــبـــای رنــگــیــن صــد و بــیــســت تـخت

ز مــرجــان چــهـــل مـــهـــد و پــنـجه درخت

دو صــد جــوشـــن و هــفــتـصد درع و ترگ

صـــد و بــیــست بـــنـــد از ســـروهـــای کرگ

چـــهـــل تـــنــگ بـــار از مـــُلمـــع خــُتــو

ز گـــوهـــر ده افـــســر ز گـــنج بـــــهو

ز کـــرگ از هـــزاران نــگــاریــن سـپر

ســـه چـــنـــدان نـــی رمـــح بــســته به زر

ســـریـــری ز زر بـــر دو پـــیـــل ســـپـــیــد

ز یــــاقـــوت تــــاجی چـــو رخـــشــنده شـــیـــد

از آن آهـــن لــعـــلـــگــون تـــیـــغ چـــار

هــــم از روهـــنـــی و بــــلالــــک هـــزار

هــــزار از بــــلـــوریــــن طـــبـــق نـــابــسود

کــــه هــــر یـــک بـــه رنگ آب افـــسـرده بـــود

ز جــــام و پـــیـــالـــه نــود بـــار شــسـت

ز بـــیــــجــــاده ســـی خـــوان و پـــنجاه دســــت

ز زر چــــار صد بـــار دیـــنـــار گــنــج

بـــه خـــروار نـــقــــره دوصد بـــار پـــنج

ز زر کــــاســـه هـــفـــتاد خـــروار وانـــد

ز ســــیمینه آلـــت کـــه دانـــد کـــه چـــنــد

هـــزار و دو صــــد جــــفــــت بــــردنــــد نـــام

ز صـــنـــدوق عــــودو ز یــــاقــــوت جـــام

هــــم از شــــاره و تــــلـــک و خــــزّ و پـــرنـــد

هـــم از مــــخـــمـــل و هـــر طــــرایـــف ز هـــنـــد

هـــزار اســـپکُـــه پــیـــکــرتــیـــز گــام

بـــه بـــرگـــســـتــوان و بـــه زرّیــــن ســـتـــام

هـــزار دگــــر کـــرّگــــان ســـتــــاغ

بـــه هــــر یـــک بـــر از نـــام ضــحـــاک داغ

ده و دوهــــزار از بـــت مــــاهــــروی

چـــه تـــرک و چـه هندو همه مـشکموی

زدُرّ و زبــــر جــــد ز بـــهـــر نـــثـار

بــــه صـــد جــــام بـــر ریـــخـــته سی هزار

یـــکــــی درج زَرّیـــن نــــگــــارش ز دُر

درونـــش ز هـــر گـــوهـــری کــــرده پـــُر

گـهر بــُد کـز آب آتش انگیختی

گـهـر بـــُد کـزو مـار بگـریـختی

گــــهــــر بــــُدکــــزو اژدهـــا ســــرنـــگـــون

فــــتــــادی و جـــســـتــی دو چــشمش بــرون

گـــهـــر بـــُد کـــه شـــب نـــورش آب از فــــراز

بــــدیــــدی ،بــــه شـــمـــعـــت نـــبـــودی نـــیـــاز

یـــکـــی گــــوهــــر افــــزود دیــــگـــر بــــدان

کــــه خــــوانـــدیــــش دانـــا شــــه گـــوهـران

هـــمــــه گـــوهــــری را زده گــــام کــــم

کـــشـــیـــدی ســــوی از خـــشــــک نـــم

چـــنـــین بـــُد هــــزارودو صــــد پــــیـــلـــوار

هــــمــــیـــدون ز گـــاوان ده و شش هزار

صــــدو بـــیـــســـت پـــیـــل دگـــر بـــار نـیز

بُــــداز بـــهر اثـــرط ز هــــر گـــونـه چیز

یـــکی نـــام بـــا ایـــن هـــمـــه خـــواسته

درو پــــوزش بــــی کــــران خــــواســــتــه

ســــپـــهـــبـــد بـــنه پــــیش را بـــار کــرد

بــــهـــــو را بــــیــــاورد و بـــردار کـرد

تـــنــــش را بـــه تـــیر ســـواران بـــدوخـــت

کـــرا بند بـــُد کــــرده بــآتـــش بـــســوخت

گلیمی که باشد بدان ســـــــــــر سیاه

نگردد بدین سر سپید، این مخـــواه

نبایدت رنج ار بـــــــــــود بخت یار

چه شد بخت بــد، چاره ناید به کار

خوی گیتی اینست و کـــردارش این

نه مهرش بـــــــود پایدار و نه کین

چـــــو شاهیست بیدادگر از سرشت

که باکش نیاید ز کـــــــردار زشت

نش از آفرین ناز و، نز غـــــم نژند

نه‌شرم از نکــوهش، نه‌بیم از گزند

چه خواند به نام و چه راند به ننگ

میان اندرون بـــــــس ندارد درنگ

چو سایست از ابرو چه رفتن ز آب

چو مهمانیی تــو که بینی به خواب

چـــــــو تدبیر درویش گم بوده بخت

کز اندیشه خود را دهد تاج و تخت

نهند گنج و سازد ســـــــرای نشست

چـــــو دید آنگهی باد دارد به دست

انوشه کسی کاو نکـــــــــــو نام مُرد

چـــــــــو ایدر تنش ماند نیکی ببرد

کسی کو نکــــــــــــو نام میرد همی

ز مرگش تأسف خــــــــورد عالمی

بازگشت گرشاسب از هند به ایران

سپهدار از آن پـــــس برآراست کار

شدن سوی ایران بَـــــــــر شهریار

بــــــــرون رفت مهراج با او به هم

همی رفت یکی هفته ره بیش و کم

ســــــــــــر هفته بدرود کردش پگاه

شده او و، سپهدار بــــــرداشت راه

چــــــــــو این آگهر نزد اثرط رسید

گل شـــــــــــادی اندر دلش بشکفید

پذیره برون رفت با ســــــــــرکشان

درم ریـــــــــز کردند و گوهرفشان

فتاد از بم و زیر در چرخ جـــــوش

ز کوس و تبیره برآمد خـــــــروش

هوا سر به سر مشک ســـارا گرفت

زمین چرخ در چــــرخ دیبا گرفت

از آذین در و بام شد پر نــــــــــگار

زده کلیــــــــه در کله طاووس وار

به رخ لعل هـر یک، به دل شادکام

بدین دست رود و، بدان دست جام

همه کــــــــــــوی دیبا، همه ره گهر

همه باد مشک و، همه خــــاک زر

پدر با پســــــــــــــر یکدگر را کنار

گرفتند و، کرده غــــــم از دل کنار

زره ســـــــــــوی ایوان کشیدند شاد

همه رنج‌ها پهلوان کــــــــــــرد یاد

برو هر چه مهراج شـــــــه داده بود

هم از بهـــــــــر اثرط فرستاده بود

به گنج نیاکان نهاد آنچه خــــــواست

از آن پــس برآسود یک ماه راست

سر مَه دگر هدیــــــــــــــــها با سپاه

گسی کرد و شد نزد ضحاک شـــاه

پی گرد و باد شتابان گـــــــــــــرفت

رَهِ سیستان و بیابان گـــــــــــرفت

بیابانی از وی رمان دیو و شیـــــــر

همه خاک ریگ و، همه شخ کویر

ز بالای گردونش پهنا فـــــــــــزون

درازاش از آن سوی گیتی بـــرون

زبس شوره از زیرووز افراز گـرد

زمینش سپید و هوا لاجـــــــــــورد

بــــدو در ز هر سو ز غولان غریو

شب اندر هوا گونه‌گون چهر دیـــو

گــــــــــــــل او طپان چون دل تافته

شخش چون لب تشنگان کافتــــــــه

گیا هر یکش چـــون یکی جنگجوی

سپر برگ و، تیع و سنان خاراوی

تو گفتی کـــه بومش از آتش بخست

تف بــــــــــــادِ تندش دَم دوزخست

زمان تا زمان بادِ هامون نــــــــورد

ببستی درو چشم و چشمه ز گـــرد

گه از شـــــــــــــوره شیبی بینباشتی

گه از ریک کوهی برافراشتـــــــی

اگر اسپ گردون بدی مه ســـــــوار

از او جـــــز به سالی نکردی گذار

بــــــــه چونین بیابان و ریگ روان

سپه بـــــــرد و برداشت ره پهلوان

چنین تا بدان جــــا که خوانی زرنج

چو آمد، برآسود لختی ز رنــــــــج

ز خرماستانــــــــــــــها و بید و بهی

ندید اندر آن بــــــــوم یک پی تهی

دو منزل زمین تا لــــــــــب هیرمند

بُد آب خـــــــوش و بیشه و کشتمند

زده خیمه گردش بســـــــی ساروان

گله ساخته ز اشتـــــــــران کاروان

خوش آمدش، گفتا چــو از پیش شاه

بیایم، کنم شهــــــــــری این جایگاه

کزین بار بندم به زاولستـــــــــــــان

بگیرم شهــــــــــــی تا به کاولستان

وز آنجا دگر باره ره بر کشیـــــــــد

ســــــــــوی بصره و بادیه درکشید

همی رفت تا نزد دژ هوخت گنــگ

که ناورد جایی، زمانـــــــی درنگ

همه بادیه بد بدان روزگــــــــــــــار

پـــــر از چشمه و بیشه و مرغزار

درختان ز هر گونه فرسنگ شست

همه شاخ‌ها دست داده به دســــــت

ز خوشـــــــــــــی بدش مینو آباد نام

چــــــو بگذشت ازو پهلوان شادکام

به ره بر یکی خوش ده و راغ دیــد

پـــــر از میوه گِردش بسی باغ دید

به باغی تماشاکنان گـــــرد گــــــرد

درون رفت تا رخ بشوید ز گــــرد

همی گشت باریدگان ســـــــــــــرای

رزی چند دیدند آنجا بپــــــــــــــای

خداونـــــــــــــد رز تند و ناپاک بود

به ده کهبد و خویش ضحـــاک بود

خبر یافت؛ آمد دژم کرده چشــــــــم

بر آن چاکران بانگ برزد به خشم

که ره سوی این رز شما راکه دادم

کدام ابله غرچــــــــه این در گشاد

که بست ایدر این باره سنگ ســــم

که اکنون بیندازمش گـــــوش و دم

ز چندین رزان راست ایدر شتــافت

زبونی ز مــــــن دستخوشتر نیافت

نداند که با داد شـــــــــــــــــــاه دلیر

کند بچه خرگوش بــــــر پشت شیر

یکی گفت کای ابله روز کــــــــــور

همی دست با چرخ سایی بــه زور

تو چون بفکنی زاسپ او دم‌و‌گوش

که ســــــرت اوفکندن تواند زدوش

به دل گرمــی ار نکنی از روی پند

زبان باری از ســـــــــرد گفتن ببند

گرت نیکی از روی کـــردار نیست

نگو گـــوی باری که دشوار نیست

سپهدار شاهست ایــــــــن کایدرست

نبینی که گیتی همه لشکـــــــرست

برآشفت و گفتــــــــا سپهدار کیست

جهان را جز از شـه نگهدار نیست

چو دزدیده شــــــــــد چیز بی‌داوری

چه نــــاگوهری دزد و چه گوهری

بزد بر سر مــــــــــــــرد تازانه چند

فکندن همی خواست گــــوش سمند

رهی رفت و با پهلوان هر چه رفت

بگفت و،بیـــــــــــآمد سپهدار تفت

بر آن روستایی گـــــــره هر که بود

برآشفت و زایشان یکی را ربــــود

بزد بر دو تن هر سـه تن را بکشت

گرفت آنگهی ریش کهبد بــه مشت

شرس کند و در زیر پی کرد خــرد

همه ده به تاراج و آتش سپــــــــرد

که و مه ز پیوند او هـــــر که یافت

همه کشت وزآن‌جا سوی‌شه شتافت

ز خوشان کهبد بــــــــــرادرش ماند

ز درد جگـــــر خاک بر سر فشاند

به نزدیک شیروی شــــــــد دادخواه

که او بد سیه‌پوش درگاه شــــــــــاه

همه جامه زد چاک و فریاد کـــــرد

بدپهلوان پیش او یاد کـــــــــــــــرد

بدو گفت شیروی گردن فــــــــــراز

بمان تا بیاید به درگه فـــــــــــــراز

عنان گیرش و دست و فریاد کـــــن

که من خود بگویم به شاه این سخن

به شمشیر تیز از ســـــــــرش نفکنم

نه شیروی کین جـــــوی شیراوژنم

جهانی بــــــــد از پهلوان خیره پاک

کز آن بد ز ضحـــاک نامدش باک

از ایرا که در کشـــورش بیش و کم

کسی گر کســــــــی را نمودی ستم

بـــــــــــدی داده مغز ستمکاره زود

به ماران که بر کتف او رسته بود

ستاره شمــــــــــــر نیز گشت سپهر

بدو گفته بــــــود از ره کین و مهر

که گــــــــــــر بد نماییش مانی نژند

وزش خــــــــوب داری نبینی گزند

برو گرددت راســـــت بر کار تخت

برآید به دستش بســـــی کار سخت

روا داشت زیـــــن روی بازار اوی

نجستی ز بن هرکـــــــز آزار اوی

رهــــــــی کاو به دل شادمان دارت

به از بد پســـــــــــر کاو بیازاردت

چو آمــــــد به نزدیک دو روزه راه

بفرمود تا شــــــــــــــــد پذیره سپاه

درفش دل افـــــروز و کوس بزرگ

فرستاد با ســـــــــــــروران سترگ

همیدون هـــــــزار اسپ زرین ستام

صــد و شصت منجوق از بهر نام

دو صــــــــــــد پیل آراسته هم چنین

به برگستوان‌های زربفت چیـــــــن

ز یاقوت هـــــــــــــر پیلبان را کمر

ز زر افسر او، گوشوار از گهــــر

گرفته جهــــــــــــــــــان ناله کرنای

خروشان شده زنگ و هنـدی درای

دگر زنده پیلی دژ آگــــــــــــــاه بود

که ویژه نشست شهنشـــــــــــاه بود

به دیدار و بالا چو کوهی ز بـــرف

فرستـــــــــــاد با سازه‌های شگرف

بفرمود تا بر نشیند بــــــــــــــــر آن

پیاده خرامند پیشش ســــــــــــــران

تبیره زنانشان فرستــــــــــــــاد پیش

به‌شادیش بنشاند و بر تخت خویش

بپرسید بسیار و بوشید چهــــــــــــر

نوازید هر گونه، و افزود مهــــــر

نخست از گهرها که بد سی هـــزار

جهان پهلوان کــــــــرد پیشش نثار

زمین بوســـــــــه داد آفرین گسترید

سه ساله همه یــــــاد کرد انچه دید

وز آن جا ســـــوی کاخ شد شاد باز

فرستادن هدیه‌ها کــــــــــــــرد ساز

همه روز تا شب همه پیش شــــــــاه

کشیدند هر چیـــــز بیش از دو ماه

چنین تا کشنده سته شد ز رنـــــــــج

ببد کاخ‌ها تنگ از آکنده گنــــــــــج

شمارنده شـــــــد سست و مانده دبیر

دل شده و لشکر همه خیره خیــــر

نیامد برون آن دو مـــــــــــه پهلوان

همی بود کهبد در انـــــــــــده نوان

ز ســــــوز برادرش دل گشته چاک

سیه جامه بر تنش پر خون و خاک

بدو گفت شیروی کاو ایـــــن دو ماه

ز بیم نیامد همی پیش شــــــــــــــاه

ولیکن چو فــــــــــــــردا بیاید به در

در آویز ازو دســـــــت و فریاد بر

که من پیش شـــــــاه آن گهی یاد تو

رسانم، ستانم ازو داد تــــــــــــــــو

چو آهخت بر جنگ شب روز تیـــغ

ستاره گرفت از سپیــــــــــده گریغ

شد از جنگشان گنبد نیلــــــــــــگون

چو سوکی بر آلوده دامن به خــون

به دیدار شه شد پل سرفــــــــــــراز

چو آمد به نزدیــــــــک درگه فراز

بزد کهبد انـــــــــدر عنانش دودست

خروشید و غلطید بــــر خاک پست

بپرسید یل کــــــــــز که گشتی دژم

بدو گفت کـــــــز تست بر من ستم

تویی کز ره داد بـــــــــــــر گشته‌ای

به دِه مر بــــــــــرادرم را کشته‌ای

شبانی که او بــــــر رمه شد سترگ

کشد گوسپندان چه او و چــه گرگ

یل پهلوان چـــــون شنید این ز خشم

گره زد بر ابروی و برتافت چشــم

چنین گفت کای پشت سخت تو کوز

کسی از شما زنده ماندست نـــــوز

مه چرخ کیـــــــــــن برکشید از نیام

سر از تـــــــن بینداختش بیست گام

به چرخ و مه و مهر سوگند خورد

کزین پس فرستم بهر جـــــای مرد

کشم هر چه زین تخمه آرم به دست

اگر خود بر شـــــــــاه دارد نسشت

چه شد پیش ســـــــه دید شیروی را

همی گفت شـــــــــــاه جهانجوی را

کزینسان به یک باره گشتی زبــون

که در پیش تخت تــــو ریزند خون

هر آن شاه کاو خوار دارد شهــــــی

شود زود از او تخت شاهــــی تهی

گنهکار چون بد نبیند ز شــــــــــــاه

دلیری کند بیشتـــــــــــــــر بر گناه

چو در داد شــــــــــــاه آورد کاستی

بپیچد سر هر کـــــــــس از راستی

رهــــــــی از هنر گرچه چیزی کند

نشاند که بر شــــــــــــه دلیری کند

همه کار شــــــاید به انباز و دوست

مگر پادشـــــــاهی که تنها نکوست

بپرسید شـــــــــــاه آن سخن‌ها نهفت

بدو پهلوان آنچــــــــــه بُد باز گفت

از آن ده دو کس با خود آورده بـود

بر آن کار کهبد گــــــــوا کرده بود

گواهی بدادند در پیش شـــــــــــــــاه

که از کهبد آمــــــــــد نخستین گناه

سپهبد ز شیــــــــــروی شد دل نژند

بر آشفت و گفت ای بــداندیش رند

چرا آن نگویی که باشــــــــد درست

بدان بد بســــــــازی که مانند تست

ز یک ســــو بره پیش گرگ آوری

دگر سو کنی بـــــــــا شبان داوری

برهنه همی بر زنـــــــــــی با پلنگ

به دریا کنـــــــــــــی آشنا با نهنگ

بر آن چشمه کاسپ مــن افشاند گرد

نیارد ژیان شیر از آن آب خــــورد

چو گیرد تگ باد و ابر ابـــــــــرشم

سزد گر شـــــــــود ماه ترکش کشم

شب و روز ار آرند با مــــــن ستیز

به خنجر کنم هـــر دو را ریز ریز

من اینجا یگه شــــــــــــاه را چاکرم

و گرنه دگر جا شــــــــــــه کشورم

ندانی که باتــــــــــــش تنت سوختی

ترا هم به دستت کفـــــــــن دوختی

ندانــــــــــــــی که فردات شیون بود

چو کهبد سرت مانده بی تـــــن بود

چنان چون تو هستی سیه پوش شاه

به مرگ تو مـــــــادرت پوشد سیاه

نه از پشت پا کم اگر تــــــن درست

بمانم ترا، و آن کــه هم پشت تست

اگر شه کند آن چــه از وی رواست

و گرنه کنم من خــود آنچم هواست

بگفت این و با خشـــــم و دشنام تیز

بیآمد سوی خانـــــــــه دل پر ستیز

شه آشفته شد آمــــــــد از تخت زیر

سبک داد شیــــروی را خورد شیر

ســــــــــرای و همه چیز آن بد نژاد

ستد، مر جهان پهــــــــلوان را بداد

از آن پس دگــــــــــر پایه بفراشتش

زمان تا زمان خوبـــــــــتر داشتش

به نزدیک اثرط یکـــــــــی نامه نیز

فرستاد، وز هدیه هـــــر گونه چیز

به نامه ز گرد سپهبد نـــــــــــــــژاد

بسی کرد خشنودی و مهــــــــر یاد

دگر گفت خواهم کـــــــز این پهلوان

بــــــــــــــود تخمه و نام تا جاودان

ز تخـــــــــــــم بزرگان همانند اوی

یکـــــــی جفت پاکیزه گوهر بجوی

گهرشان بپیوند بـــــــــــــــــا یکدگر

که پیوســـــــــــته نیکوتر اید به بر

نشاید چنین شیــــــــــر کز مرغزار

شود بچه نادیده انــــــــــــــدر کنار

دریغ آید این زاد ســــــــــــرو سهی

شده مانده باغ از نهالش تهـــــــــی

چنان کن که چون پای از پشت زین

درآرد، تو پردخته باشی ازیـــــــن

یکی هفته ز آن پس به شادی و ناز

همی بود با گرد گردن فــــــــــراز

ســــــــــــــر هفته فرمود کاغآز کن

شدن را و، کار سپه ســـــــــاز کن

به نزد پدر چون رسیـــــــدی ز راه

یکی جفت شایسته خــــــــود بخواه

ز تو ماند خواهد نــــــژادی بزرگ

همه پهلوانان گــــــــــــــرد سترگ

که هر یک ســــــــــر نامداران بوند

نشاننده شهریــــــــــــــــــاران بوند

از آن به چه در اشــــــــکار و نهان

که اری یکی چون خود اندر جهان

به فرزند خـــــــــــــرّم بود روزگار

هم از وی شود تلخی مرگ خــوار

گمانی نبردش دل راهجـــــــــــــوی

که آن از برادرش باشــــد به زوی

درفش نو و کوس و پرده ســـــرای

کلاه و گهر، تیغ و مُهـــــر و قبای

سزاوار او هر چه بد ســـــر به سر

همه داد و کردش گسی زی پــــدر

چو آمد به زوال یــــــــک کینه توز

برآسود با کــــــــــام دل هفت روز

از آن پس بـــــــــــرای دلارای زن

سر هفته شــــــــــد با پدر رأی زن

مرورا یکی دخت ازاده بــــــــــــود

که مه دل ز خوبــــی بدو داده بود

نگاری به رخ رشک حـــور بهشت

زپاکیش خوی و وز خوبی سرشت

به زلف از شبه کرده مـه شب نمای

به جاو دو چشم از پــری دل ربای

پدر زو به پوندش این جست و کــام

نشد گرد سرکش بــــــدان رآی رام

دگر هر چـــــــــه از تخمه سرکشان

کسی دختـــــــــــری داد دلبر نشان

پژوهید بسیار و کوشید چنـــــــــــــد

نیآمد ز خوبان کـــــــس اش دلپسند

داستان شاه روم و دخترش

به روم اندرون بُـــــد شهی نامجوی

کـــــــــــه در رومیه بود ارام اوی

به شاهیش هر ســـــوی گسترده نام

بــــــــه کامش همه کشور روم رام

بُدش دختری لاله رخ کــــــــز پری

ربودی دل از کشیّ و دلبـــــــــری

یکی سرو پیوسته با مـــــــــه سرش

چه ماهی که بُد عنبرین افســـــرش

کل نیکوی را رخـــــــــــش بوستان

بدان بوستان داده دل دوستـــــــــان

دو مرجانش از جـــان بریده شکیب

دو بادامش از جاودان دلفریـــــــب

رخش ماه و بر مــــــه ززنگی سپاه

ز نخ سیب و در سیب دلگیر چــاه

ز خوبی فزون داشــــــت فّر و هنر

بدو راست بُد پشت بخت پـــــــــدر

ز دل هر چــــــــه رأی پدر خاستی

به هر کار تدبیر از و خواستــــــی

بسی خواستنـــــــــــــدش کیانزادگان

ز هر کشور آمد فرستادگـــــــــــان

پدرش از بنه هیچـــــــــکس را نداد

که بی او نبودی یکی روز شــــــاد

به کــــــس نیز دختر دل اندر نبست

که ناکام شاهیش رفتی ز دســــــت

به هر کام و شادی شهی سرکشست

شهی‌گرچه یکروزه‌باشد، خوشست

مهین پایگه پادشـــــــــــــــــایی بود

بر از پادشایی خدایی بــــــــــــــود

ندادش پدر چنـــــــــــد ازو خواستند

شهان زین سبب دشمنش خاستنــــد

بسی چاره‌ها جست و ترفند کــــــرد

سرانجام پنهان یکی بند کــــــــــرد

بفرمود تا ساخت مــــــــــــرد فسون

کمانی ز پنجه من آهن فـــــــــزون

بر اهن ز چوب و سرو کرده کـار

کماندسته و گوشه عاجین نــــــگار

ز زنجیر بـــــــــر وی زهی ساختند

ز گردش پی و توز پرداختنـــــــــد

بیاویخت از گوشــــــــــــــــه بارگاه

به پیمان چنین گفت پیش سپـــــــاه

که دامادم آن کس بود کایـــــن کمان

کشد، گرچه باشد زهرکس کـــم آن

چو زد پهلوان چند گــــه رأی جفت

نهان از پــــــدر با دل خویش گفت

به کس کار مــــــــــــن برنیاید همی

ازین پس مـــــــــرا رفت باید همی

دهد کاهلی مـــــــــــــرد را دل نژند

در دانش و روزی ارد بـــــــــه بند

ز بی شــــــرم زن تیره گردد روان

هم از بی خـــرد پیر و کاهل جوان

ترا چــــــــون نباشد غم کار خویش

غم تو ندارد کســـــــــی از تو بیش

سفر نیست آهــــــــــــو، که والاگهر

چو بیند جهان بیـــــــــش گیرد هنر

ز هر گونه بیند شگفتی بســـــــــــی

گِرد گونه گون دانش از هــر کسی

خزان و زمستان، تموز و بهـــــــار

همه ساله در گردش انــد این چهار

شب و روز و چرخ و مـه و آفتاب

دمان ابــــــــر و تند آتش و تیز آب

همیدون همه بر سر سفـــر کردن‌اند

چپ و راست در تاختن بردن انـــد

هنرسان بــــــــــه کار جهان ساختن

ز گــــــــردش پدیدست و از تاختن

مرا نیز گشتن بـــــــه گیتی رواست

مگر یابم آن کاین دلـــم را هواست

به راه ار چــــــــه تنها، نترسد دلیر

که تنها خرامد بــــــــه نخچیر شیر

چه مردن دگرجاچه درشهر خویش

سوی آن جهان ره یکی نیست بیش

پدرش آگهی یافت شـــــــــد دل دژم

مکن گفت برمن به پیری ستــــــــم

نبینی که پرگار مــــــــن تنگ گشت

جوانی شد و عمر بیشی گذشــــــت

ز بس کز شب و روز دیدم درنــگ

چوروزوچوشب‌گشت‌مویم دورنگ

خزان آمد و شــــــــــد ز طبعم بهار

ببارید برف از بر کوهســــــــــــار

همی مرگ بر جنگ من هـر زمان

کمین سازد آورده بر زه کمـــــــان

سپید ایـــــــن همه مویم او ساختست

که هـــر موی تیریست کانداختست

ندانم درین رأی گــــردون چه چیز

دگر بینمت یا نبینمت نـــــــــــــــیز

مر امید راهست دامـــــــــــــن فراخ

درختیست بر رفته بسیار شـــــــاخ

هرآنگه که شد خشک شاخـی بروی

بروید یکی نیز با رنگ و بــــــوی

کرا جـــــاه و چیز و جوانیش هست

بهین شادی این جهانیش هســـــــت

تو ایـــن دو داری و فرهنگ و رأی

بهین جفت نیز ایدر آید به جــــــای

جهان گر کنی زیروبر چپ‌وراست

ز بخشش فزونی ندانی به کاســـت

دلاور نپذیرفت ازو هـــــــرچه گفت

که بُد در دلش بویه روی جفــــــت

در صفت سفر

پدر گفت اگرت ازشدن چـاره نیست

بدین دیگر اندرز بـــــــاری بایست

بیا کـــــــــس که او جُست راه دراز

چو شد نیز نامد ســــــوی خانه باز

یکی از پـــی مرگ و از روز تنگ

دگــــــر از پی دشمن و نام و ننگ

شدن دانـــــــی از خانه روز نخست

ولیک آمــــــــــدن را ندانی درست

بلایی ز دوزخ سفــــــــــر کردنست

غم چیز و تیمار جـــان خوردنست

درو رنج باید کشیدن بســـــــــــــــی

جفا بردن از دست هــــــــر ناکسی

به ره چون شوی هیچ تنها مپـــــوی

نخستین یکی نیک همــــــره بجوی

کجـــــــــــا رفت خواهی ببر بردنی

بپرهیز و مَستان ز کـــس خوردنی

چــــــــــــو تنها بُوی رنج دیده بسی

مده اسپ را بــــــــــــر نشیند کسی

مشـــــــــو در ره تنگ هرگز سوار

ز دزدان بپرهیز در دهــــــــــگذار

مکن تیـــــــــــــره شب آتش تابناک

وگر چاره نبود فـــــــکن در مغاک

به هر ره مشــــــــو تا ندانی درست

هر آبی مخور نازمـــــــوده نخست

همی تا بــــــــــود دشت و آباد جای

به ویرانی اندر مکن هیـــــــچ رأی

به کاری چو در ره درایی ز زیـــن

نخست از پس و پیش هر سو ببین

به هنجار ره چــــــــو درافتی ز راه

همی کن به ره داغ هر پی نــــگاه

کجا گم شدی چـــون فرو رفت هور

بر آن برنشــــــــــــان ستاره ستور

وگر جــــــــــــای آرام در خور بود

بُوی تا گه روز بهـــــــــــــــتر بود

به رفتن مرنــــــــــجان چنان بارگی

که آرد گه کار بیچــــــــــــــــارگی

ز یک روزه دو روزه ره ســــاختن

به از اسپ کشتن ز بـــــــس تاختن

به هر جــــای از اسپ مگذار چنگ

همیشه عنــــــــــــان دار یا پالهنگ

به ره خوب جــــایی گزین بی گزند

بَر خویش دار اسپ و گرز و کمند

همیشه کمان بــــــــر زه آورده باش

پسیچ کمین گاه‌ها کـــــــــــرده باش

پیاده ممـــــــــــــان کت بگیرد عنان

ز خود دور دارش بــه تیر و سنان

ز چیز کســــــــــان و ز بد انگیختن

بپرهیز و ز خیره خــــــون ریختن

مشو شب به شهر انــدر از ره فراز

بر چشمه و آب منزل مســـــــــــاز

مدار اسپ و ناآزموده رهـــــــــــــی

مکن جز که با مهربان همـــــرهی

به شهری که بـــــــد باشد آب و هوا

مجوی و مخــــور هر چت آید هوا

بـــــــــــه بیماری اندیشه را تیز کن

ز هــــــر خوردنی زود پرهیز کن

چوبینی‌خورش‌های‌خوش گردخویش

بیندیش تلخـــــــــــــی دارو ز پیش

مشـــــــــــو یار بدخواه و همکار بد

که تنها بســــــــــی به که با یار بد

نباید که بــــــــد پیشه باشدت دوست

که هرکس چنانت شمارد که اوست

مخــــــــور باده چندان کت اید گزند

مشو مست از و، خــرّمی کن پسند

مگو راز با زفت و بیچــــــــاره دل

مخـــــــــواه آرزو تا نگردی خجل

ز پنهان مــــــــردم به دل ترس دار

که پنهان مردم فــــــزون ز آشکار

همه جانور در جهــــــان گونه گون

برون پیسه باشنـــد و، مردم درون

مشو ســـــوی رودی که نانی به در

به یک ماه دیــــر آی و بر پل گذر

به گرداب در، غرقگان را دلیــــــر

مگیر ار نباشــــــی بر آن آب چیر

شنا بر چو بــــــــــــــی آشنا را گرد

چو زیرک نباشـــد، نخست او مُرد

چو در دشمنــــــی جایی افتدت رأی

درآن دشمنی دوســـــــــتی را بپای

چنان بر ســـــــــوی دوستی نیز راه

که مر دشمنی را بود جـــــــــایگاه

به دشمن چـــو داری به چیزی نیاز

زی‌اوخوش‌چوزی‌دوستان سرفراز

گــــــر از خواسته نام جویی و لاف

بخور بی نکوهش بــــده بی گزاف

چنان خـــــور که نایدت درد و گداز

چنان بخش کــــــــت نفکند در نیاز

خوری و بپوشی ز روی خـــــــــرد

از آن بـــه که بنهی و دشمن خورد

ز بهر خـــــــــــور و پوش باید درم

چو این دو نباشد چه بیش و چه کم

مبر غم به چیزی که رفتت ز دست

مرین را نگه‌ دار اکنون کــه هست

چو اندک بـــــــــود خواسته با کسی

ز رادیش زفتی نکوتر بســـــــــــی

درم زیر خــــــــــــاک اندر انباشتن

به از دست پیــــــــش کشان داشتن

بــــــــــه خانه در از یافتن زرّ ناب

چنان است کنـــــــــدر جهان آفتاب

همه کارها را ســـــــــــــرانجام بین

چـــــــــــو بدخواه چینه نهد دام بین

مخند ار کســی را رخ از درد زرد

که آگه نیـــی زو تو او راست درد

چـو از سخت کاری برستی ز بخت

دگر تــــن میفکن در آن کار سخت

خـــــــوی آن که نشانی و رأی اوی

نهان راز و تدبیر با او مـــــــگوی

که گر نیــــــــــک باشد بود نیکساز

وگر بد بود بد سگالدت بــــــــــــاز

مکن دزدی و چیـــــز دزدان مخواه

تن از طمع مکفن به زندان و چـاه

زدزدان هرآن کـس که پذیرفت چیز

بـــــــــه دزدی ورا زود گیرند نیز

چـو خواهی که چیزی ندزددت کس

جهان را همه دزد پندار و بـــــــس

به گفتار با مهـــــــــتران بر مجوش

به زور آنکه پیش ازتوبااو مکوش

مزن رأی با تنـــــــگ دست از نیاز

که جز راه بـــــــد ناردت پیش باز

ز بهر گلو پارسابب مــــــــــــــــکن

به خــــــــوان کسان کدخدایی مکن

مشـــــــــو یار بخت و کم بوده چیز

که از شومی‌اش بهره یابی تــو نیز

مکن خــــــو به پُر خفتن اندر نهفت

که باکاهلی خواب شب هست جفت

برین باش یکــــــــسر که دادمت پند

گرفتش به بر دیر و بگریست چند

سپهبد دل از هـــــــر بدی ساده کرد

بدین پند کار ره آماده کـــــــــــــرد

رفتن گرشاسب به شام

سمند سرافـــــــــــــراز را کرد زین

برون رفت تنها بـــــــه روز گزین

همه برد هـــر چش نبود چاره زوی

ســــــــوی شام زی بادیه داد روی

یکی ریدک تـــــــــرک با او به راه

ز بهر پرستش به هــــــــر جایگاه

بدان بی سپـــــــــــاه و بنه شد برون

که تا کس نداند و چـــرا و نه چون

شتابان نوند ره انجــــــــــــــــــام را

عنـــــــــان داده او را و دل کام را

شده چشم چشمه ز گـــــردش به بند

دل غول و دیـــــــو از نهیبش نژند

سنانش از جهان کــــرده نخچیر گاه

کمانش از کمین بسته بـر چرخ راه

بدام کمندش ســــــــــــــــر نرّه گور

ز شمشیرش اندر دل شیـــــر شور

ز ناگه بَرِ مرغزاری رسیـــــــــــــد

درختان بار آور و سبــــــــــزه دید

لب مـــــــــرغ هر سوگلی مشکبوی

یکی چشمه‌چون‌چشم سوکی دروی

همه آب ان چشمه روشن چو زنگ

چــــــــو از آینه پاک بزدوده زنگ

تو گفتی یــــــــــــکی بوته بد ساخته

به جــــــــــوش اندرو سیم بگداخته

بر چشمه شیـــــــری شخاوان زمین

دمان بــــــــر دم گوری اندر کمین

چو زد چنگ و گور اندر آورد زیر

بزد بانگ بـــــــــــر باره گرد دلیر

سبک دست زی تیـــــــغ پیکار کرد

به زخمی که زدهر دو را چارکرد

درختی بکند از لب آبـــــــــــــــگیر

برافروخت آتـــــــــش ز پیکان تیر

بر آن آهنـــــــــــــــــی نیزه یل فکن

زد آن گور چون مــــرغ بر بابزن

هنوز اندر این کار بد سرفــــــــراز

رسیدند دو پیک نزدش فــــــــــراز

ز خاور همی آمد آن و این ز روم

بسی یافته رنج و پیموده بــــــــــوم

دخت و گل و سبـــــــزه دیدند و آب

زمین جــای نخچیر و آرام وخواب

زیک دست گور و زیک دست شیر

میان کرده آتش ســـــــــــــوار دلیر

چـــــــــــران گردش اندر نوند سمند

گره کرده بر یــــــــــــــال خم کمند

بروز آن شگفت آفــرین خوان شدند

به‌خوردن نشستند و هم خوان شدند

هنوز آن دو تـــن را کبابی به دست

شده خیره از خــورد او وز نشست

بُد از گور پــــــــــر دخته گرد دلیر

همه خــــــــورده تنها و نابوده سیر

چوپردخت ازآن هردوپرسش گرفت

که هـــر جا که دانی چیزی شگفت

بگویید تــــــــــــــــــــا دانش افزایدم

مگر دل به چیـــــــــــــزی بیارایدم

جدا هر یـــــــکی هر شگفتی که دید

همی گفت هـــــــر گونه و او شنید

سخن راند رومــــــی سر انجام کار

که دیدم شگفتـــــی در این روزگار

شه روم را دختـــــــــری دلبر است

که از روی رشـــــک بت آزرست

نگاری پری چهــــــره کز چرخ ماه

نیارد بدو تیـــــــــــــــز کردن نگاه

دل هر شهی بسته مهــــــــر اوست

بر ایوان‌ها پیکر چهـــــــــر اوست

ز بهرش پـــــــــدر رنگی آمیختست

کمانی ز درگــــــــــــه برآویختست

نهادست پیمان که هر ک این کمان

کشد دختـــــــر او را دهم بی گمان

ز زور آزمایان گردن فـــــــــــــراز

بسا کس شـــــــد و گشت نومید باز

بشد شاد از این پهلوان گـــــــــــزین

چـــــــــو باد بزان اندر آمد به زین

به جان بوبه یــــــــــــار دلبر گرفت

شتابان ره رومیه بـــــــــــــرگرفت

دو منزل چــــو بگذشت جایی رسید

برهنه بسی نـــــــــــردم افکنده دید

یکی بهره خسته دگـــــر بسته دست

غریوان و غلتنده بـــــر خاک پست

بپرسید کز بد چــــــــــــه اوفتادتان

به کین دام بـــــــر ره که بنهادتان

خروشید هــــر یک دل از غم ستوه

که بازارگانیم ما یک گــــــــــــروه

ز مصـــــــــر آمده روم را خواسته

ابا کاروانی پـــــــــــــر از خواسته

چهل دزد ناگاه بـــــــــــــــر ما زدند

ببستندمان و آنچه بُــــــــــــد بستدند

هنوز آنک از پیش تــــــــو گردشان

رسی گر کنــــــــی رأی ناوردشان

بشد تافته دل یــــــــــــــل رزمجوی

ســـــوی رهزنان رزم را داد روی

بر آن رهزنان بانگ بـــرزد به کین

که گیرید یکسر سر خویش هیــــن

وگرنــــــــــه همه کاروان بار بست

ستانم کنم تان بـــــــه یک بار پست

شما را بــــــــس از بازوی چیر من

اگر تان رود ســــــر ز شمشیر من

بــــــــــــــه پاسخش گفتند بد ساختی

که بر دُّم مــــــــــــا طمع را تاختی

نـــــه هرکز پی شیر شد خورد گور

بسا کس که از شیـر شد بخت شور

سپردی تونیز اسپ و کالای خویش

ببینی کنون پســـــــت بالای خویش

سپهبد برانگیخت ســــــــرکش سمند

به ناوردشان گردی انــــــــدر فکند

درآمد چنان زد یـــــــــکی را به تیغ

کجا سرش چون ماغ بر شد به میغ

بزد نیزه بــــــــــر گرده گاه دو گرد

برآورد و زد بر زمین کــــرد خرد

یکی را چنان کوفت گــرز از کمین

که ماند اسپ با مرد زیــــــر زمین

دگر یکسر از زین فـــــــرو ریختند

به زنهار از او خواهش انگـــیختند

برهنه به جــــــــــان دادشان زینهار

ستــــــــــــد اسپشان و آلت کارزار

بــــــــــــــر مردم کاروان رفت شاد

جدا کالای هـــــــــــر کسی باز داد

بدادش بــــــــــــــــه بازارگانان همه

شدندش روان تا ســـــــــوی رومیه

دگر هــــــر که در ره ز رفتن بماند

به هر اسپ دزدی یکی بـــر نشاند

سوی رومیه شـــــــــــــــاد با فرّهی

شد و کـــــــــرد با کاروان همرهی

یکی مایه ور مــــــــــــرد بازارگان

شـــــد از کاروان دوست با پهلوان

همه راهــــــــش از دل پرستنده بود

به هرکارش از پیش چون بنده بود

نهان راز خـــــود پهلوان سر به سر

بُدش گفته جـــــز نام خویش و پدر

همه راه اگر تازه بُـــــــــــد گر کهن

ز دخت شــــــــه روم بُدشان سخن

چو آمد بر میهن و مان خــــــــویش

ببردش به صــد لابه مهمان خویش

به آزادی از پیــــــــش شایسته جفت

هنر هر چه زو دیـــد یکسر بگفت

یکی باغ بودش در انــــــــدر سرای

بر قصر شه چــون بهشتی به جای

شراعی بزد بــــــــــــــــر لب آبگیر

بیاراست بزمی خــــــوش و دلپذیر

شب و روز بــــا باده و رود و ساز

همی داشتش جفت آرام و نــــــــاز

گهی خفت بــــــــر سنبل و نو سمن

گهـــــــــی با چمانه چمان در چمن

زنی دایه دختـــــــــــــــــــر شاه بود

که بازارگان را نـــــــکو خواه بود

بـــــــــــــــــر جفت بازارگان بامداد

بیامد به سویش همـــــــی مژده داد

هـــــــــوا زی جهان پهلوان را بدید

که در سایه گل همـــــــی مل کشید

یـــــــــــکی سرو با خسروانی قبای

به فر و به فال همــــــــایون همای

رخش چون مــــــــــــه گرد ماه بلند

زمانه برافکنده مشــــــــــکین کمند

دو لب همچو بـــــــر لاله گرد عبیر

تو گفتی که حــــورا بدش داده شیر

چو شد سیر شیـــــر و به دایه سپرد

لبش را به گیســــوی مشکین سترد

همیدن همه فـــرّ و فرهنگ و هوش

دراو زور مردی و گردی به‌جوش

بپرسید کاین مـــــرد بی واره کیست

که گستاخی اش سخت یکبارگیست

ندانمش گفت از هنــــــــــر وز نژاد

ولیکن چنان کــــــــس ز مادر نزاد

به زور و سواری و فرهنگ و برز

بدرّد دل کـــــــــــــوه خارا به گرز

از آهنش نیزه و وز آهن سپــــــــــر

میــــــــــان تنگ و پیلش درآید ببر

به دیدار رخ جـــــــــــان فزاید همی

به گفتار خویش دل رباید همــــــی

به دل دختر شـــــاه را هست دوست

همه روز گفتارش از چهــر اوست

بدین روی با شــــــــــویم آمد ز راه

بخواهد کشیدن کمان پیش شــــــــاه

هم از راه و دزدان بـگفت آنچه بود

سلیحش همه یک یک او را نمــود

ببد دایه دل خیــــــــــــــره آمد دوان

سخن راند با دختـــــــــر از پهلوان

ز گردی و از رأی و فرهنـــــگ او

ز بالا و از فــــــــــرّ و اورنگ او

شکیبایی از لاله رخ دور شــــــــــد

هوا در دلــــــــــش نیش زنبور شد

همی بود تا گشت خــــــــور زردفام

ز مهر سپهبد بـــــــــــــرآمد به بام

بدیدش همان جـــای بر تخت خویش

یکی بالغ و کاله مــــــــــی به پیش

جوانی که از فــــــــر و بالا و چهر

همـــــــی مه بر او آرزو کرد مهر

دو رخ چون دوخورشید سنبل پرست

برآورده شب گرد خورشیـــد دست

یکی مرغ بر شاخسار از برش

که بودی گه بزم رامشگرش

از و مه دگر مرغکی خوبرنگ

همی آشیان بستد از وی به چنگ

سپهدار بگشاد بر مرغ تیر

ز پروازش افکند در آبگیر

به دل گرمتر شد بت ماه چهر

هوا کرد جانش به زندان مهر

شد از بام لاله زریری شده

دونوش از دم سرد خیری شده

تو گفتی که از آتش مهر و شرم

به تن برش هر موی داغیست گرم

چو دایه رخ ماه بی رنگ دید

بپرسید کت نو چه انده رسید

جهان بر دلم زین ترنجیده شد

بگو کز که جان تو رنجیده شد

چنین داد پاسخ کزاین نوجوان

دلم شد به مهر اندورن ناتوان

یکی بند بر جانم آمد پدید

که دارد به دریای بی بن کلید

بترسم که با آن کمان سر فراز

نتابد، بماند غم من دراز

به بد نام هر جای پیدا شوم

به نزد پدر نیز رسوا شوم

درین ژرف دریای نابن پذیر

توافکندیم، هم توام دست گیر

به نزدیک او پای مَردم تو باش

بدین درد درمان دردم تو باش

بگفت این و از هر دو بادام مست

به پیکان همی سفت دُر بر جمست

بدو دایه گفت آخر انده مدار

که کارت هم اکنون کنم چون نگار

به هر کار بر نیک و بد چاره هست

جز از مرگ کش چاره ناید به دست

چو از باغ چرخ آفتاب آشکار

به رنگ خزان شست رنگ بهار

بر جفت بازارگان رفت زود

ز هر در سخن گفت و چندی شنود

ز گرد سپهبد بپرسید باز

که چون است مهمانت را کار و ساز

ز کار کمان هیچ دارد پسیچ

سخن راند از دختر شاه هیچ

چنین داد پاسخ که تا روز دوش

به یادش دمادم کشیدست نوش

به می درهمی زد دم سرد و گفت

رخش دیدمی باری اندر نهفت

که گر بینمش چهر و افتد خوشم

کمان را به انگشت کوچک کشم

تو نیز ار توان چاره ای کن ز مهر

که یکدیگران را ببینند چهر

ز دیدار باشد هوا خاستن

ز چشمست دیدن، ز دل خواستن

گمانست در هر شنیدن نخست

شنیدن چو دیدن نباشد درست

بدو گفت دایه که کامت رواست

اگر میهمان ترا این هواست

تو رو ساز کن گلشن و گاه را

که امشب بیارم من آن ماه را

به پیمان که غواص گرد صدف

نگردد، کزو گوهر آرد به کف

در گنج را دزد نکند تباه

کلیدش نجوید سوی قفل راه

برین بست پیمان و چون باد تفت

بر دختر آمد، بگفت آنچه رفت

وزین سو بشد جفت بازارگان

به مژده بر شاه آزادگان

بسازید در گلشن زرنگار

یکی بزم خرّم تر از نو بهار

به خوبی چو گفتار آراسته

به خوشی چو با ایمنی خواسته

به جام بلورین می آورد ناب

برآمیخت با مشک و عنبر گلاب

یل پهلوان را به شادی نشاند

ز رامش برو جان همی برفشاند

چو شب گیل شد در گلیم سیاه

ورا زرد گیلی سپر گشت ماه

همه خاک ازو گرد مشگین گرفت

همه آسمان نوک ژوپین گرفت

آمدن دختر قیصر به دیدار گرشاسب

سوی باغ با دایه ناگه ز در

درآمد پری چهرۀ سیمبر

یکی جام زرین به کف پُر نبید

چو لاله می و، جام چون شنبلید

نهفته به زربفت رومی برش

ز یاقوت و دُر افسری بر سرش

خرامان چو با ماه پیوسته سرو

ز گیسو چو در دام مشکین تذرو

دو زلفش به هم جیم و در جیم دال

دهن میم و بر میم از مشک خال

دو برگ گلشن سوسن می سرشت

دو شمشاد عنبرفروش بهشت

زنخدان چو از سیم پاکیزه گوی

که افتد چه از نوک چوگان دروی

دو بیجاده گفتی که جادو نهفت

میانش به الماس اندیشه سفت

بناگوش تا بنده خورشیدوار

فرو هشته زو حلقۀ گوشوار

دو مه بُد یکی گرد و دیگر دو نیم

یکی ماه از زرّ و دیگر زسیم

به مه برش درعی ز مشک و عبیر

گه از تاب چین ساز و گه خم پذیر

شکنش آتش نیکوی تافته

گره هاش دست زمان بافته

دو بادام پربند و تنبل پرست

یکی نیم خواب و یکی نیم مست

بزان بادش از زلفک مشکبیز

همه ره چو از نافه بگشاده زیز

ز خنده لبش چشمۀ نوش ناب

فسرده درو قطره بر قطره آب

به سیمین ستون خم درآورد و گفت

که بایدت مهمان ناخوانده جفت

سپهدار بر جست و بردش نماز

مزیدش دو یاقوت گوینده راز

بدو اندر آویخت آن دلگسل

چو معنی ز گفتار شیرین به دل

به رویش بر از بسد درّ پوش

همی ریخت بر لاله شکر ز نوش

نشستند و بزمی نو آراستند

به می یاد یکدیگران خواستند

بلورین پیاله ز می لاله شد

کف می کش از لاله پر ژاله شد

سپهدار گفتا سپاس از خدای

که جفتی مرا چون تو آمد به جای

گر از پیش دانستمی کار تو

همین فرّ و خوبی و دیدار تو

بُدی دیر گه کان کمان پیش شاه

کشیدسمتی بر امید تو ماه

پری چهره گفت ایچ پیل آن توان

ندارند، پس چون توانی تو آن

بدان کان کمان آهنست اندرون

دگر چوب و توز و پیست از برون

بمان تا چنان هم کمانی دگر

من از چوب سازم نهان از پدر

بخندید یل گفت از آنگونه پنج

کشم، چونت دیدم ندارم به رنج

کشیدن چنان چرخ کار منست

مرا هست موم ار ترا آهنست

چو خر در گل افتد کسی نیکتر

نکوشد به زور از خداوند خر

از آن پس به می دست بردند و رود

بر هر دو دایه سرایان سرود

به جز دایه دمساز با هر دو کس

زن خوب بازارگان بود و بس

شده غمگسارنده شان هر دو زن

گه این پای کوب و گه آن دست زن

همه بودشان رامش و میگسار

مل و نقل و بازی و بوس و کنار

به یک چیزشان طبع رنجور بود

که انگشت از انگشتری دور بود

چو از باده سرشان گرانبار شد

سمن برگ هر دو چو گلنار شد

یل نیو را کرد بدرود ماه

بشد باز گلشن به آرامگاه

همه شب دژم هر دو از مهر و تاب

نه با دل شکیب و، نه با دیده خواب

رفتن گرشاسب به درگاه شاه روم و کمان کشیدن

چو بنهاد گردون ز یاقوت زرد

روان مهره بر بیرم لاجورد

سپهبد سوی دیدن شاه شد

به نزد سیه پوش در گاه شد

بدو گفت کز خانه آوارده ام

ز ایران یکی مرد بیواره ام

به پیوند شاه آمدم آرزوی

بخواهم کشیدن کمان پیش اوی

جدا هر کسش خیره پنداشتند

ز گفتار او خنده برداشتند

که گنج و سلیح و سپاهت کجاست

اگر دختر شهریارت هواست

ز شاهان و از خسروان زمین

بسی خواستند از شه ما همین

تو مردی یک اسپه نهفته نژاد

به تو چون دهد چون بدیشان نداد

چو چندی گواژه زدند او خموش

برآشفت و گفت این چه بانگ و خروش

به گیتی بسی چیز زشت و نکوست

به هر کس دهد آنچه روزی اوست

بسا کس که بر خورد و هرگز نکاشت

بسا کس که کارید و بر برنداشت

بسا زار و بیمار و نومید و سست

که مُردش پزشک و ببود او درست

بزرگ آن نباشد که شاه و سترگ

بزرگ آنکه نزدیک یزدان بزرگ

کشیدن کمان است پیمان شاه

چو بوداین، چه بایست گنج و سپاه

سلیح ار ندارم نه لشکر نه گنج

دل و زور دارم به هنگام رنج

خرد جوشن و بازوام خنجرست

هنر گنج و تیر و سنان لشکرست

کرا نازمودی گه نام و لاف

نشاید شمردنش خوار از گزاف

ز یکّی چراغ آتش افروختن

توان بیشۀ بی کران سوختن

به شاه آگهی داد سالار بار

بدو گفت شه رو ورا ایدر آر

بود ابلهی غرچه ای بی گمان

بخندیم باری بدو یک زمان

به سیلی رگ سرش پیدا کنیم

خمار شبانه بدو بشکنیم

کسی به نداند کشیدن ستم

ز درویش جایی که بینی دژم

چو پیش شه آمد زمین داد بوس

بپرسید شاهش ز روی فسوس

که داماد فرخنده شاد آمدی

از ایران شتابان چو باد آمدی

به بالا بلندی و آکنده یال

چه نامی بدین شاخ و این برز و بال

بدو گفت گرد سپهبد نژاد

مرا باب نامم کمان کش نهاد

به دامادی شه گر آیم پسند

بخواهم کشید این کمان بلند

چنانش کشم چون برآرم به زه

که بپسندی و گویی از دل که زه

بدو گفت شاه ار کشی این درست

به یزدان که فرزند من جفت تست

و گرنایی از راه پیمان برون

ز دار اندر آویزمت سرنگون

بدین خورد سوگند و خط داد شاه

گوا کرد چند از مهان سپاه

چو شد بسته پیمانشان زین نشان

کمان آوریدند ده تن کشان

نشسته به نزد پدر ماه چهر

شده گونه از روی و لرزان ز مهر

سپهبد چو باید به زانو نشست

به دیدار دلبر بیازید دست

کمان را ز بالای سر برفراشت

به انگشت چون چرخ گردان بگاشت

به زانو نهاد و به زه بر کشید

پس آنگاه نرمک سه ره در کشید

چهارم درآهخت از آنسان شگفت

که هر دو کمان گوشه گوشش گرفت

کمان کرد دو نیم و زه لخت لخت

همیدون بینداخت در پیش تخت

برآمد یکی نعره زان سرکشان

درو خیره شد شاه چون بی هشان

بدو گفت کانت به گوهر رسید

بر شادی از رنجت آمد پدید

کنون جفت تست از جهان دخترم

توی فال فرخ ترین اخترم

ولیکن زمان ده که تا کار اوی

چو باید بسازم سزاوار اوی

زمان گفت ندهم که او مرمراست

اگر وی زمان خواهد از من رواست

من اکنون ز شادی نگیرم گذر

چه دانم که باشد زمانی دگر

ز دختر بپرسید پس شهریار

بترسید دختر ز تیمار یار

که سازد نهان شه به جانش گزند

چنین گفت کای خسرو ارجمند

گر او زور کم داشتی زین کمان

سر دار جایش بُدی بی گمان

کنون چون گرو برد پیمان وراست

چه خواهم زمان زو که فرمان وراست

کس از تخمۀ ما ز پیمان نگشت

نشاید ترا نیز از آیین گذشت

دروغ آزمودن ز بیچارگیست

نگوید کرا در هنر یارگیست

زنان را بود شوی کردن هنر

بر شوی به زن، که نزد پدر

بود سیب خوشبوی بر شاخ خویش

ولیکن به خانه دهد بوی بیش

زن ار چند با چیز و با آبروی

نگیرد دلش خرمی جز به شوی

چو نیمه است تنها زن ار چه نکوست

دگر نیمه اش سایۀ شوی اوست

اگر مامت از شوی برتافتی

چو تا شاه فرزند کی یافتی

ز مردان به فرزند گیرند یاد

زن از شوی و مردان ز فرزند شاد

برآشفت شه گفت بر انجمن

دریغا ز بهرت همه رنج من

بتو داشتم عود هندی امید

کنون هستی از آزمون خشک بید

گمان نام بردمت ننگ آمدی

گهر داشتم طمع سنگ آمدی

برو کت شب تیره گم باد راه

ز پس آتش و باد و، در پیش چاه

اگر مرغ پران شوی ور پری

پیی زین سپس کاخ من نسپری

ز هر کس پشیمان تر آن را شناس

که نیکی کند با کسی ناسپاس

نهادش کف اندر کف پهلوان

که تازید زود از برم هر دوان

اگرتان بود دیر ایدر درنگ

نبینید جز تیرباران و سنگ

سپهبد گشاد از دو بازوی خویش

ز یاقوت رخشان دو صد پاره پیش

بر افشاند بر تاج دلدار ماه

شد از شهر بیرون هم از پیش شاه

نشاندش بر اسپ و میان بست تنگ

همی رفت پیشش به کف پالهنگ

خبر یافت بازارگان کاوبرفت

به بدرود کردنش بشتافت تفت

پسش برد یک کیسه دینار زرد

ابا توشه و بارۀ ره نورد

بدو داد و برگشت زی خانه باز

خبر شد به نزد شه سرفراز

بخواندش، بپرسید کاین مرد کیست

بدو مهر جستن ترا بهر چیست

زبان مرد بازارگان برگشاد

همه داستان پیش شه کرد یاد

ز راه و ز دزدان و از کار اوی

ز زور و ز مردی و پیکار اوی

رخ شاه از انده پر آژنگ شد

ز کرده پشیمان و دلتنگ شد

به دل گفت شاید که هست این جوان

ز پشت کیان یا ز تخم گوان

اگر او نبودی چنین نامدار

ز لؤلؤ نکردی به پیشم نثار

سری با دو صد گرد گردن فراز

فرستاد کآریدش از راه باز

مجویید گفت از بن آیین جنگ

به خوشی بکوشید کآید به چنگ

دوم روز نزدیکی چشمه سار

رسیدند زی پهلوان سوار

سپهبد چو دید آسمان تیره فام

بزد بر سر اسپ جنگی لگام

درآمد به هنجار ره ره نورد

ز زین کوهه آویخت گرز نبرد

دمان شد سنان بر همه کرد راست

خروشید کاین گرد و تازش چراست

بدو پیشرو گفت فرمود شاه

که تابی عنان تکاور ز راه

همی گوید ار بازگردی برم

ازین پس تو باشی سر لشگرم

همی گوید ار باز گردی برم

ازین پس تو باشی سر لشگرم

همه کشور و گنج و گاهم تراست

برم بیشی از دیده و دست راست

نتابم سر از رای تو اندکی

تنِ ما دو باشد دل و جان یکی

چنین داد پاسخ که شه را بگوی

که چیزی که هرگزنیابی مجوی

پی صید جسته شده تیز گام

چه تازی همی خیره در دست دام

هر آن خشت کز کالبد شد به در

برآن کالبد باز ناید دگر

گهر داشتی ارج نشناختی

به نادانی از کف بینداختی

بر چشم آن کس دو دیده تباه

کجا روشن آید درفشنده ماه

ندانی همی زشت کردار خویش

بدانی چو پاداشت آید به پیش

نه آگه بود مست بی هُش ز کار

شود آگه آن گه که شد هوشیار

به فرمان اگر بست باید میان

چرا باید آمد سوی رومیان

بر شاه ایرانم امید هست

چراغم چه باید، چو خورشید هست

کرا پر طاووس باشد به باغ

چگونه نهد دل به دیدار زاغ

به دست شهان بر چو خو کرد باز

شود ز آشیان ساختن بی نیاز

بهین جای هر جا که باشم مراست

کجا گور و دشتست و آب و گیاست

نیایم ز پس باز ازین گفته بس

ز پس باد رویم گر آیم ز پس

کنون گر نتابید زی شه عنان

ز گفتن گرایم به گرز و سنان

سخن کس نیارست کردن دراز

همه خوار و نومید گشتند باز

سپهبد شتابید نزدیک ماه

زمانی برآسود و برداشت راه

به سوی بیابان مصر از شتاب

همی راند یک هفته بی خورد و خواب

وصف بیابان و رزم گر شاسب با زنگی

بیابانی آمدش ناگاه پیش

ز تابیدن مهر پهناش بیش

چه دشتی که گروی بود چرخ ماه

درو ماه هر شب شدی گم ز راه

همه دشت سنگ و همه سنگ غاز

همه خار ریگ و همه ریگ مار

هواش آتش و اخگر تفته بوم

گیاهش همه زهر و بادش سموم

نه مرغ اندرو دیده یک قطره آب

نه غول اندرو بوده فرزند یاب

رهی سخت چون چینود تن گداز

تهی چون کف زُفت روز نیاز

درشتیش چون داغ در دل نهان

درازیش چون روزگار جهان

ز رنجش به جز مرگ فریاد نه

درو هیچ جنبنده جز باد نه

به پهنای گیتی نشیب و فراز

تو گفتی که فرشیست گسترده باز

ز شوره درو پود و از ریگ تار

ز دوزخش رنگ و ز دیوان نگار

درین راه ده روزه چون تاختند

بیابان پهن از پس انداختند

به ره چشمۀ آب دیدند چند

میانشان برآورده میلی بلند

بر آن میل چوبی زنی ساخته

دو دست از فراز سرافراخته

هر آنچ از هوا مرغ از گونه گون

بر آن بر نشستی فتادی نگون

فرو ریختی هر دو پرّش بجای

از آن پس نرفتی همی جز به پای

همه دشت از آن مرغ بد گردگرد

فکندند بسیار و کشتند و خورد

زمانی به هم چشم کردند گرم

از آن پس گرفتند ره نرم نرم

به کوهی رسیدند سر بر سپهر

بر آن کُه دژی برتر از اوج مهر

چو ماری رهش یکسر از پیچ و خم

گرفته به دُم کوه و کیوان به دَم

تو گفی تنی بُد مگر چرخ ماه

مر او را سر آن کوه و آن دژ کلاه

بیابان ز صد میل ره یکسره

گذر زیر آن دژ بُد اندر دره

در آن دژ یکی زنگی پرستیز

که غول از نهیبش گرفتی گریز

به چهره سیاه و به بالا دراز

به دیدار دیو و به دندان گراز

تو گفتی تن و چهر آن دیو زشت

خدای از دم و دود دوزخ سرشت

سیاهی که چون جنگ برگاشتی

به کف سنگ و پیل استخوان داشتی

ز که دیدبانش سرافراخته

ز صد میل ره دیده برساخته

اگر مردم اندک بدی گر بسی

ابی باژ نگذشتی از وی کسی

پس کوه شهری پرانبوه بود

بسی ده به پیرامن کوه بود

همه کس بد از بیم فرمانبرش

خورش ها همی تاختندی برش

به نوبت ز هر دژ کنیزی چو ماه

ببردی و کردی مر او را تباه

چو گرشاسب نزدیکی دژ رسید

ز که دیدبانش جرس برکشید

سبک جست زنگی ز آوای زنگ

شده مست و طاسی پر از می به چنگ

همان سنگ و پیل استخوان در ربود

دوید از پس پهلوان همچو دود

چنان نعره ای زد که کُه شد نوان

نگه کرد ناگه ز پس پهلوان

دمان زنگییی دید چون کوه قار

که ابلیس ازو خواستی زینهار

سیه کردی از چهره گیتی فروز

شب آوردی از سایه مهمان روز

به بالا چو بر رفته بر ابر ساج

به دندان چو دو شانه بر هم ز عاج

دو چشمش چو دو گنبد قیرفام

نشانده ز پیروزه مینا دو جام

سر بینی اش چون دو رزون به هم

گشاده ز دوزخ درو دود و دم

به سر برش موی گره بر گره

چو بر قیر زنگار خورده زره

ز دیوست گفتیش رفتار و پی

درازا و رنگ از شب ماه دی

سوی پهلوان چون که غضبان ز چنگ

رها کرد آن سی منی خاره سنگ

سر از سنگ او پهلوان درکشید

ازو رفت و شد در زمین ناپدید

دگر ره برآمد پر از چین رخان

زدش بر سر آن شاخ شاخ استخوان

بخستش دو کتف و سپر کرد خرد

به گرز اندر آمد سپهدار گرد

چنان زدش بر سر به زور دو دست

که با مغز و خون چشمش از سر بجست

به خنجر سرش را ز تن برگرفت

سوی دیدبانش ره اندر گرفت

پیاده بر آن کُه چو نخجیرگیر

همی شد ز پس تا فکندش به تیر

بشد تا بد آن شهر از آن سوی کوه

به پرسش گرفتند گردش گروه

که با تو درین ره که بد یارمند

که رستی ز دست سیه بی گزند

چنین گفت کان کاو مرا زشت خواه

چنان باد غلتان به خون کان سیاه

سر زنگی از پیش ایشان فکند

برآمد ز هرکس خروشی بلند

دویدند هر کس همی دید پست

گرفت آفرین بر چنان زور و دست

به تاراج دژ تیز بشتافتند

بسی گوهر و سیم و زر یافتند

به خروارها عنبر و زعفران

هم از فرش و از دیبۀ بی کران

غریوان یکی ماهرخ دختری

کزآن شهر بودش پدر مهتری

ببردند نزد پدر هم به جای

فکندند دژ پست در زیر پای

بسی هدیۀ گونه گون ساختند

به پوزش بر پهلوان تاختند

بلابه شدند آن همه شهریار

که بر ما تو باش از جهان شهریار

نپذرفت و یک هفته آنجا ببود

سر هفته زان شهر برکرد زود

یکی پیک با باد همراه کرد

پدر را ازین مژده آگاه کرد

ببد شاد اثرط سپه برنشاند

بدان مژده ده زر و گوهر فشاند

یکی هودج از ماه زرین سرش

زده کله زرّبفت از برش

بیاراست بر کوهۀ زنده پیل

زد آذین ز دیبا و گنبد دو میل

جهان شد بهاری چو باغ ارم

زبرگرد مشک ابر و باران درم

همه پشت پیلان درفشان درفش

ز دیبا جهان سرخ و زرد و بنفش

سواران همه راه بر پشت زین

ستاننده رطل این از آن آن از این

ز بس برهم آمیخته مشک و می

بر اسبان شده غالیه گرد و خوی

بر آیین آن روزگار از نخست

ز سر باز بستند عقدی درست

به هر برزن آواز خنیاگران

به هر گوشه ای دست بند سران

هم از ره عروس نو و شاه نو

در ایوان نشستند بر گاه نو

گشاد اثرط از بهر جفت پسر

یکی گنج یاقوت و دُر سر به سر

براو کرد چندان گهرها نثار

که گنج پدر بر دلش گشت خوار

برآن مهرکش بود صد برفزود

نهان زی پدر نامه ای کرد زود

ز کار سپهدار و آن فر و جاه

همه گفت از کار زنگی و راه

دژم گشت قیصر ز کردار خویش

روان کرد گنجی از اندازه بیش

هزار اشتر آراسته بار کرد

ده از بارگی بار دینار کرد

هزار دگر راست کردند بار

ز فرش و خز و دیبۀ شاهوار

ز زر افسر و یاره و طوق و تاج

به گوهر نگاریده تختی ز عاج

دو صد اشتر آرایش بارگاه

ازو صد سپید و دگر صد سیاه

فرستاد پاک اثرط راد را

همان دخت و فرخنده داماد را

دگر هرکرا بد سزا هدیه داد

به نامه بسی پوزش آورد یاد

زبس خواهشش پهلوان نرم شد

از آزار دل سوی آزرم شد

به خلعت فرستاده را شاد کرد

به پاسخ بسی نیکوی یاد کرد

دگر گفت گامی ره از کام تو

نگردم، نجویم، جز آرام تو

ولیکن بدان مرد بازارگان

ز نیکی بکن هر چه داری توان

بدان کاو دل و جان و رای منست

بدو هرچه کردی به جای منست

بود آینه دوست را مرد دوست

نماید بدو هرچه زشت و نکوست

فرستاد ازینگونه پیغام باز

از آن پس همی بود با کام و ناز

از آن پس شد آن مرد بازارگان

شه روم را تاج آزادگان

ز گرد گزین وز شه روم نیز

همی یافت هرگونه بسیار چیز

به گیتی به جز دست نیکی مبر

که آید یکی روز نیکی به بر

بسی جای ها گفته اند این سخن

که کن نیکویی و به جیحون فکن

پشیمان نگردد کس از کار نیک

نکوتر ز نیکی چه چیزست و یک

به میدان دانش بر اسپ هنر

نشین و ببند از ستایش کمر

وفاترگ کن درع رادی بپوش

کمان از خرد ساز و خنجر ز هوش

براینسان سواری کن از خویشتن

پس اسپت به هر سو که خواهی فکن

ساختن شهر زرنج

چو بگذشت ازین کار ماهی فره

بیآمد به نزدیک آب زره

ز اخترشناس و مهندس شمار

به روم و به هند آن که بد نامدار

بیاورد و بنهاد شهر زرنج

که در کار ناسود روزی ز رنج

ز گل باره ای گردش اندر کشید

میانش دژی سر به مه برکشید

ز پیرامن دژ یکی کنده ساخت

ز هر جوی و شهر آب در وی بتاخت

بسا رود برداشت از هیرمند

وزان جوی و کاریزها برفکند

در این کار بُد پهلوان سپاه

که از شاه کابل تهی ماند گاه

پسر شاد بنشست بر جای اوی

بگردید از آیین و از رای اوی

خراج پدرش آن که هر سال پیش

به اثرط فرستادی از گنج خویش

دو ساله به گنج اندر انبار کرد

دگر طمع کشورش بسیار کرد

بسی دادش اثرط به هر نامه پند

نپذرفت و بد پاسخ آراست چند

همیدونش دستور فرزانه هوش

بسی گفت کاین جنگ و کین رامکوش

به صدسال یک دوست آید به دست

به یک روز دشمن توان کرد شست

چو بود آشتی نو میآغاز جنگ

پس شیر رفته مینداز سنگ

تن و جان بود چیز را مایه دار

چو جان شد بود چیز ناید به کار

تو این پادشاهی بیابی که هست

به از طمع مه زین که ناید به دست

پشیزی به دست تو بهتر بسی

ز دینار در دست دیگر کسی

نگه کن که در پیشت آبست و چاه

کلیجه میفکن که نرسی به ماه

شهان از پی آن فزایند گنج

که از تن بدو بازدارند رنج

تو گنج از پی رنج خواهی همی

فزودن بزرگی بکاهی همی

ز گرشاسب ترسد همی چرخ و بوم

سُته شد ز گرزش همه هند و روم

شهان را همه نیست پایاب اوی

چه داری تو با این سپه تاب اوی

چو آتش کنی زیر دامن درون

رسد دود زود از گریبان برون

مکن بد که تا بد نیایدت زود

مدرو و مدوز و ترا رشته سود

برآشفت و گفتش تو لشکر پسیچ

ز پیکار گرشاسب مندیش هیچ

دو سال است کاو شد ز درگاه شاه

به نزدیک آب زره با سپاه

به نوّی یکی شهر سازد همی

ز هر شهر مردم نوازد همی

به ما تا رسد گرد او در نبرد

ز زاول برآورد باشیم گرد

بُدش ابن عم نام انبارسی

بدادش ز گردان دو صد بار سی

فرستادش از پیش و سالار کرد

ز پس با سپه ساز پیکار کرد

گزید از دلیران دو ره چل هزار

صد و شست پیل از در کارزار

بشد تا سر مرز کابلستان

به کین جستن شاه زابلستان

خبر شد برِ اثرط سر فراز

سبک خواند لشکر ز هر سو فراز

برادرش را سروری هوشیار

پسر بُد یکی نام او نوشیار

ورا کرد پیش سپه جنگجوی

بَرِ شهر داور فرود آمد اوی

جنگ نوشیار با انبارسی

به جنگ آن دو سالار پیش از دو شاه

رسیدند زی یکدگر کینه خواه

دو لشکر زدند از دو سو پره باز

ببد دست جنگ دلیران دراز

سواران به یک جا برآمیختند

پیاده جدا درهم آویختند

سر خنجر آتش شد و گرد دود

چو آتش کزو جوش خون خاست زود

بغرید کوس و برآمد نبرد

برخشید تیغ و بجوشید گرد

نوان گشت بوم و جهان شد سیاه

بلرزید مهر و بترسید ماه

یکی بزمگه بود گفتی نه رزم

دلیران درو باده خواران بزم

غو کوسشان زخم بربط سرای

دم گاو دم ناله و آوای نای

روان خون می و نعره شان بانگ زیر

پیاله سر خنجر و نقل تیر

به هر گوشه ای مستی افکنده خوار

چه مستی که هرگز نشد هوشیار

چویک رویه پیکار پیوسته شد

زگردان بسی کشته وخسته شد

دمان نوشیار از میان نبرد

به انبارسی ناگهان باز خورد

برآورد زهر آبگون خنجرش

به زخمی زتن ماند تنها سرش

سپه چون سپهبد نگون یافتند

عنان یکسر از رزم برتافتند

زپس خیل زاول سه فرسنگ بیش

برفتند و دشمن گریزان ز پیش

فکندند از ایشان بسی رزم ساز

چو خورشید شد زرد،گشتند باز

همان گه شه کابل اندر رسید

همه دشت وکه کشته وخسته دید

زدش ز آتش درد بر مغز دود

که شب گشت وهنگام کوشش نبود

تن کشته انبارسی باز جست

برو رُخ به خون دو دیند بشست

یکی عود با زعفران برفروخت

مر آن کشته را تن به آتش بسوخت

هم از بهر آن کشته بر انجمن

بسی کس به آتش فکندند تن

سپه هر کجا کشته شان بد دگر

همه شب بدند از برش مویه گر

به یاری بر نوشیار از سران

همان شب بیامد سپاهی گران

جنگ شاه کابل با زابلیان وشکسته شدن اثرط

چوباز سپیده بزد پرّ باز

ازاو زاغ شب شد گریزنده باز

شه کابل آورد لشکر به جنگ

برابر دو صد برکشیدند تنگ

بپیوست رزمی گران کز سپهر

گریزنده شد ماه و، گم گشت مهر

برآورد ده ودار وگیر وگریز

زهرسو سرافشان بُد وترگ ریز

جهان جوش گردان سرکش گرفت

به دریا زتیغ آب آتش گرفت

همه دشت تابان ز الماس بود

همه کوه در بانگ سر پاس بود

فکنده سر نیزه ی جان ستان

یکی را نگون ویکی را ستان

زبس خون خسته زمی لاله زار

وز آن خستگان خاسته ناله زار

تن پیل پرخون وپرتیر وخشت

چوزآب بقم رسته بر کوه کشت

به تیغ وسنان و به گرز گران

بکشتند چندان ز یکدیگران

که شدمرگ از آن خواربرچشم خویش

سته گشت ونفرید بر خشم خویش

دل جنگیان شد زکوشش ستوه

شکست اندر آمد به زاول گروه

ز پیش سپه نوشیار دلیر

درآمد بغرید چون تند شیر

کزین غرچگان چیست چندین گریغ

بکوشید هم پشت با گرز وتیغ

همان لشکرست این که در کارزار

گریزان شدند از شما چند بار

سپه را به یک بار پس باز برد

به نیزه فکند از یلان چند گرد

تنوره زد از گردش اندر سپاه

زهرسو به زخمش گرفتند راه

بینداختندش به شمشیر دست

فکندند بی جانش بر خاک پست

پسرش از دلیری بیفشرد پای

ستد کینه زان جنگجویان بجای

نخست از یلان پنج بفکند تفت

پدر را ببست از بر زین ورفت

دلیران زاول همه ترگ وتیغ

فکندند وجستند راه گریغ

از ایشان همه دشت سربود ودست

گرفتند بسیاروکشتند وخست

چوشب خیمه زد از پرند سیاه

درو فرش سیمین بگسترد ماه

شه کابل آنجا که پیروز گشت

بزد با سپه پرخون وپرخاک وگرد

گریزندگان نزد اثر ط به درد

رسیدند پرخون وپرخاک وگرد

بدادندش از هر چه بُد آگهی

بماند از هش ورای مغزش تهی

زدرد سپه وز غم نوشیار

به دل درش با زهر شد نوش یار

نامه ی اثرط به گرشاسب

یکی نامه نزدیک گرشاسب زود

نبشت ونمود آن کجا رفته بود

زکابل شه ولشکر آراستن

ز نادادن باژ وکین خواستن

دگر گفت چون نامه خواندی بجای

مزن دم جز آورده در اسپ پای

به زودی به من رس چنان ناگهان

که ازخوان رسد دست سوی دهان

که من، چون شد این نامه پرداخته

برفتم ، سپه رزم را ساخته

فرستاده بر جدری آمد برون

یکی باد پی کوه کوهان هیون

کم آسای ودم ساز وهنجار جوی

سبک پا وآسان دو وتیز پوی

شکیب آوری رهبری ، تیزگام

ستوهی کشی کم خور و پرخرام

شتابنده از پیش ورهبر ز پس

جهنده رهان وگریزنده رس

چو موج ازنهیب وچون آتش زتاب

چو خاک از درنگ وچو باد از شتاب

به رأی از خرد تیز دیدار تر

به پای از کمان تند رفتارتر

خبردار وبر نادل وتیزهوش

به ره دیده بان چشم وجاسوس گوش

بد انسان همی شد که هزمان زگرد

پی اش با قضا گفت از راه گرد

کمان وار گردنش وجستن چوتیر

خمیرش پی وخاره زو چون خمیر

گهی در زمین یار درندگان

گه اندرهوا جفت پرندگان

اگر سینه برکوه خارا زدی

بکندی وبر ژرف دریا زدی

پی مورچه بر پلاس سیاه

بدیدی شب تیره صد میل راه

بپای آن کجا دیده بگماشتی

سبک تر ز دیدار بگذاشتی

تنش ابر بد برق دندان تیز

خوی اش قطره باران وکف ریز

چو تیر از کمان بدش جستن زجای

بسان ستاره نشان های پای

ز منزل به منزل همی شد چنان

دمان ودوان وجهان چون جهان

چو زنگی که بازی کند در خروش

دولب کرده لرزنده در بانگ وجوش

چو انگشت کاسان شمارد شمار

پی اش بُد شمارنده ی کوه وغار

به یک چشم زخم آزمون را درنگ

بجست از شدن تا به شهر رزنگ

سپهدار را بود کند اگری

بجست از شدن تا ره شهر زرنگ

سپهدار را بود کند اگری

بسی یافته دانش از هر دری

بدو گفته بد راز اختر نهان

که خیزد یکی شورش اندرجهان

درین مه زکابل سپاهی به جنگ

بیاید، بر اثرط کند کار تنگ

ز زاول گره کشته گردد بسی

ز پیوستگانت کم آید کسی

ترا رفت باید سرانجام کار

کنی رزم وزاختر شوی کامکار

فرستاده اینک به راه اندرست

چو هفته سرآید درست ایدرست

ببد هفته وکس نیامد ز راه

بر او تند شد پهلوان سپاه

دژم گفت چون بخش اختر درست

ندیدی ، دروغ از تو گفتن که جست

دروغ آبروی از بنه بسترد

نگوید دروغ آنکه دارد خرد

به گرد دروغ آن که گردد بسی

ازاو راست باور ندارد کسی

هر آهو که خیزد زکژ یک سخن

به صد راست نیکو نگردد زبن

زبانی که باشد بریده ز جای

از آن به که باشد دروغ آزمای

ستاره شمر شد دژم روی وگفت

بدارنده دادار بی یار وجفت

بدین چهر ه انگیز گوهر چهار

بدین هفت رخشنده وهفت تار

که ننشینم امروز پیشت ز پای

جز آن گه که گفت من آید بجای

وگرنه نیارم بدین کار دست

برآتش نهم دفترم هر چه هست

بگفت وسطرلاب برداشته

همی بد به ره دیده بگماشته

چو از بیم شب زرد شد چهرخور

دوان پرده دار اندر آمد ز در

که بر در فرستاده ای تیزگام

رسیدست و ، دارد ز اثرط پیام

سپهدار خواندش بر خویش زود

بپرسید و دید آنچه در نامه بود

همان بود کاختر شمر گفتراست

زبهرش سبک خلعت و یاره خواست

شد از دانشش خیره اندر نهفت

ازین خوبتر دانشی نیست گفت

به اسپ نبردی در افکند زین

دو صد گرد کرد از دلیران گزین

شب وروز پوینده ز آنسان شتافت

که باد وزان گردش اندر نیافت

چنین تا به کوهی که بد جای شیر

ز بر نیستان بود و گندآب زیر

چو تندر همه بیشه بانگ هژبر

شده گردشان گرد گردون چو ابر

به گردانش باشید گفتا بجای

که تنها مرا رزم شیرست رأی

شوم زین هژبران آکنده یال

یکی را کنم شاه کابل به فال

هم ا زپیشش اندر کمین شکار

سخ شیر شکاری شدند آشکار

به گردون همی برفشاندند خاک

به نعره دل سنگ کردند چاک

یکی پیشرو بود با خشم و زور

سپهبد سبک پای برزد به بور

برآورد برزه خم شاخ کرگ

ز ترکش برآهخت زنبور مرگ

به زخم خدنگ دو پیکان سرش

فرو دوخت با حلق و یال وبرش

بزد نیزه بر گرده گاه دگر

به کامش برافشاند خون جگر

فکند از سیم سر به تیغ نبرد

گرفت آن گهی ره شتابان چو گرد

دهی دید در راه بر ساده دشت

به پایان ده با سپه برگذشت

از آن ده برهمن یکی مرد پیر

به آواز گفت ای یل گردگیر

هنرمند گرشاسب گر نام تست

نیای تو جمشید شخ بُد درست

به مردی جان را بخواهی گرفت

بسی رزم ها کرد خواهی شگفت

به بند آوری بازوی منهراس

از آن دیو گیتی کنی بی هراس

بپرسید گرشاسب از راه راست

چه دانستی این و آگهیت از کجاست

بگفتا کز اندیشه ی دوریاب

ببینم همه بودنی ها به خواب

نشان آن که دی شیر کشتی به راه

به کاول همی رانی اکنون سپاه

ز شاهش بخواهی ربودن شهی

کنی شهر وبومش زمردم تهی

برین مژده خواهم کزاین کار زار

چو رفتی به بتخانه ی سو بهار

بر آن خانه وآن بد پرستان گزند

نسازی ، که یزدان ندارد پسند

براین گر به سوگند پیمان کنی

خرد را به فرهنگ فرمان کنی

سه پندت دهم نغز کز هر سه زود

گری نام و باشدت بسیار سود

سپهبد به فرمانش سوگند خورد

چنین گفتش آن گه پرستنده مرد

که گر دختر شاه کابل به جام

گه ِ بزمت آرد می لعل فام

بدان کان فریبست ،نازش مخر

بفرمای تا او خورد ، تو مخور

دوم گرت روزی ز پیش سپاه

زنی در یکی خانه خواند ز راه

مشو، گر چه زن لابه سازد بسی

به جای تو بفرست دیگر کسی

سوم پند شهری که نو ساختی

به رنج اش بسی گنج پرداختی

همه بومش از ریگ دارد نهاد

همی خواهد آکندن از ریگ باد

به پیشش بر از چوب ورغی ببند

چو بستی ، ز ریگش نباشد گزند

سپهدار از او هر سه پذرفت و رفت

همی شد شب وروز چون باد تفت

جنگ اثرط با شاه کابل

وز آن سوچو از شهر داور سپاه

سوی جنگ برد اثرط کینه خواه

سپه سی هزار از یلان داشت بیش

دوصد پیل برگستوان دار پیش

دلیران پرخاش دورویه صف

کشیدند جان برنهاده به کف

سواران شد آمد فزون ساختند

یلان از کمین ها برون تاختند

به کوه اندر از کوس کین ناله خاست

ز پیکان در ابر آهنین ژاله خاست

شتاب اندر آمیخت کین با درنگ

شد ازخون و از گرد گیتی دو رنگ

هوا تف خشت درفشان گرفت

سر تیغ هرسو سرافشان گرفت

تو گفتی ز بس خون که بارد همی

جهان زخم خنجر سرآرد همی

درآورده خرطوم پیلان به هم

چو ماران خم اندر فکنده به خم

همی خون وخوی برهم آمیختند

به دندان ز زخم آتش انگیختند

گرفتند پیلان اثرط گریز

بر آمد ز زابل گره رستخیز

فراوان کس از پیل افتاد پست

بسی کس نگون ماند بی پا ودست

فکند این سلیح آن دگر رخت ریخت

دلاور ز بددل همی به گریخت

زد اثرط برون ادهم تیزگام

یلان را همی خواند یک یک به نام

عنان چند را باز پیچید و گفت

نیستاد کس مانده با درد جفت

بدش ریدگان سرایی هزار

هزار دگر گرد خنجر گزار

بدین مایه لشکر بیفشرد پای

فرو داشت چندان سپه را بجای

چپ و راست با نامداران جنگ

همی جست جنگ از پی نام و ننگ

عنان را به حمله بسودن گرفت

سران را به نیزه ربودن گرفت

کجا گردی انگیختی در نبرد

به خون باز بنشاندی آن تیره گرد

چنین تا فروشد سپهری درفش

زشب گشت زربفت گیتی بنفش

به راه سکاوند چون باد تفت

شب قیرگون روی بنهاد ورفت

بر دامن کوهی آمد فرود

همه راغ او بیشه ی کلک بود

گریزندگان را گروها ، گروه

همی خواند از هر رهی سوی کوه

پراکنده گرد آمدش پیل شست

دگر ده هزار از یلان چیره دست

همه خسته و مانده و تافته

ز بس تشنگی کام و دل کافته

طلایه پراکنده بر کوه و دشت

ببد تا سپاه شب از جا بگشت

چو دینار گردون برآمد ز خم

ستد یک یک از سبز مینا درم

درفش شخ کابل آمد پدید

سپاه از پسش یکسر اندر رسید

سراسیمه ماندند زاول سپاه

به اثرط نمودند هر گونه راه

چه سازیم گفتند چاره که جنگ

فراز آمد وشد جهان تاروتنگ

ستوهیم هم مرد وهم بارگی

شده در دم مرگ یکبارگی

ز چندین سپه نیست ناخواسته کس

ره دور پیشست ودشمن ز پس

چنین گفت اثرط که یک بار نیز

بکوشیم تا بخش کمتر نگردد نه بیش

جهاندار بخشی که کردست پیش

از آن بخش کمتر نگردد به بیش

همه کار پیکار ورزم ایزدیست

که داند که فرجام پیروز کیست

به هر سختیی تا بود جان به جای

نباید بریدن امید از خدای

چه خواهد بدن مرگ فرجام کار

چه در بزم مردن چه در کارزار

بگفت این وخفتان و مغفر بخواست

بزد کوس وصف سپه کرد راست

شد اندر زمان روی چرخ بنفش

پر از مه ز بس ماه روی درفش

زخون یلان و ز گرد سپاه

زمین گشت لعل وهوا شد سیاه

ز بس گرز ابر ترگ ها کوفتن

فتاد آسمان ها در آشوفتن

سرتیغ درچرخ مه تاب داد

سنان باغ کین را به خون آب داد

بد از زخم گردان سراسیمه کوه

ز بانگ ستوران ستاره ستوه

شده پاره بر شیر مردان زره

ز خون بسته بر نیزه هاشان گره

زمین از پی پیل پرژرف چاه

چو کاریز یلان خون را به هر چاه راه

خزان است آن دشت گفتی به رنگ

درختان یلان ، باغ میدان جنگ

چمن صف دم بد دلان باد سرد

روان خون می و چهرها برگ زرد

شد از کشته پرپشته بالا وپست

سرانجام بد خواه شد چیره دست

به زاول گره بخت بربیخت گرد

همه روی برگاشتند از نبرد

یکی کوه و دیگر بیابان گرفت

بماند از بد بخت اثرط شگفت

برآهخت تیغ اندر آمد به پیش

دو تن را فکند از دلیران خویش

بسی خورد سوگندهای درشت

که هر کاو نماید به بدخواه پشت

نیام سر تیغ سازم برش

کنم افسر دار بی تن سرش

وگر من به تنهایی اندر ستیز

بمانم ، دهم سر ، نگیرم گریز

دگر باره گردان پرخاشجوی

به ناکام زی رزم دادند روی

ده وگیر برخاست بادار وبرد

هوا چون بیابان شد از تیره گرد

بیابانی آشفته همرنگ قیر

درو غول مرگ و گیاخشت وتیر

زچرخ کمان گفته شد کوه برز

درید آسمان از چکاکاک گرز

ببارید چندان نم خون ز تیغ

که باران به سالی نبارد ز میغ

یکی بهره شد کشته زاول گروه

دگر گشته از جنگ جستن ستوه

چنان غرقه درخون که هرکس که زیست

به آوازه بشناختندی که کیست

به اندرز کردن همه خستگان

وزآن خستگان زارتر بستگان

غریو از همه زار برخاسته

بریده دل از جان واز خواسته

همی گفت هرکس برین دشت کین

بکوشید تا تیره شب همچنین

مگر شب بدین چاره افسون کنیم

سر از چنبر مرگ بیرون کنیم

رسیدن گرشاسب به یاری اثرط و شبیخون او

پس که چو خور ساز رفتن گرفت

رخش اندک اندک نهفتن گرفت

غو دیده بان از برِ مه رسید

که آمد درفش سپهبد پدید

خروش یلان شد ز شادی بر ابر

ستد ناله ی کوس هوش هژبر

سپه را دل آمد همه باز جای

یکی مرد ده را بیفشرد پای

بر آن بود دشمن که شب در نهان

گریزند زاول گره ناگهان

ز گرشاسب آگه نبودند کس

شب آمد ز پیکار کردند بس

یل پهلوان داشت کآمد ز راه

تنی ده هزار از یلان سپاه

که هر کز گریزندگان یافت زود

عنانشان ز ره باز برتافت زود

هم از ره که آمد نشد زی پدر

به کین بست بر جنگ جستن کمر

سران سپه و اثرط سرافراز

به صد لابه بردندش از پیش باز

ببد تا برآسود و چیزی بخورد

ز لشکر بپرسید پس وز نبرد

جز از کشتگان هر که را نام برد

همه خسته دید از بزرگان وخرد

ز بس خشم وکین کرد سوگند یاد

که بدهم من امشب بدین جنگ داد

زنم تیغ چندان که از جوش خون

رخ قیر گون شب کنم لاله گون

شب تار وشبرنگ در زیر من

که تا بد بر ِ گرز وشمشیر من

طلایه فرستاد هم در شتاب

زمانی گران کرد مژگان به خواب

شبی همچو زنگی سه تر ز زاغ

مه نو چو در دست زنگی چراغ

سیاهیش بر هم سیاهی پذیر

چو موج از بر موج دریای قیر

چو هندو به قار اندر اندوده روی

سیه جامه وز رخ فروهشته موی

چنان تیره گیتی که از لب خروش

ز بس تیرگی ره نبردی به گوش

میان هوا جای جای ابر ونم

چو افتاده بر چشم تاریک تم

جهان گفتیی دوزخی بود تار

به هر گوشه دیو اندراو صدهزار

از انگشت بدشان همه پیرهن

دمان باد تاریک ودود از دهن

زمین را که از غار دیدار نه

زمان را ره و روی رفتار نه

به زندان شب در به بند آفتاب

فروهشته بر دیده ها پرده خواب

فرشته گرفته ز بس بیم پاس

پری در نهیب ، اهرمن در هراس

بسان تنی بی روان بُد زمین

هوا چون دژم سوکیی دل غمین

بدان سوک برکرده گردون ز رشک

رخ نیلگون پُر ز سیمین سرشک

چو خم گاه چوگانی از سیم ماه

درآن خم پدیدار گویی سیاه

تو گفتی سپهر آینست از فراز

ستاره درو چشم زنگیست باز

درین شب سپهبد چو لختی غنود

ز بهر شبیخون بر آراست زود

همان نامور ویژگان را که داشت

برون برد وز ره عنان بازگاشت

چو نزدیکی خیل دشمن رسید

سواری صد آمد طلایه پدید

کشید ابر بیجاده باز از نیام

برانگیخت شبرنگ وبرگفت نام

ز زین کرد مر چند را سرنشیب

گرفتند دیگر گریز از نهیب

سپهدار با ویژگان گفت هین

گرید از پس ام گرز وشمشیر کین

همه گوش دارید آوای من

گراییدن گرز سرسای من

بزد نعره ای کز جهان خاست جوش

زدشمن چهل مُرد وصد شد زهوش

به یک ره بر انبوه لشکر زدند

سپه با طلایه به هم برزدند

سپه برهم افتاد شیب وفراز

رکیب از عنان کس ندانست باز

رمیدند پیلان و اپان زجای

سپردند مر خیمه خا را به پای

همی تاخت هرکس درآن جنگ وشور

یکی زی سلیح ویکی زی ستور

دلیران زاول چو پیلان مست

دوان هر سوی گرز وخنجر به دست

سراپرده ز آتش برافروختند

بسی خرگه وخمیه ها سوختند

شد از تابش تیغ ها تیره شب

چو زنگی که بگشاید از خنده لب

تو گفتی به دوزخ درون اهرمن

دمد هر سوی آتش همی از دهن

به کم یک زمان خاست صد جا فزون

ز گردان تل کشته و جوی خون

یکی را فکنده ز تن پای ودست

یکی را سر ومغز از گرز پست

یکی دوزخی وار تن سوخته

سلیح وسلب ز آتش افروخته

چو سیم روان برزد از چرخ سر

برآن سیم خورشیذ بر ریخت زر

بد از رنگ خورشید وز خون مرد

همه دشت چون دیبه ی سرخ و زرد

سپهبد سوی صف پیلان دمان

چو باد از کمین تاخت بر زه کمان

به تیر اندرآن حمله بفکند تفت

ز پیلان برگستوان دارهفت

به ترگ و به جوشن ز کابل گرو

یکی دیده بان دید بر تیغ کوه

زدش بر بر ودل خدنگی درشت

چنان کز دلش جست بیرون زپشت

بشد تیر پنهان به سنگ اندرون

فتاد از کمر مرد بی جان نگون

وز آن جای با ویژگان رفت چیر

سوی لشکرش همچو ارغنده شیر

به شادی برآمد ز لشکر خروش

فتاد از غو کوس در چرخ جوش

ز کابل سپه کشته شد شش هزار

ندانست کس خستگان را شمار

نبد کشته از خیل گرشاسب کس

شمردند، یک مرد کم بود وبس

رسید آن یکی نیز تازان نوند

گرفته سواری به خم کمند

همه خیل کابل شدند انجمن

برآن کشته پیلان پولادتن

به یک تیر بد هریک افکنده خوار

براین سو زده کرده زآن برز کوه

همیدون بر آن دیده بان یک گروه

شدند انبه از زیر کرده ز آن سو گذار

بدیدند در سنگ نادیده تیر

یلان را همه روی شد چون زریر

بدانست هرکس به فرهنگ زود

که آن زخم از شست گرشاسب بود

زد اسپ از میان شاه کابل چو باد

سوی لشکر زابل آواز داد

ز گرشاسب پرسید گفتا کجاست

دهیدم ازو مژده گر باشماست

که با او به جنگ بهو بوده ام

همه کشور هند پیموده ام

شنیدم که زاول بپرداختست

به شهریست کآنرا کنون ساختست

یکی گفت نشناسی ای رفته هوش

که گرشاسب کرد این همه رزم دوش

هم از ره که آمد فکند این سران

برآرد کنون گرد ازین دیگران

به هنگام از ایدر گریزید زار

از آن پیش کآرد کنون کارزار

شه کابل آمد دو رخساره زرد

به لشکر بر آن راز پیدا نکرد

مترسید، گفتا که گرشاسب نیست

سری نامدارست ومردی دویست

شب این تیرها را وی انداختست

همین تاختن ناگه او ساختست

به گرشاسب یاور نباید کسم

اگر اوست تنها من او را بسم

شبیخون بود پیشه ی بد دلان

ازین ننگ دارند جنگی یلان

اگر ما برایشان شبیخون کنیم

همه آب ها در شبی خون کنیم

بگفت این ولشکر همه گرد کرد

بزد کوس و برخاست صف نبرد

سپه را سبک پهلوان صف کشید

جدا جای هر سرکشی برگزید

همه خستگان را ز پس بازداشت

به جنگ آنکه شایسته بد برگماشت

درآورد پیش اژدهافش درفش

شد از تیغ هامون چو گردون بنفش

دم نای رویین ز مه برگذشت

غو کوس دشت و که اندر نوشت

به حمله یلان در فراز ونشیب

عنان گرد کردند تازان رکیب

به زخم سر تیغ الماس چهر

همی خون فشاندند برماه ومهر

شل وخشت چون پود وچون تاربود

چکاکاک برخاست از ترگ وخود

زهفتم زمین گرد پیکار خاست

ز دیو و پری بانگ زنهار خاست

عقیقین شد ازخون به فرسنگ سنگ

فروریخت از چرخ خرچنگ چنگ

ز بس خنجر و نیزه ی جان ستان

زمین همچو آتش بد و نیستان

نگارنده ازخون سنان ها زمین

گشاینده مرگ از کمان ها کمین

شده تیغ ها در سر انداختن

چو بازیگر از گوی ها باختن

بد آتش ز هر حلقه ی درع پوش

زبانه زبانه برآورده جوش

تو گفتی ز بگداخته زرّ کار

هوا شفشفه سازد همی صدهزار

چو گرشاسب آن رزم و پیکار دید

جهان پرسوار صف او بار دید

به شبرنگ ِ مه نعل گردون نورد

درآمد ، برافروخت گرز نبرد

دو دستی همی کوفت بر مغز وترگ

همی ریخت ز الماس کین زهر مرگ

گه انداخت خرطوم پیلان به تیغ

برافشاند گه مغز گردان به میغ

کجا گرز بر زخم بگماشتی

زمین از بر گاو برگاشتی

زگردان به خم کمند از کمین

به هر حمله دو دو ربودی ز زین

سم اسپش از گرد سنگ سیاه

همی کرد چون سرمه در چشم ماه

دل کوه تعلش همی چاک زد

زخون خرمن لاله بر خاک زد

یکی پیل چون کوه هامون سپر

خمش کرد خرطوم گرد کمر

بکوشید کز زینش آرد به زیر

نجنبید از جای گرد دلیر

زدش گرز وخونش از گلو برفشاند

ز سر مغزش و چشم بیرون جهاند

بیفکند دیگر ز پیلان چهار

همی تاخت غران چو ابر بهار

رمیدند پیلان از آن جنگجوی

سوی لشکر خویش دادند روی

فکندند بسیار و کردند پست

درفش دلیران نگون شد ز دست

بدانست هر کس که گرشاسبست

سخن گفتن شاه گوشاسبست

که و دشت از افکنده بُد ناپدید

گریزنده کس دو به یک جا ندید

سواران رمان گشته بی هوش و هال

پیاده ز پیلان شده پایمال

به راهی دگر هر یکی گشته گم

ز بر کرکس وغول تازان به دم

چوشب قطره قطره خوی سندروس

پراکند بر گنبد آبنوس

ده وشش هزار آزموده سوار

گرفته شد و کشته پنجه هزار

سراپرده وخیمه و خواسته

سلیح و ستوران آراسته

همه گرد کردند از اندازه بیش

جدا برد ازو هر کسی به خویش

گرفتاریان با همه هر چه بود

سپهبد به زاول فرستاد زود

ده ودو هزار از دلیران گرد

گزین کرد ودیگر به اثرط سپرد

مرورا به زاول فرستاد باز

شد او سوی کاول به کین رزم ساز

آمدن گرشاسب به بتخانه ی سوبهار

چو آمد به بتخانه ی سو بهار

یکی خانه دید از خوشی پرنگار

ز بر جزع و دیوار پاک از رخام

درش زرّ پخته ، زمین سیم خام

به هر سو بر از پیکر اختران

از ایوانش انگیخته پیکران

میان کرده در برج شیر آفتاب

ز یاقوت رخشان و دُر خوشاب

ز گوهر یکی تخت در پیشگاه

بتی بر وی از زرّ وپیکر چو ماه

زمان تا زمان دست بفراشتی

گشادی کف و بانگ برداشتی

همان گه شدی هر دو کفش پرآب

بشسبی بدو روی وتن در شتاب

از آن آب هر کاو کشید ی به جام

بدیدی به خواب آنچه بودیش کام

درختی کجا خشک ماندی ز بار

چو ز آن آب خوردی شدی میوه دار

کنیزان یکی خیل پیشش به پای

پری فش همه گلرخ ودلربای

همه ساخته میزر از پرنیان

ز دیبا یکی کرته ای تا میان

همی هر یک از پرّ طاووس باد

زدش هر زمان و آفرین کرد یاد

به نزدیک مردان به طمع بهشت

شدندی به مزد از پی کار زشت

بدان بُب بدادندی از مزد چیز

کنون هست از این گونه در هند نیز

در آن خانه دید از شمن مرد شست

میانشان یکی پیر شمعی به دست

بپرسید ازو کاین کنیزان که اند

چه چیز این بت وپیش او از چه اند

خدایست گفت این وایشان به ناز

مگس زو همی دور دارند باز

سپهبد بدو گفت کای خیره رای

یکی ناتوان را چه خوانی خدای

نه گوید ، نه بیند، نه داند سخن

نه نیکی شناسد، نه زشتی ز بن

خدای جهان گفت آن را سزاست

که دانا و بر نیک وبد پادشاست

ز فرمان او گشت گیتی پدید

جزو هر چه هست از بن او آفرید

فزاید زمان را و کاهد همی

کند بی نیاز آنکه خواهد همی

توانا خدا اوست بر هر چه هست

نه این کش به یک پشه بر نیست دست

که را از مگس داشت باید نگاه

ز بد ، چون بود دیگران را پناه

اگر نه بدی از پی برهمن

جدا کردمی پاک سرتان زتن

چنان کز برهمن پذیرفته بود

نَه بد کرد بر کس ، نه خواری نمود

وز آنجا سپه سوی کاول کشید

برشهر لشکر فرود آورید

همه شهر اگر مرد اگر زن بدند

به شیون به بازار و برزن بدند

بدان کشتگان مویه بد چپ و راست

چو دیدند لشکر دگر مویه خاست

همی گفت کابل شه ازغم به درد

نباشد چنین تند و خونخواره مرد

که خون سران ریخت چندین هزار

دگر باره جوید همی کارزار

نهانی یکی نامه نزدش ، نبشت

خط و خون دیده بهم برسرشت

که بر یک گنه گر بگشتم ز راه

فتادم به پادفره صد گناه

همه بوم و شهرم سر بی تن است

به هر خانه بر کشتگان شیون است

زیزدان و از روز انگیختن

بیندیش و بس کن زخون ریختن

اگر زی تو زنهار یابم درست

همان باژ بدهم که بود از نخست

ترا تا بوم زیر پیمان بوم

رکاب ترا بنده فرمان بوم

سپهبد برآشفت وگفتا ز جنگ

چو ماندی ، شدی سوی نیرنگ و رنگ

هر آن کاو به نیکی نهان و آشکار

دهد پند و او خود بود زشتکار

چو شمعی بود کو کم و بیش را

دهد نور وسوزد تن خویش را

تو خویشان من کشته و آن تو من

کجا راست باشد دل هردو تن

کدیور کجا بفکند بدُمّ مار

کند مار مر دست او را فکار

همی تا به دُم بیند این و آن به دست

ز دل دشمنیشان نخواهد نشست

بدین نیکوی ایمنی نایدت

نه نازش بدین لشکر افزایدت

که فردا به جوی آب ها خون کنم

گراین شهر چرخست هامون کنم

به خنجر تنت ریزه خواهد بُدن

سرت بر سر نیزه خواهد بُدن

یکی تیغ نو دارم الماس گون

به زخم تو خواهمش کرد آزمون

د دان را سوی لشکر تست گوش

که کی خونشان گرزم آرد به جوش

سنانم به مغز تو دارد امید

همین داده ام کرکسان را نوید

هُش از شاه کابل بشد کاین شنید

به جنگ از سپه پشت گرمی ندید

همه لشکرش نیز پیش از ستیز

بدند از نهان یک یک اندر گریز

ببد تادم شب جهان تار کرد

سواری صد از ویژگان یار کرد

نه از جفتش آمد نه از گنج یاد

گریزان سوی مولتان سر نهاد

سپهبد خیر یافت هم در زمان

بشد در پی اش همچو باد دمان

هم از گرد ره چون رسید اندروی

درآهیخت گرز گران جنگجوی

دو دستی چنان زدش بر سر زکین

که بالاش پهناش شد در زمین

سوارانش را باز پس بست دست

به لشکر گه آورد و بفکند پست

ز کاول به گردون برافکند خاک

سپه دست تاراج رون خون به جوی

سوی بام هر خانه دادند روی

شد از ناودان ها روان خون به جوی

همه شهر و بوم آتش و گرد خاست

زهر سو خروش زن و مرد خاست

به صحرا یکی هفته ناکاسته

کشیدند لشکر همی خواسته

زن و مرد پیش سپهبد به راه

دویدند گریان و فریادخواه

زبس بانگ وفریاد خرد وبزرگ

ببخشودشان پهلوان سترگ

سپه را ز بد دست کوتاه کرد

پس آهنگ سوی در شاه کرد

به ره در میان بُد یکی تنگ کوی

زنی دید پاکیزه و خوب روی

همی جُست از نامداران نشان

که گرشاسب کاو افسر سرکشان

بگویید تا اندرین خانه زود

بیاید که داردش بسیار سود

سپهبد بدانست کان یافه زن

همان است کش گفته بُد بر همن

یکی را که بد دشمنش در نهفت

بیاورد و گرشاسب اینست گفت

فرستاد با او به خانه درون

نهانی زن جادوی پرفسون

یکی آسیا سنگ بد ساخته

ز بالای دهلیز بفراخته

چو مرد اندر آن خانه بنهاد پای

فروهشت بر وی بکشتش به جای

سپهبد شد آگاه و آتش فروخت

زن جادوی وخانه هر دو بسوخت

سپاس فراوان به دل یاد کرد

که ز آن بد تنش ایزد آزاد کرد

نشستن گرشاسب بر تخت کابل

به ایوان کابل شه آورد روی

بیامد نشست از بر تخت اوی

گهر یافت چندان زهرگونه ساز

که گر بشمری عمر باید دراز

چه بر پیل و اشتر چه بر گاومیش

به اثرط فرستاد از اندازه بیش

یکی کاروان بُد همه سیم و زر

به کابل سری زو به زابل دگر

از آن پس به تخت مهی بر نشست

به شادی به نخچیر و می برد دست

کنیزان گلرخ فزون از هزار

به دست آمدش هر یکی چون بهار

میانشان یکی ماه دلخواه بود

که دخت شه و بربتان شاه بود

نگاری که گر چهرش از چرخ مهر

بدیدی، بدادی بر آن چهر مهر

به رخسار خوبش بر از هر نگار

مشاطه شده ماه را روزگار

ز ره برده رفتار سرو روان

ز عنبر زده نقطه بر ارغوان

دو سوسنش پر پیکر نیکوی

دو بادام پر سرمهً جادوی

به خنده لبش لالهً می سرشت

چو بر لاله ژاله به باغ بهشت

هزارش گره سنبل پر شکن

به هم بر زره ساز و چنبرفکن

سر هر شکن مشک را مایه دار

خم هر گره بر گلی سایه دار

به مهرش دل پهلوان گشت راست

ز مادرش در حال وی را بخواست

چنان شیفته شد بدان دلفریب

که بی او زمانی نکردی شکیب

ز نخچیر چون باز پرداختی

همه بزم با ماهرخ ساختی

کنیزک همی تشنهً خون اوی

به درد پدر زو شده کینه جوی

چنان ساخت با مادر آن شوم بهر

که بکشد جهان پهلوان را به زهر

هویدا همی بود خاموش و نرم

همی کرد باز از نهان داغ گرم

به گاهی که آمد ز نخچیر باز

جهان پهلوان، دیده رنج دراز

به هم دختر و مادر زشت رأی

ستادند پیشش پرستش نمای

گرفته پری چهره جام بلور

پُر از لعل می چون درفشنده هور

چو نخچیر کردی کنون سور کن

به می ماندگی از تنت دور کن

جهان پهلوان کرد زی می نگاه

همه جام‌ِ می دید گشته سیاه

به یاد آمدش گفتهً برهمن

گرفتش به خور گفت بر یاد من

دو گلنار دختر چو دینار شد

دو جزعش ز لؤلؤ صدف وار شد

به ناکام ازو بستد و هم به جای

بخورد و بیفتاد بی جان ز پای

دل مادر از درد شد ناتوان

بجوشید با خشم دل پهلوان

به خنجر تن هر دو را پاره کرد

سرانشان ز تن کند و بر باره کرد

هر آن کاو نترسد ز دستان زن

ازو در جهان رأی دانش مزن

زن نیک در خانه ناز ست و گنج

زن بد چو دیوست و مار شکنج

ز دستان زن هر که ناترس کار

روان با خرد نیستش سازگار

زنان چون درختند سبز آشکار

ولیک از نهان زهر دارند بار

هنرشان همینست کاندر گهر

به گاه زهه مردم آرند بر

چو پرداخت از آن هر دو زن پهلوان

یکی را گزید از میان گوان

مرو را به کابل به شاهی نشاند

به زوال شد و یک مه آنجا بماند

اسیران که بگرفت در کارزار

فرستاد زی سیستان سی هزار

که سوگند بودش به یزدان پاک

که آنجا به خونشان کند گِل ز خاک

پند دادن اثرط گرشاسب را

به هنگام رفتن چو ره را بساخت

نشاندش پدر پیش و چندی نواخت

بدو گفت هر چند رأی بلند

تو داری، مرا نیست چاره ز پند

جوان گرچه دانادل و پرفسون

بود، نزد پیر آزمایش فزون

جوان کینه را شاید و جنگ را

کهن پیر تدبیر و فرهنگ را

خردمند به پیر و یزدان پرست

جوان گرد و خوشخوی و بخشنده دست

کنون چون به شاهی رسیدی زبخت

بزرگیت خواهد بد و تاج و تخت

نگه کن که چون کرد باید شهی

بیآموز آیین و راه مهی

چهارست آهوی شاه آشکار

که شه را نباشد بتر زین چهار

یکی خیره رأیی دوم بددلی

سوم زفتی و چارمین کاهلی

خرد شاه را برترین افرست

هش و دانشش نیک تر لشکرست

بهین گنج او هست داننده مرد

نکوتر سلیحش یلان نبرد

دگر نیک تر دوستداران او

کدیور مهین پایکاران او

شه آن به که هر دانش و دسترس

همه زو گرند، او نگیرد زکس

چنان دارد از هر دری پیشه کار

که در پیشه هر یک ندارند یار

دل شاه ایمن بر آن کس نکوست

که در هر بد و نیک انباز اوست

شه از داد و بخشش بود نیکبخت

کرا بخشش و داد نیکوست بخت

چو خواهی که شاهی کنی راد باش

به هر کار با دانش و داد باش

کهن دار دستور و فرزانه رای

به هر کار یکتا دل و رهنمای

سپه دار و گنج آکن و غم گسل

کدیور به طبع و سپاهی به دل

نکوکار و با دانش و داددوست

یکی رسم ننهد که آن نانکوست

خردمند کن حاجب و خوب کار

طرازندهً درگه و بزم و بار

به دیدار باید که نیکو بود

کجا پردهً روی کار او بود

به هنگام گوید سخن پیش شاه

سزا دارد انداز هر کس نگاه

نکو خط و داننده باید دبیر

شمارنده چابک دل و یادگیر

ز دل بندهً شاه و دارنده راز

به معنی از اندیشه دوشیزه ساز

چو این هرسه زین گونه آری به دست

سپه ساز گردان خسرو پرست

یلانی کشان پیشه کین آختن

شبان روز خو کرده برتاختن

که در جنگ بر چشم کشته پسر

نهد پای و، از کین نتابد پدر

همه روز فرمایشان دار و برد

سواری و شور سلیح و نبرد

نباید که بیکار باشد سپاه

نه آسوده از رنج و تدبیر شاه

نکودار مر مردم خویش را

همان پارسا مرد درویش را

همه کار سازانت از کم و بیش

نباید که ورزند جز کار خویش

کند هرکس آن کار کاو برگزید

بدان تا بود کار هرکس پدید

سلیح ایچ در دست شهری گروه

نشاید،که شه را نباشد شکوه

نباید مهان سپه سربه سر

که پیوند سازند با یکدیگر

نشاید که هم پشت باشند هیچ

مگر در گه رزم کردن پسیچ

کسی کاو به جایت سزد شهریار

ورا از بر خویشتن دور دار

به هر کهتر اندر خورش کن نگاه

سزای هنر ده ورا پایگاه

گرت کهتری بر دل آید گران

چو دارد هنر ورگران منگر آن

که را دوست داری و کام تو اوست

هر آهوش را همچنان دار دوست

به بیداد مستان تو چیزی ز کس

به دادو ستد راستی جوی و بس

میان سپاهت هر آن کز مهان

بترسی ازو آشکار و نهان

چو پیدا نیاری بدش کینه جوی

نهانی به دارو بپرداز ازوی

دروغ و گزافه مران در سخن

به هر تندیی هرچه خواهی مکن

که شه برهمه بدبود کامکار

چو گردد پشیمان نیاید به کار

میان دو تن چو کنی داوری

به آزرم کس را مکن یاوری

نشاید زهی گاو دوشای و رز

که بکشی چو مانی تو درکار وارز()

به کشت و به ورز کشاورزیان

چنان کن که ناید به کشور زیان

ممان کس به بازی و خنده زپیش

تو نیز این مجوی و مبرآب خویش

گه خشم چون چهره کردی نژند

دژم باش و باکس به زودی مخند

کسی را که دادی بزرگی و جاه

همان جاه مستان ازو بی گناه

چو نیکی نمایدت گیتی خدای

تو با هرکسی نیز نیکی نمای

کرا با تو گویند بد بیشتر

چو نبود گنه دان که هستش هنر

درختی که دارد فزونتر براوی

فزون افکند سنگ هرکس براوی

منه نو رهی کان نه آیین بود

که تا ماند آن بر تو نفرین بود

همه راهی از رهزنان پاک دار

مدار از در دزد جز تیغ و دار

چو بنشینی از گردت آن را نشان

که دارند دردل ز مهرت نشان

به جفت کسان چشم خود را مروش

بترس از خدا وآن جهان را بکوش

بود مه گناهی که نامد تباه

ازو کاو بود داور هرگناه

در داد بردادخواهان مبند

زسوگند مگذر نگه دار پند

چو نیکی کنی و نیاید به بار

بدی کن مگر بهتر آید به کار

کسی دار کز دفتر باستان

همی خواندت گونه گون داستان

ببین تازکردار شاهان پیش

چه به بُد همان کن توآیین خویش

مده نزد خود راه بدگوی را

نه مرد سخن چین دوروی را

همه کارمردان با داد کن

سخنشان به هر انجمن یادکن

پژوهندگان دار بر راه رو

همی دان نهان جهان نو به نو

بدان کار ده کاو نجوید ستم

نه آن را که افزون پذیرد درم

کسی را مگردان چنان سرفراز

که نتوانی آورد از آن پایه باز

ز دانندگان فیلسوفی گزین

ازو پرس هر چیز و با او نشین

مفرمای کاری بدان کارگر

کز آن کار نتواند آمد به در

ممان خیره بدخواه را گرچه خوار

که مار اژدها گردد از روزگار

بکش آتش خرد پیش از گزند

که گیتی بسوزد چوگردد بلند

مکن هیچ بدبینی از دیگران

وگر نیک بینی توخو کن برآن

خورش پاک ازآن خور که نگزایدت

به اندازه و آن گه که به بایدت

پزشکان گزین دار و فرزانه رأی

به هردرد دانا و درمان نمای

بسی گرد آمیغ خوبان مگرد

که تن سست و جان کم کند،روی زرد

چوخواهی کهی را همی کرد مه

بزرگیش جز پایه پایه مده

که چون از گزافش بزرگی دهی

نه ارج تو داند نه آن مهی

چنان کن که همواره برتخت خویش

اگر تیغ اگر گرز باشدت پیش

گه بار مگذار و مگمار کس

به شمشیر از افراز سر یا زپس

به کس راز مگشای درهرپسیچ

بداندیش را خوار مشمار هیچ

کرا ترس و بیمی کنی گونه گون

به سوگند کن تا بترسد فزون

چو با مؤبدان رأی خواهی زدن

به همشان مخوان جز جدا تن به تن

ز هریک شنو پس مهین برگزین

چنان کاین نه آگاه از آن آن از این

به کس روی منمای جز گاه گاه

به هر هفته ای برنشین با سپاه

به ره دادخواهی چو آید فراز

بده داد و دارش هم از دور باز

به ناآزموده مده دل نخست

که لنگ ایستاده نماید درست

ز بن با زنان با ستیزه مکوش

وزیشان نهان خویشتن دارگوش

به نیکویی آکن چو گنج آکنی

به دانش پراکن چو بپراکنی

ازآن کش روان باخرد بود جفت

کسی باد دستی ز رادی نگفت

به نامه درشتی فراوان مگوی

که تنگی دل شاه دانند ازوی

فرستادگان را مخوان زود پیش

بجوی از نهان،پس بخوان نزد خویش

به اندازه کن با همه گفتگوی

به ایشان به گفتار پیشی مجوی

که گر بشکنیشان نباشدت نام

وگر بشکنندت شود کارخام

فرسته گُسی ساز دانش پذیر

نهان بین وپاسخ ده و یاد گیر

کسی کز نهانت نه آگه که چیست

ور آگه نداند به جز با تو زیست

نه دوروی باید نه پیکار جوی

نه می دوست از دل نه بیکار پوی

چو دیر آیدت پاسخ نامه باز

بدان کاو فتادست کاری دراز

به هر جای بی دُر و گوهر مگرد

نه بی اسپ نیک و سلیح نبرد

چو پیدا شود دشمنی کینه جوی

نهان هر زمان پرس از کار اوی

چو با او نشاید نبرد آزمود

به چیز فراوانش بفریب زود

سپه را چو دادی به چیزی پسیچ

رسانشان به زودی و مفزای هیچ

چنان دان که در دادن زرّوسیم

ندانند کز دشمنت هست بیم

بدان سازها جوی هرروز جنگ

که دشمنت را چاره ناید به چنگ

پراکنده فرمای شب جای خواب

مخور هیچ بی چاشنی گیر آب

طلایه دلاور کن و مهربان

بگردان به هر پاس شب پاسبان

به لشکر در از خیل تنها مباش

به خیمه درون هیچ یکتا مباش

گریزان چوباشی به شب باش وبس

که تا بر پی از پس نیایدت کس

زگردت مکن دور مردان مرد

که باشند ایشان حصار نبرد

چو پیروز گردی بترس خدای

همان از کمین مر سپه را بپای

گرفتن ره دشمن اندر گریز

مفرمای و خون زبونان مریز

گر آری به کف دشمنی پرگزند

مکش در زمان بازدارش به بند

توان زنده را کشتن اندر گداز

نکردست کس کشته را زنده باز

بود کت نیاز افتد از روزگار

به از دوست آن دشمن آید به کار

بیندیش شب کار فردا نخست

بدان رای روپس که کردی درست

نژاد شهان از بُنه کم مکن

مکن خاندانی که باشد کهن

رفتن گرشاسب به ساختن سیستان و اتمام آن

سپهبد گرفت از پدر پند یاد

وزآنجا سوی سیستان رفت شاد

اسیران که از کابل آورده بود

به یک جایگه گردشان کرده بود

بفرمود خون همه ریختن

وزیشان گل باره انگیختن

یکی نیمه بُد کرده دیوار شهر

دگر نیمه کردند از آن گل دو بهر

ازآن خون به ریگ اندرون خاست مار

کرا آن گزیدی بکردی فکار

چو آن شهر پردخت و باره بساخت

برو پنج درآهنین برنشاخت

چوباد آمدی ریگ برداشتی

همه شهر و برزن بینباشتی

چنان کان برهمن ورا داد پند

که از چوب و ازخاره ورغی ببند

یله کرد ازآن سوکه بدآب مرغ

ببست از سوی دامن ریگ و رغ

زیک سوش بدریگ ده جافره

دگر سوش دریا که خوانی زره

میانش دری باد را برگشاد

ازآن پس نبد بیم اش ازریگ وباد

بُد از طوس وکرمان فراوان گروه

به لشکر در از پایکاری ستوه

زتاراج کابل زنان داشتند

به خوالیگریشان همی داشتند

همه روز مردان ایشان دوبهر

به مزدور کاری بدندی به شهر

چو گشتندی ازکار پرداخته

بدندی زنان دیگ ها ساخته

خورش ها یکی روز بفروختند

دگرباره باز آتش افروختند

به مردان سپردند یکسر درم

همین پیشه کردند مردان به هم

به بازار خوالیگری ساختند

شتالنگ با کعبتین باختن

همه کار ایشان بُدست از نخست

همان از بلایه زنان کار سست

بدان در کزاین کار جستند نام

همان از بلایه زنان کار سست

زهر شهر و کشور بدو داد روی

شد آن شهر پردخته در هفت سال

تو گفتی بهشتی بری سیستان

یکی نیست از خرمی سیست آن

ازو نیز برخاست مردان مرد

که بُد هریکی لشکری در نبرد

ازآن پس به شاهی سپهدار گرد

نشست و به دادودهش دست برد

فراوان برآمد بروسالیان

هواش آنچه بُدیافت هرسالی آن

چنان پیلتن شدکه از گام پنج

نبردش فزون هیچ اسپی به رنج

نشستن همه بودبرزنده پیل

همش پیل بارنج بردی دومیل

چنین آمد این گنبد تیزپوی

بگردد همه چیز از گشتِ اوی

یکی جامه دارد جهان سال وماه

برونش سپید و درونش سیاه

بگردانداین جامه هرگه برون

بدان تا بگردیم ما گونه گون

توای خفته از خواب بیدار گرد

که شد پاک عمرت به خواب و به خورد

به خانه درون خواب و در گور خواب

به بیداریت پس کی آید شتاب

کنی خانه تا زنده ای سال و ماه

درو پس کی ات باشد آرامگاه

تو خوش خفته و مرگ برخاسته

شبیخونت را لشکر آراسته

به دیگرجهان دارازاین جای گوش

چو کوشیدی این را مرآن را بکوش

ازایدر بخواهی شدن بی گمان

که اینجات خانست و آنجات مان

شود زندهً این جهان مرده زود

بدان جا توان جاودان زنده بود

آمدن ضحاک به دیدن گرشاسب و صفت نخچیرگاه

چو بر سیستان پهلوان گشت شاه

براوج سپهر مهی گشت ماه

همه ساز شهرش نکو کرده شد

برو دست فرمانش گسترده شد

زکارش بد ونیک بی گاه و گاه

همی شد خبر نزد ضحاک شاه

بدو تیره شد رایش اندر پسیچ

ولیکن نیارستش آزرد هیچ

سوی سیستان رفت تا بنگرد

یکی پیش آب زره بگذرد

زنزل و علف آنچه بایست ساز

سپهبد برون برد و شد پیشباز

چوشه را بدید آمد از پیل زیر

گرفتش به بر شاه و پرسید دیر

سپهبد رکابش ببوسید و جست

به دندان پیل اندر آویخت دست

چو چابک سواری به اسپ نبرد

زهامون به پیل اندرآمدچو گرد

نگه کردشاه آن یلی بال و بُرز

به کف کوه کوب اژدها سارگرز

به زیر اندرش زنده پیلی چوکوه

زبس بار خفتان وترکش ستوه

به دل چاره ای گفت باید گزید

که این را کند دشمنی ناپدید

جهان بامن ارپاک دشمن بود

ازآن به که این دشمن من بود

بزد خیمه گردلب هیرمند

برآسود با خرمی روزچند

هم اثرط ز زوال شدآراسته

بسی ساخته هدیه و خواسته

چویک هفته گرد گلستان و رود

ببودندبا بزم و رود وسرود

به شبگیر کردند رأی شکار

که بُد روزنخچیر و گاه بهار

رُخ باغ بُد زابر شسته به نم

فشانان ز گل شاخ برسر درم

زدرد خزان در دل زاغ زیغ

هوا بسته از لشکر ماغ میغ

شده لاله از ژاله پُر دُر دهن

زپیروزه پوشیده گل پیرهن

زمیغ روان چرخ چون پرچرغ

برآواز رامشگر ازمّرغ مُرغ

تو گفتی هوانافه کافد همی

زمین حلهً سبز بافد همی

بُد آکنده هامون و گردون همه

زمرغان چفاله زغرمان رمه

بُداز گرد اسپاه سیه گشته هور

به خم کمند یلان یال گور

سگ از گرد خرگوش اندرستیز

دویک گاه درحمله،گه در ستیز

به چنگال کاروان یکی دشت خشک

یکی خاک بویان چو عطار مشک

گشاده کمین یوز برآهوان

چون دزدی گه حمله بر کاروان

زچنگال پرخونش جای کمین

شده لاله در لاله روی زمین

زسم گوزنان زمین جزع رنگ

وشی گشته ریگ و شخ ازخون رنگ

نشسته برآهو عقاب دلیر

چو براسپ گردی ناورد چیر

دل تیهو از چنگ طغرل به داغ

رباینده باز از دل میغ ماغ

زشاهین و چرغ آسمان بسته ابر

رمان ازغو طبل بازان هژبر

ازافکنده نخچیر بی راه و راه

پراز کشتگان دشت چون رزمگاه

گهی باده برکف به بانگ رباب

گه از ران گوران بر آتش کباب

زهر تیغ کُه دیده بان با غریو

زبس گرد گردان گریزنده دیو

سپهبد پیاده همی تاختی

به راه گوزنان کمین ساختی

چوتنگ آمدندی بجستی زجای

گرفتی سروشان فکندی زپای

سروی دوناگه گرفت ازکمین

همی زدز خشم این برآن آن براین

زبس کوفتن زور تنشان ببرد

سروگردن هردو بشکست خرد

چنین پیش ضحاک چندی گرفت

برو آفرین خواند شاه از شگفت

به دل گفت تا زو نبینم گزند

ازین کشورش دور باید فکند

به باغ آمدند آن گه از دشت و باغ

که بود از در شادی و بزم باغ

نخستین شکستند برخوان خمار

پس از بزم و رامش گرفتند کار

شداز ناله آن پیر سغدی به جوش

که نافش بخاری برآرد خروش

همان زاغ گون هندون هفت چشم

برآورد فریاد بی درد و خشم

گهی زندواف و چکاوک بهم

سراینده دستان همی زیرو بم

قدح چون مه اندر کف سرکشان

برآن مه زگل شاخ پروین فشان

بزرگان رده ساخته برچمن

میان سنبل و شنبلید وسمن

دودیده به خوبان مشکین کله

به بلبل دوگوش وبه کف بلبله

گه خرّمی شاه با فر و کام

به یاد سپهدار برداشت جام

به نخچیر وبزم وبه نیروی تن

فراوانش بستود درانجمن

توی گفت ازایزد دلم را امید

هماز بخت توفرخی را نوید

به تو دارم ایمن دل خویش را

به گرزتو ترسان بداندیش را

زنام توام کام و آرایشست

زرنج توام نام و آسایشست

زبهرم فدا کرده ای خویشتن

به هرسختیی داشته پیش تن

شکستم به توهرکه بدخواه بود

به جنگ ارکنارنگ اگر شاه بود

کنون نیست بامن گزارنده کین

جز افریقی از بوم خاورزمین

که گوید زشاهان کس ام یار نیست

به مردی چومن نامبردار نیست

چودورم زگفتن بود پرفسوس

چو نزدیک باشم بود چاپلوس

ترا راهزن خواند و مارکش

مرا دید مردم خور خیره هش

کنون باید این رزم را ساختن

توانی مگر کین ازاو آختن

همان دیوکش منهراس است نام

مگر کزکمند توآید به دام

گراین کار بدهد گرو گرترا

زشاهی مرا نام و دیگر ترا

سپهبد چنین گفت با شهریار

که اندرجهان مرترا کیست یار

همی آفتاب فلک فروتاب

زتاج تو گیردچو مه زآفتاب

زمان بنده کردار رنجور تست

زمین گنج و خورشید گنجور تست

زسیصدچو افریقی و منهراس

به فرّت نیارد دل من هراس

هماکنونچوآهنگراهآورم

سر هردوشان پیش شاه آورم

چو از می گران شد سر باده خوار

سته گشت رامشگر و میگسار

زبستان پراکنده شدانجمن

همان باگل و می چمان برچمن

نشست ازنهان با پدر پهلوان

به تدبیرره تا شدن چون توان

زمهرش پدر گشت بادرد جفت

زشاه این نبایست پذرفت گفت

که هرکار کاو با تو گوید همی

زترس تو مرگ توجوید همی

بخوان بر زمهمانت نوگر کهن

زسیصد یکی راست مشنو سخن

نباید بُد ایمن به نیروی خویش

که ناید به هنگام هرکار پیش

گرت زور باشد زپیلان بسی

بودهر به زور از تو افزون کسی

رهی سخت دشوار ششماهه بیش

همه کوه و دریاو بیشست پیش

سپاهی هزاران فزون از هزار

سپهکش چو افریقی نامدار

هم اندرکف منهراس اژدها

گرافتد به چاره نگردد رها

یکی نرّه دیوست پرخاشجوی

که هرکش ببیند شود هوش ازوی

زگردون عقاب آرد،از کُه پلنگ

زبیشه هژبر و،زدریا نهنگ

چوسه بازیک مرد پهنای اوست

چهل رش درازای بالای اوست

مرا نیز یک باره پیری شکست

شکستی که هرگز نشایدش بست

ربود ازسرمن سمور سیاه

به جایش نهاد از حواصل کلاه

یکی دست پیری بزد بربرم

که تاج جوانی فکند از سرم

به روزجوانی به زور دوپای

چو باد بزان جّستمی من ز جای

زپیری کنون گاه خیز و نشست

همی پای را یار باید دو دست

به تیری زدم سخت گشت زمان

کزآن تیر شدتیر پشتم کمان

نویدیست پیری که مرگش خرام

فرستست موی سپیدش پیام

کسی را کجا زندگانی بود

زخُردی امید جوانی بود

امید جوان تا بود پیر نیز

به جز مرگ امید پیران چه چیز

سپهبد به مژگان شد ابربهار

به پاسخ دژم گفتش انده مدار

ندار غم از پیش دانش پذیر

به چیزی که خواهد بُدن ناگزیر

سراز پیری ارچه شودخشک بید

زیزدان نباید بریدن امید

نه هرکاو جوان زندگانیش بیش

بسا پیر مانده و جوان رفت پیش

به خانه نشستن بود کار زن

برون کار مردان شمشیرزن

تن رنج نادیده را ناز نیست

که باکاهلی ناز انباز نیست

نشاید مهی یافت بی رنج و بیم

که بی رنج نارد کس از سنگ سیم

به دریای ژرف آنکه جوید صدف

ببایدش جان برنهادن به کف

بزرگی یکی گهر پربهاست

ورا جای درکام نر اژدهاست

چو خواهی سوی آن گهر دست برد

اگر مه شوی گر بخایدت خرد

به یک هفته زآن پس همه کار راه

بسازید وشد پیش ضحاک شاه

ستودش بسی شاه و چندی نواخت

ببایستِ او کارها را بساخت

بدادش هیون دو کوهان هزار

همه بارشان آلت کارزار

هزار دگر خیمه گونه گون

به برگستوان پیل سیصد فزون

دو صد تیغ وصدبدره دینار گنج

زدیبا شراع وسراپرده پنج

چهل خادم از ریدگان طراز

هزار اسپ جنگی به زرینه ساز

چو پنجه هزار از یلان سپاه

ببد پهلوان شاد و برداشت راه

ز خویشان یکی را به جایش نشاند

سپه زی بیابان کرمان براند

سوی بابل آورد ضحاک روی

دگرسو سپهدار شدراه جوی

همه ره به هرشهر و آبادجای

بُدندش بزرگان پرستش نمای

چنین تا به نزدیک طنجه رسید

همه مرز دریا سپه گسترید

شه طنجه بُدسرکشی نامدار

همش گنج و هم لشکر بی شمار

زبر بر زمین سوی خاور درون

زیک ماهه ره داشت کشور فزون

چوآگه شد از پهلوان شاد گشت

پراکند نزل و علف کوه و دشت

گرامی پسر داشت هشتاد و پنج

همه درخور تاج شاهی و گنج

پذیره فرستادشان سربه سر

بسی گونه گون هدیه با هرپسر

همه شهر از آذین و دیبا و ساز

بیاراست چون گارگاه طراز

درایوانش سازید برتخت جای

میان بست چون بنده پیشش به پای

دو هفته همی داشتش میهمان

برافشاند گنجی دگر هرزمان

زبس گونه گون نیکویی های اوی

دل پهلوان شد بدو مهرجوی

چنین گفت کاین کردی از راه راست

که از کاردانان و شاهان سزاست

خوی هرکس از تخمش آید به بار

زگل بوی باشد خلیدن ز خار

خوی هرکس از گوهر تن بود

زگل بوی و از خار خستن بود

گراز هیچ سو دشمنی کینه جوی

ترا هست جایی به من بازگوی

که گر هست مه چون نبرد آورم

زگردون سرش زیر گرد آورم

هرآن کار کآن برنیاید به زر

برآید به شمشیر و زورو هنر

بدو گفت کایدر به دریا درون

پّسِ کشورم هفته ای ره فزون

جزیری بزرگست با رنگ و بوی

دو صد میل ره لاقطه نام اوی

دو ره صدهزار از یلان مرد هست

نکو روی لیکن همه بُت پرست

جز از چرم میشان نپوشد چیز

زبانی دگرگونه گویند نیز

گه رزم دارند خفتان و ترگ

زندان ماهی و کمیخت کرگ

بود گرزهاشان سر گوسفند

زده در سر دستواری بلند

به سنگ فلاخن ز صدگام خوار

بدوزند در خره میخ استوار

از ایشان یکی وز ماده به جنگ

زبونشان بود شیر جنگی به چنگ

نه از بیمشان سوی دریاست راه

نه از دستشان کشورم را پناه

به پیکارشان نیستم چاره چیز

نه زآهن سلیحی توان برد نیز

که کهشان همه سنگ آهن کشست

دری تنگ و ره در میان ناخوشست

درآن ره زکف تیغ و مِغفر زسر

بپّرد به کردار مرغ بپر

همه کوهش ازآهن گونه گون

سلیحست آویخته سرنگون

یکی مرد فرزانه زایران زمین

چنین گفت با پهلوان گزین

که گر سیر برسنگ آهن ربای

بمالی،نیاهنجد آهن زجای

به سرکه از آن پس چو شوییش باز

دگر ره کشد نزدش آهن فراز

کنون هرسلیحی که ار آهنست

اگر خنجر و ترگ، اگر جوشنست

به کشتی به سیر اندرون کن نهان

چنان کرد پس پهلوان جهان

ده و دو هزار از سپه بر شمرد

به هفتاد کشتی پراکنده کرد

دگر نزد عم زاده انجا بماند

ببرد انچه بایست و کشتی براند

رفتن گرشاسب به جنگ شاه لاقطه و دیدن شگفتی ها

چو شد بر جزیره یکی بیشه دید

همه دامن بیشه لشکر کشید

شه لاقطه بود کطری به نام

دلیری جهانگیر و جوینده کام

جهان پیش چشمش به هنگام خشم

کم از سایه پشه بودی به چشم

چو آگه شد از کار گرشاسب زود

بفرمود تا لشکرش هر چه بود

به هامون سراسر جبیره شدند

به پیکار جستن پذیره شدند

سه منزل به جنگ آمد از پیش باز

دمان با گران لشکری رزم ساز

همه ساخته ترگ و خفتان جنگ

ز دندان ماهی و چرم پلنگ

سر گوسفندان فلاخن به دست

گرفتند کوشش چو پیلان مست

اگر ترگ و خود ار سپر یافتند

به سنگ فلاخن همی کافتند

سبک رزم را پهلوان سترگ

فروکوفت زرینه کوس بزرگ

غَو مهره و کوس بگذشت از ابر

دم نای بدرید گوش هژبر

دلیران ایران به کین آختن

گرفتند هر سو کمین ساختن

ز خون رخ به غنجار بندود خور

ز گرد اندر آورد چادر به سر

ز یک روی سنگ و دگرروی تیر

ببارید و شد چهر گیتی چو قیر

شد از بیم رخ ها به رنگ رزان

سَرِ تیغ چون دست وشی رزان

هوا بانگ زخم فلاخن گرفت

جهان آتش و سنگ آهن گرفت

پر از گرد کین پرده مهر شد

ز پیکان سپهر آبله چهر شد

چنان خاست رزمی که بالا و پست

بُد ازخون نوان همچوازباده مست

کُه از تابش تیغ لرزان شده

زریر از رخ بددل ارزان شد

ستیزندگان نیزه با خشم و شور

فرو خوابنیده به یال ستور

لب کین کشان کافته زیر کف

ز گرمای خورشید خفتان چو خَف

میان در سپهدار چون کوه برز

پیاده دو دستی همی کوفت گرز

کمند از گره کرده پنجاه کرد

ز ماهی همی برد و بر ماه کرد

به هر حمله سی گام جستی ز جای

به هر زخم گردی فکندی ز پای

شدی بازو و خنجرش نو به نو

گهی خشت کار و گهی سر درو

خروشش چنان دشت بشکافتی

که در وی سپاهی گذر یافتی

تو گفتی مگر ابر غرّان شدست

و یا کوه پولاد پرّان شدست

گهی نیزه زد گاه گرز نبرد

از آن دیو ساران برآورد گرد

چوزوکطری آن جنگ و پیکار دید

برش مرد پیکار بیکار دید

به دل گفت هرگز چنین دستبرد

ندیدم به میدان ز مردان گرد

شدن پیش گرزش که یارا کند

به جنگ از سپر کوه خارا کند

مرا بادی این کینه زو آختن

که ماندست از آویزش و تاختن

درآمد چو تندر خروشنده سخت

به دست استخوان ماهیی چون درخت

بزر بر سرش لیک نامد زیان

سبک پهلوان همچو شیر ژیان

چنان زدش گرزی که بی زور شد

زمینش همان جا که بُد گور شد

گریزان سپاهش گروها گروه

نهادند سر سوی دریا و کوه

دلیران ایران ز پس تا به شهر

برفتند و کشتند از ایشان دو بهر

از آن پس به تاراج دادند روی

فتادند در شهر و بازار و کوی

ز زرّ و ز سیم و ز گستردنی

ندیدند کس چیز جز خوردنی

در خانه‌ شان پاک و دیوار و بام

ز ماهی استخوان بود از عود خام

ز مردان که بُد پاک برنا و پیر

بکشتند و دیگر گرفتند اسیر

از ایوان کطری چو سیصد کنیز

ببردند و جفت و دو دخترش نیز

یکی خانه سر بر مه افراشته

پر از عود و عنبر بر انباشته

سپهبد همه سوی کشتی کشید

وزان بردگان بهترین برگزید

ز هر چیز ده کشتی انبار کرد

دو صد گرد بروی نگهدار کرد

سوی طنجه نزدیک عم زاده باز

فرستاد و او راه را کرد ساز

به گرد جزیره به گشتن گرفتن

بدان تا چه آیدش پیش از شگفت

همه نیشکر بُد درو دشت و غار

دگر بیشته بُد هر سوی میوه دار

بسی میوه ها بُد که نشناختند

نیارست کس خورد و بنداختند

ز هر جانور کان شناسد کسی

نبد چیز الا تشی بُد بسی

که نامش به سوی دری چون کشی

یکی سنگه خواندش و دیگر تشی

به تن هر یکی مهتر از گاومیش

چو ژوبین بر او خار یک بیشه بیش

گه کین تن از خم کمان ساختی

وز آن خار او خشت کردند و تیر

سه هفته بدینگونه بُد سرفراز

بدان تا رسد کشتی از طنجه باز

به ره باد کژ گشت و آشوب خاست

همی برد ده روز کشتی چو خاست

پس آن کشتی و بردگان با سپاه

به دریا چو رفتند یک روزه راه

فتادند روز دهم یکسره

به خرّم کُهی نام او قاقره

جزیری پر از لشکر بی شمار

شهی مرورا نام او کوشمار

چو دیدند کشتی دویدند زود

به تاراج بردند پاک آنچه بود

دلیران ایران یکی رزم سخت

بکردند و اختر نبد یار و بخت

گرفتار آمد صد و شصت گرد

دگر غرقه گشتند و کس جان نبرد

یکی کشتی و چند تن ناتوان

بجستند و رفتند زی پهلوان

بدادند آگاهی از هر چه بود

سپهبد سپه رزم را ساخت زود

شتابان رهِ قاقره بر گرفت

جزیری به ره پیشش آمد شگفت

کُهی در میان جزیره دو نیم

یکی کان زرّ و دگر کان سیم

سه منزل فزون بیشه و مرغزار

دوان هر سوی رو به بی‌شمار

به بر زرد یکسر، به تن لعل پوش

همه مشکل دنبال و کافور گوش

به نزدیک آن کوه بر پنج میل

برابر کُهی بود هم رنگِ نیل

به چاره بر آن کُه نرفتی کسی

وزو عنبر افتادی ایدر بسی

خور رو بهان پاک عنبر بدی

دگر تازه گل‌های نوبر بدی

از آن رو بهان هر سک اندر سپاه

غکندند بسیار بی راه و راه

ز تن پوستهاشان برون آختند

وزان، جامه گونه گون اختند

از آن جامه هر کاو شبی داشتی

دَم عنبرش مغز انباشتی

بسی ز آن دو کُه زر ببردند و سیم

وز آنجا برفتند بی ترس و بیم

رسیدند نزد جزیری دگر

درونز گیاچیز و نز جانو

زمینش همه شوره و ریگ نرم

چو جوشنده آب اندر و خاک گرم

ز تفته بر و بوم او گاه گاه

دمان آتشی بر زدی سر به ماه

برو هر که رفتی همه اندر شتاب

شدی غرقه در ریگ و گشتی کباب

ز ماهی استخوان شاخها بر کنار

بُد افکنده هر یک فزون از چنار

دگر مُهره بد هر سوی افتاده چند

که هر یک مِه از گنبدی بُد بلند

رزم گرشاسب با منهراس

گرفتند از آنجای راهِ دراز

جزیری پدید آمد از دور باز

یکی مرد پویان ز بالا به پست

خروشان گلیمی فشانان به دست

چو دیدند بُد ز اندلس مهتری

به پرسش گرفتندش از هر دری

چنین گفت کز بخت روز نژند

مرا باد کشتی بایدر فکند

ازین کُه دمان نره دیوی شگفت

برون آمد و کشتی ما گرفت

دو صد مرده بودیم نگذاشت کس

همه خورد و من مانده‌ام زنده بس

سپهبد مرورا به کشتی نشاست

به کین جستن دیو، خفتان بخواست

گرفتند لشکر به یک ره خروش

که او منهراس است، با او مکوش

که با خشم چشم ار بر آغالدت

به یک دَم همه زور بفتالدت

دژ آگاه دیوی بدو منکرست

به بالا چهل رش ز تو برترست

به سنگی کند با زمین پست کوه

سپاه جهان گردد از وی ستوه

چو غرّد برد هوش و جان از هژبر

ز دندان درخش آیدش وز دم ابر

به جستن بگیرد ز گردون عقاب

نهنگ آرد از ژرف دریای آب

بدین کوه شهری بدُست استوار

درو کودک و مرد و زن بی‌شمار

ز مردم وی آن شهر پرداختست

نشمین به غاری درون ساختست

چو بیند یکی کشتی از دور راه

بگیرد، کند مردمان را تباه

ز دریا نهنگ او به خشکی برد

به خورشید بریان کند پس خورد

چو جان شد به در باز ناید ز پس

ز مادر دوباره نزادست کس

سپهدار گفت از من آغاز کار

خود این رزم کرد آرزو شهریار

ازین زشت پتیاره چندین چه باک

همین دم ز کوهش کشم در مغاک

جز از بیم جان گردگر نیست چیز

چنان چون مرا جان و راهست نیز

به شیری توان شیر کردن شکار

به گرد سواران رسد هم سوار

بسی لابه کردند و نشنید گرد

پیاده برون رفت و کس را نبرد

همی گشت بر گرد آن کوه برز

به بازو و کمان و، به کف تیغ و گرز

به ناگه بدان دیوش افتاد چشم

ورا دید در ژرف غاری به خشم

یکی جانور کونه پر جنگ و جوش

که هرکش بدیدی برفتی ز هوش

چو شیرانش چنگال و چون غول روی

به کردار میشان همه تنش موی

دو گوشش چون دو پرده پهن و دراز

برون رسته دندان چویشک گراز

ستبری دو باز و مه از ران پیل

رخش زرد و دیگر همه تن چو نیل

همی ریخت غاز از غرنبیدنش

همی شد نوان کُه ز جنبیدنش

ز صدرش فزون ماهی خورده بود

ز پیش استخوان‌هاش گسترده بود

دل شیر جنگی برآورد شور

به یزدان پناهید و زو خواست زور

گشاد از خم چرخ تیری به خشم

زدش بر قفا، برد بیرون ز چشم

غریوی برامد از آن نرّه دیو

که برزد به هم غاز و که ز آن غریو

دمان تاخت کآید به بالا ز زیر

دَرِ غاز بگرفت گرد دلیر

به خنجر یکی پنجه بنداختش

در آن غاز هر سو همی تاختش

به هر گوشه کز غاز سر بر زدی

یکی گرزش او زود بر سر زدی

فغانی ز دیو و خروشی از وی

به خون غرقه دیو و به خوی جنگوی

نبودش برون راه کآید به جنگ

برو بر شد آن غاز زندان تنگ

ز خونش که شد در هوا شاخ شاخ

همی لاله رُست از شخ سنگلاخ

خروشش همی برگذشت از سپهر

دَمش آتش و دود بر زد به مهر

چو بیچاره شد کوه کندن گرفت

ز بر سنگ خارا فکندن گرفت

به هر سنگ کافکندی از خشم و کین

هوا تیره گردید و لرزان زمین

گرفته رهش پهلوان سپاه

همی داشت از سنگ او تن نگاه

گهی گرز کین کوفتش گاه سنگ

در آن غاز کرده برو راه تنگ

سرانجان سنگی گران از برش

فرو هشت کافشاند خون از سرش

تن نیلگونش و شی پوش گشت

چو کوهی بیفتاد و بی‌هوش گشت

سبک پهلوان پیش کآید به هوش

به غاز اندرون رفت چون شیر زوش

دو دست و دو پایش به خم کمند

فرو بست و دندانش از بُن بکند

گزید از سپه مرد بیش از شمار

به کشتیش بردند از آن ژرف غاز

همی غرقه شد کشتی از بار اوی

سپه خیره یکسر ز دیدار اوی

رسن‌های کشتی جدا هر کسی

ببستند بر دست و پایش بسی

چو هُش یافت هرگاه گشتی دمان

گسستی فراوان رسن هر زمان

زدی نعره‌ای سهمگین کز خروش

شدی کوه جنبان و دریا به جوش

جهان پهلوان پیبش دادآفرین

بسی کرد با مهر یاد آفرین

رسیدن گرشاسب به جزیره قاقره

وز آنجای با لشکرش یکسره

به یک هفته آمد برِ قاقره

خبر زی جزیده شد اندر زمان

بیآمد برون لشکر بدگمان

بدیدند هفتاد کشتی به راه

همه بادبان بر کشیده به ماه

چو کوهی روان هر یکی بادوار

به هر کُه بر ابری ز بر سایه دار

چو در سبز دشتی سواران جنگ

ازو هر سواری درفشی به چنگ

چو بر روی گردون پراکنده میغ

همه میغ پر برق و تابان ز تیغ

سبک رزم را لشکر آراستند

به کوشش همه شهر برخاستند

برآمد به خشکی جهان پهلوان

بزد صف کین با دلاور گوان

غَو کوس و نای نبردی بخاست

زمین گرد شد گشت با چرخ راست

نبد راه ایرانیان زی گریغ

ز پس موج دریا بدون پیش میغ

بکردند رزمی گران بس شتاب

به خون بر زمین شد چون کشتی بر آب

صف از رمح دیوار نی بسته شد

ز هر گوشه پیکار پیوسته شد

به گردون رسید از بس آشوب جنگ

به دریا نهیب و به کوه آذرنگ

جهان نهره مرد جنگ گرفت

خور از رنگ خون چهر زنگی گرفت

نوند یلان بد عنان دار میغ

به کف بر درخش روان بار تبغ

ز پیکان‌ها خون به جوش آمده

کمان گوش‌ها نزد گوش آمده

ز شمشیر شیران پر از ماز ترگ

ز گرز دلیران به پرواز مرگ

سواران ز خون لاله کردار چنگ

پیاده چو مصقول دامن به رنگ

ز بس تن به شمشیر بگذاشته

چنان ژرف دریا شد انباشته

یکی میغ بست آسمان لاله گون

درخش وی از تیغ و باران ز خون

شه قاقره تاخت از قلبگاه

پیاده بَرِ پهلوان سپاه

گران استخوان شاخ ماهی به دست

زدش بر سپر خرد بر هم شکست

نیامد به گرد سپهبد گزند

سبک جست چو نرّه شیری ز بند

چنان زدش بر گردن از خشم تیغ

کجا سرش چون ماغ شد بر به میغ

گریزان شد آن لشکر قاقره

نه شان میمنه ماند و نه میسره

دلیران ایران به خشم و ستیز

پی گردشان برگرفتند تیز

بکشتند از ایشان کرا یافتند

به تاراج زی شهر بشتافتند

به غارت همه شهر کردند پاک

به شمشیر کردند خلق‌اش هلاک

گرفتند چندان بی اندازه چیز

که نادید کس هم بنشیند نیز

هم از سیم و گوهر هم از زرّ و مشک

هم از عود ترهم ز کافور خشک

سوی کاخ شه سر نهادند زود

به تاراج بردند از آن هر چه بود

چه جفتش چه خوبان آراسته

چه از بی کران گونه گون خواسته

یکی کاخ دیدند نو شاهوار

به زرّ و گهر کرده بکسر نگار

ز عنبر یکی باره دیوار بام

زمین سوده کافور و دَر عود خام

بکندند و بومش بر انداختند

همه کاخ و ایوان بپرداختند

اسیران ایران گره را ز بند

گشادند، نادیده یک تن گزند

ز شهر دگر هر چه آورده بود

اگر خواسته بود اگر برده بود

چهل کشتی از وی بینباشتند

وز آنجا زَهِ طنجه برداشتند

خکخ طنجه از شادی آذین زدند

به ره کلّه از دیبه چین زدند

جهانی به نظاره منهراس

گرفته ز دیدنش هرکس هراس

چپ و راست هر سوش دو زنده پیل

وی اندر میان همچو کوهی ز نیل

روان چار کوه‌اند گفتی بپای

ببسته به یک میل جنبان ز جای

دو بازو به زنجیرها کرده بند

به هم بسته در پای پیلان زند

به پیلان بر از زورش آسیب کوس

غریوش چو اندر که آوای کوس

ز بانگ و دمش هر کجا شد به راه

زمین بود جنبان و گردون سیاه

همه راه تا خانه شهریار

بُد از زرّ و دُر پهلوان را نثار

ز بس گوهر اندر کنار و به خم

همه پشت جنبندگان بُد به خم

بدون هرکس از خرمی سور کرد

کز ایشان بدِ دشمنان دور کرد

یکی مه سپهبد بر شاه بود

که رفتنش چون سر ماه بود

به شاه و بزرگانش هر گونه چیز

ببخشید و هر بدره کآورد نیز

دگر پیش یکسر بزرگان و خرد

خطی کرد بر شاه و او را سپرد

به پیمان که چون باشدش کام و رای

فرستد ز گنج آن همه باز جای

آگاهی شاه قیروان از رسیدن گرشاسب

وز آن جا سپه برد زی قیروان

که گیرد به تیغ از فریقی روان

بَر مرز افریقیه با سپاه

چو آمد، شد این آگهی نزد شاه

که ضحاک از ایران سپاهی به جنگ

فرستاد و، اینک رسیدند تنگ

همانا که افزون ز پنجه هزار

سواراند کین جوی و خنجر گزار

مِه از پیل گردیست سالارشان

طرازنده رزم و پیکارشان

دلیری که چون رأی جوشن کند،

ز خنجر به شب روز روشن کند

به روبه شمارد گه شور شیر

دو پیل آرد آسان به یک زور زیر

چو گرددسوار، از بلندی سرش

از ابر اوفتد زنگ بر مغفرش

بود با کمند از بر پیل مست

چو بر کوه شیر اژدهایی به دست

به سر برزند خنجر مغز کاو

برآهنجد از پشت ماهی و گاو

یکی دیو دژخیم چون منهراس

ببست و جهان کرد ازو بی هراس

چو دشمن به جنگ تو یازید چنگ

شود چیر اگر سستی آری به جنگ

نمد زود برکش چو شد ز آب تر

که تا بیش ماند گرانبارتر

جهان زین خبر بر شه قیروان

چنان شد که همگونه شد قیروان

بدندش سه سالار فرمانگزار

یکی را سپرد از یلان صدهزار

درفش و کله دادش و اسپ و ساز

فرستاد مر جنگ را پیشباز

بر شهر فاس این دو لشکر به هم

رسیدند، بر منزلی بیش و کم

همان گه فرستاده ای ره شناس

ز سالار افریقی از شهر فارس

بر پهلوان با پیامی درشت

بیامد شتابنده، نامه به مشت

چنین گفت کز رأی مرد خرد

رَهِ باد ساری نه اندر خورد

کس از باد ساری دلاور مباد

که بدهد سر از باد ساری به باد

سپه را چو مهتر سبکسر بود

شکستن گهِ کین سبکتر بود

ترا جنگ با شاه ما آرزوست

گمانی بری کاو زبون چون بهوست

ندانی که چون او شود رزم کوش

زمانه به زنهار گیرد خروش

سر خنجرش خون کند آب ابر

سم چرمهش داغ چرم هژبر

کدامین دلاور که در کینه گاه

به پیشانی اش کرد یارد نگاه

چو باشد یکی تیغ در مشت او

به از چون تو سیصد یک انگشت او

تبه کردی از خیرگی رأی خویش

به گور آمدستی به دو پای خویش

ولیکن کنون کآمدی با سپاه

به هنگام پیش آی و زنهار خواه

از آن پیش کت بسته زی شهریار

برم، پوزشت نآید آن گه به کار

چو بشنید ازینسان سپهدار گرد

فرستاده را دست دشنام برد

به خنجر زبانش ز بُن بست کرد

ز مویش ز نخ چون کف دست کرد

زبان بدش تیغی به گاه پیام

شد آن تیغش اندر زمان بی نیام

بیآمد یکی پیر کافور موی

ز پس باز شد کودکی خوب روی

چه کردن زبان بر بدی کامکار

چه در آستین داشتن گرزه مار

زبان را بپای از بداندیش و دوست

که نزدیکتر دشمن سرت اوست

چنین گفت دانا که با خشم و جوش

زبانم یکی بسته شیرست زوش

به بند خرد درهمی بایمش

که بکشدم ترسم چو بگشایمش

فرستاده را چون برینسان براند

همان گه سپه رزم را برنشاند

دهی بُد به راه اردیه نام اوی

یکی بیشه گردش پر از زنگ و بوی

همه بیشه زیتون و خرما درخت

درو لشکر دشمن افکنده رخت

بیامد به هنگام خورشید زرد

فروکوفت ناگاه کوس نبرد

ز هر سو پراکنده رزمی بساخت

سپه را ز بیشه به هامون بتاخت

شد از گرد ره شست گردان گره

گران کرد یال یلان را زره

برآمد از ایرانی و خاوری

نبردی که شد چرخ بر داوری

جهان بیشه شیر غرنده گشت

ز تیر ابر پُر مرگ پرنده گشت

ز توفیدن بوق و از بانگ تیز

همه بیشه بِد چون خزان برگ ریز

به خون در نهنگ از شنا داشتن

سته گشت و شیر از سر او باشتن

ز خنجر همه دشت خنجیر بود

کمند از یلان دام و زنجیر بود

یل پهلوان گرز کوشش به چنگ

همی جَست تیز و همی جست جنگ

به کین تا شب آمد همی جنگ کرد

شب تیره هم برنگشت از نبرد

جنگ در شب ماهتاب

شبی بد ز مهتاب چون روز پاک

ز صد میل پیدا بلند از مغاک

به هم نور و تاریکی آمیخته

چو دین و گنه درهم آویخته

زمین یکسر از سایه وز نور ماه

به کردار ابلق سپید و سیاه

مه از چرخ تابان چه از گرد نیل

به روز آینه تابد از پشت پیل

نماینده بر گنبد تیزپوی

دو پیکر تو گوئی چو زرینه گوی

چنان خیل پروین به دیدار و تاب

که عقدی ز لؤلؤ گسسته در آب

چو ترگی مه و گرد او شاد ورد

چو ناوردگاه یلی در نبرد

چو دریای سیمین روشن هوا

زمان و زمین کرده دیگر نوا

تو گفتی در ایوانی از آبنوس

مَه چارده بد یکی نو عروس

شب قیرگونش دو زلف بخم

ستاره ز گردش نثار درم

یکی فرش سیمین کشیده جهان

زمین زیر آن فرش یکسر نهان

بپوشیده شب بر پرند سیاه

یکی شعر سیمابی از نور ماه

برافروخته چهر ماه از پرند

در تیرگیش آسمان کرده بند

چو لوح زبرجد سپهر و ز سیم

ستاره برو نقطه و ماه میم

درین شب سپهبد میان بست تنگ

همی کرد بر نور مهتاب جنگ

پیاده همی تاخت هر سو که خواست

که را گرز کین زد دگر برنخاست

ز بس سر که تیغش همی کرد پخش

زمین کرد گلگون و مه کرد رخش

بدانسان ز گرزش قضا زار شد

که از پای بفتاد و بیمار شد

چنان مرگ گشت از سنانش به درد

که بر خویشتن نیز نفرین بکرد

ز دشمن سواری به برگستوان

همی تاخت مانند کوهی روان

همی زد چپ و راست شمشیر تیز

فکند اندر ایرانیان رستخیز

سپهبد به زیر درختی به کین

بد استاده، چون دید جست از کمین

گرفتش دم اسپ و برجا بداشت

ز بالای سر چون فلاخن بگاشت

هم از باد بنداخت صد گام بیش

دگر سرکشان را درافکند پیش

سپه را ز هر سو پراکنده کرد

ز سر هر مغاکی جراکنده کرد

وز آنجا به لشگرگهش بازگشت

برآسود و بد تا شب اندر گذشت

چو آهخت خور تیغ زرین ز بر

نهان کرد از او ماه سیمین سپر

کمربست گرشاسب بر جنگ و کین

نشاند از چهل سو سپه در کمین

زنای نبردی برآمد خروش

غو کوس در لشکر افکند جوش

دمید آتش از خنجر آبگون

چه آتش که تف جان بدش دود خون

هوا شد چو سوکی ز گرد نبرد

زمین چون پر از خون تن کشته مرد

ز بس گرد بر کرد گردون چون نیل

تو گفتی هوا بود پرزنده پیل

همه یشک و خرطوم پیلان زند

ز خشت دلیران و خم کمند

چنین گفت پس پهلوان با سپاه

که این بیشه بدخواه دارد پناه

گریزان یکی سوی هامون کشید

مگرشان از این بیشه بیرون کشید

یلان سپه پشت برتافتند

ز پس دشمنان تیز بشتافتند

پس از دشت و که خیل ایران زمین

زمین گشادند ناگه چهل سو کمین

گرفتندشان در میان پیش و پس

از ایشان نماندند بسیار کس

چه بر مرد اسپ و چه بر اسپ مرد

بد افتاده هر جای پر خون و گرد

همه دل خدنگ و همه مغز خاک

همه کام خون و همه جامه پاک

یکی درع در بر، سر از گرز پست

یکی را سر افتاده، خنجر به دست

بکشتند چندان که نتوان شمرد

گرفتن دیگر بزرگان و خرد

گرفتار گشت انکه سالار بود

چو دیدش همان گه سپهدار زود

بیفکند بینی و دو گوش مرد

به ده جای پیشانی اش داغ کرد

بدو گفت رو همچنین راهجوی

ز من هر چه دیدی به شاهت بگوی

به تو این بدی ها که کردم، درست

مکافات آن بد سخن های توست

بدان گونه سالار زار و تباه

همی شد، دهی پیش اش آمد به راه

یکی پیرزن دید پالیزبان

ازو خواست تا باشدش میزبان

زن پیر نشناخت او را و گفت

اگر خورد خواهی و جای نهفت

گزارت نیارم که رز کن شیار

نگویم که خاک آور اندر کوار

زمانی بدین داس گندم درو

بکن پاک پالیزم از خار و خو

چنان کرد هر چند سالار بود

که بد گسنه و سخت ناهار بود

سبک جست کدبانوی گنده پیر

به هم نان و خرما و کشکین و شیر

بپرسید کار سپه شاه ازوی

چنین گفت کای شه پژوهش مجوی

من اینک چنین ام ز پیشت بپای

نه هوش و نه گوش و نه بینی بجای

و گر بازپرسی ز دیگر کسان

بخوردند دی مغزشان کرکسان

شه از غم دَر کینه را باز کرد

دگر ره سپه رزم را ساز کرد

نامه گرشاسب به شاه قیروان

وز آن سو جهان پهلوان با سپاه

بیآمد به یک منزلی کینه خواه

به خیمه بپوشید روی زمین

دبیر نویسنده را گفت هین

گشای از خرد با سر خامه راز

به افریقی از من یکی نامه ساز

سخن ها درشت آر از اندازه بیش

بخوانش به فرمان کمربسته پیش

نویسنده کرد از سخن رستخیز

به انگشت مر خامه را گفت خیز

شد آن خامه چون کش بتی دلپذیر

پرستنده دست چابک دبیر

ز دیده همی ریخت باران مشک

به مژگان همی رفت کافور خشک

گهی شد سوی خانه آبنوس

گهی روی سیمین زمین داد بوس

نخست از سخن نام یزدان نگاشت

که گشت زمان بر دو گونه بداشت

سرانجام گیتی در آغاز بست

روان را به باد روان بازبست

خم چرخ جای خور و ماه کرد

زمین گوهران را گره گاه کرد

دگر گفت ضحاک شاه جهان

شنیدست کردارت اندر نهان

که خوبربد و جنگ و خون کرده ای

ز بند خرد سر به برون کرده ای

مرا مارکش خواندی و بدسرشت

ورا نام بردی به دشنام زشت

شدی سرکش ایدون که چون اهرمن

نبینی همی کس بر از خویشتن

کنون کآمدم رزم را خاستی

جز آن دیدی آخر که خود خواستی

به چونین سپه رزم سازی همی

به زور تن خویش نازی همی

ز کژی نشد راست کار کسی

به ناموس رستن نشاید بسی

نگه کن که بر منهراس دلیر

چه آوردم از گرز و بازوی چیر

گرفتمش تنها چو جنگ آمدم

که در جنگش از یار ننگ امدم

همه کشور روم تا بوم هند

به هم بر زدم تا به دریای سند

نه کس دید یارست برز مرا

نه برتافت که باد گرز مرا

کنون گر نگیری ره کهتری

نیایی بَر شه به فرمانبری

به خاک آرم از ماه گاه ترا

براندازم این بارگاه ترا

تنت پیش جنگال شیران برم

سرت بر سنان سوی ایران برم

به قرطاس بر شد پراکنده حرف

بسان صف ماغ بر سوی برف

چو نامه ز خامه به پایان رسید

سپهبد فرستاده ای برگزید

دگر داد چندی پیام درشت

فرستاده پوینده نامه به مشت

چو آمد به نزد شه قیروان

ورا دید خندان و روشن روان

در ایوانی از درّ تابان چو هور

زمین جزع و دیور زرّ و بلو

دو صد کنگره گردش افراشته

به یاقوت و در پاک بنگاشته

برابرش یک صفّه دیگر ز زر

زمین سیم و بامش ز جزع و گهر

چهل تخت زرین درو شاهوار

چه از زرّش پایه چه از زرّ نگار

میانش ستون چار بفراخته

سپید و بنفش از گهر ساخته

چنان هر ستونی که از رنگ و تاب

گرفتی ز دیدار او دیده آب

مهین مسجد قیروان را کنون

بماندست گویند از آن دو ستون

نهفته به زربفت چینی طراز

گشایندشان روز آدینه باز

برافراز تختی ز زر بود شاه

به کف گرز و بر سر ز گوهر کلاه

فرسته چو بایست نامه بداد

نویسنده بر شه همی کرد یاد

به چوگان فرهنگ پیر کهن

به میدان درافکند گوی سخن

بگفت آنچه بود از پیام درشت

تو گفتی که شمشیر دارد به مشت

برافروخت افریقی از کین و خشم

بپرداخت دل بر فرسته ز چشم

بفرمود تا دست سیلی کنند

به سیلی قفاگهش نیلی کنند

درودش سمن برگ پیری ز بن

برید از دهانش درخت سخن

به خواری و دشنام و زخمش براند

دو سالار بودش ز لشکر بخواند

دو ره صد هزار از دلیران خویش

بدیشان سپرد و فرستاد پیش

فرسته بر پهلوان شست پگاه

خبر دادش از کار شاه و سپاه

ز کینه به خون پهلوان شست چنگ

سبک با سپه شد پذیره به جنگ

دو لشکر برابر چو صف ساختند

درفش از بر مه برافراختند

شد از مهره بر مهر گردون خروش

دم نای در گیتی افکند جوش

زمین با مه از گرد انباز گشت

ز خاور ز بس بیم خور بازگشت

شد از سهم پیچان نهنگ اندر آب

به که بچه بگذاشت پرّان عقاب

دو لشکر به یک ره به هم بر زدند

گهی گرز کین گاه خنجر زدند

ز بس کشته چرخ انبه جان گرفت

ز بس خون دل خاره مرجان گرفت

ز گردان خاور سواری چون ابر

برون تاخت با خشت و با خود و گبر

صف خیل ایران پراکنده کرد

کجا تاخت هامون پرافکنده کرد

چو آمد بر پهلوان سپاه

ورا دید بر پیل در قلبگاه

بر او خشتی از گرد بنداخت تفت

تو گفتی ستاره ز گردون برفت

نیامد گزندی به گرد دلیر

هم آن گه ز پیل ژیان جست زیر

گربیانش با دست و خنجر به مشت

گرفت و ، ز زین زد بکشت

هم از جای تن بر سپه برفکند

همه شیب و بالا تن و سر فکند

بدین دست نیزه، بدان تیغ تیز

به هر دو همی جست رزم و ستیز

به نیزه ز پیل و ، به خنجر ز زین

پلان را همی زد نگون بر زمین

دو سالار افریقی از جنگ او

بماندند بیچاره در چنگ او

سپه نیز ترسنده گشتند پاک

ز خون همچو شنگرف شد روی خاک

یکی زآن دو سالار هشیارتر

خردمند تر بود بیدار تر

به دل گفت کز شاه شد تاج و تخت

همین پهلوانست پیروز بخت

کنون پیش از این کاین کشفته سپاه

شکست آرد و کار گردد تباه

بَر پهلوان رفت باید مرا

کز او هر چه خواهم برآید مرا

هر آن کاو به هر کار بیند ز پیش

پشیمان نگردد ز کردار خویش

بتر کار را چاره باید گزید

که آسان ترین چاره آید پدید

سبک با تنی صد سران سپاه

بَر پهلوان رفت زنهار خواه

بسی چیز دادش جهان پهلوان

پذیرفت شاهیش بر قیروان

همان گه به کین با سپه حمله برد

هر آن کس که بود از دلیران گرد

ز کشته چنان گشت بالا و پست

که هامون ز مرکز فروتر نشست

به قلب آنکه سالار بد کشته شد

بداندیش را بخت برگشته شد

سواران بریدند بر گستوان

فکندند خفتان و خنجر گران

یکی خواست زنهار و دیگر گریخت

دلاور ز بد دل فزونتر گریخت

چنین تا در قیروان ز اسب ومرد

همه کشته بد راه پر خون و گرد

ز بس خون که هر جای پاشیده شد

زمین همچو روی خراشیده بود

چو آورد چرخ از ستاره سپاه

شب قیرگون شد گروس سیاه

مه اندر کمان برد سیمین سپر

میان بست جوزا به زرین کمر

سپهبد بر مرز شهر ودود

بزد خیمه تا لشگر آمد فرود

بر افریقی از غم جهان تنگ شد

دگر ره سوی چارهء جنگ شد

همه شب به کار سپه ساختن

نپرداخت از گنج پرداختن

برون آوردن شاه قیروان لشگر به جنگ

چو بر تیره شعر شب دیر باز

سپیده کشید از سپیدی طراز

فرو شست خور تخته لاژورد

ز سیمین نقطها به زر آب زرد

به دشت آمد از قیروان لشکری

که بگرفت از انبوهشان کشوری

سپاهی چو آشفته پیلان مست

همه نیزه و تیغ و خنجر به دست

گرفته سپرها ز چرم نهنگ

برافکنده برگستوان پلنگ

بپوشیده جوشن سران سپاه

ز ماهی پشیزه سپید و سیاه

یکی بهره خفتان ز کیمخت کرگ

هم از مهرهء ماهیان خود وترگ

دو لشکر برآمیخت از چپ و راست

ده و گیر پرخاش جویان بخاست

ز هر سو همی کوس زرین زدند

دو سرنای رویین و سرغین زدند

پر از رنگ یاقوت شد چهر تیغ

پر از اشک الماس شد چشم میغ

هوا پرده ای گشت چون قیر تار

ز خشت اندرو پود و از تیر تار

ز نعره طپان گشت بر چرخ هور

به دیگر جهان جنبش افتاد و شور

خم چرخ ها پاک بر هم شکست

دل کوه و هامون به هم در نشست

ز بس خون روان گشته هر سو به تگ

زمین چون جگر، جوی ها گشته رگ

ز بر مغز کوبنده کوپال بود

به زیر از یلان بر سر او بال بود

شده گرد چون زنگی بی دریغ

ز خون گشته گریان و خندان ز تیغ

از آن کین به دریا درون ماهیان

همی کشته خوردند تا ماهیان

سه روز این چنین بود خون ریختن

بماندند گردان از آویختن

نه کس را بد آرامش از جنگ و تاب

نه در مغز هوش و، نه در دیده خواب

کف از زخم سوده، میان از کمر

دل از جان ستوه آمده، تن ز سر

شد آکنده بر مرد خفتان ز گرد

ز خوی درع ها گشته زنگار خورد

ز بس جوش پیکار و رنج و نهیب

نماند آن زمان پهلوان را شکیب

میان دو صف با کمان و کمند

برون تاخت بر زنده پیلی بلند

به زیر اندرش گفتی آن پیل مست

سپه کش دزی بود پولاد پست

دزی بر سر چار پویان ستون

ز درگاه دز اژدهایی نگون

بسان کهی جانور تیزپوی

چو کوهی خروشنده، کوهی بر اوی

دَدَش خشت و نخچیر مردان جنگ

گیاهاش ژوپین، عقابش خدنگ

ز کفکش همی جوش بر ماه شد

زمین هر کجا گام زد چاه شد

سپهدار با اژدهافش درفش

براو کرده از گرد گیتی بنفش

به افریقی اندر زمان ترجمان

فرستاد و گفت ای بد بدگمان

اگر هست چرخ روان یاورت

فرشته همه آسمان از برت

زمین گنج داری و دریا پناه

زمانه رهی و ستاره سپاه

درختان شوندت دلیران جنگ

همه برگشان تیغ گردد به چنگ

شود کوه خفتان و خورشید ترگ

کند یاری تیغ و خشت و تو مرگ

بکوبم به گرز گران سرت پست

کنم رخش از خون برو تیغ و دست

نیرزی تو و هر چه لشکرت پاک

بَر زخم گرزم به یک مشت خاک

به یزدان گناهیت بودست سخت

کت امروز پیش من افکند بخت

به زنهار پیش آی و فرمان پرست

که تا پیش شاهت برم بسته دست

و گرنه بیا هر دو از نام وننگ

بکوشیم پیش دو لشکر به جنگ

ببینیم تا بر که سختی بود

که را زآسمان چیر بختی بود

نباید مگر نیز خون ریختن

رهند این دو لشکر از آویختن

دژم گفتش افریقی جنگجوی

که رو خیره سر پهلوان را بگوی

تو مشتی نخوردی ز مشت تو بیش

همان زان گران آیدت مشت خویش

جوان کش بود زَهره و زور تن

نبیند کسی برتر از خویشتن

به ماری بسباس دیوی نژند

چه جویی بزرگی و نام بلند

که تنها چو خنجر به چنگ آیدم

ز صد چون تو در جنگ ننگ آیدم

به کین بر زمان پیشدستی کنم

به یک دست با پیل کستی کنم

اگر تنت دریاست ور کوه برز

بسوزم به تیغ و بدرّم به گرز

تو پنجه تن از لشکرت بر گزین

من از لشکر خویشتن همچنین

ببینیم تا در صفت کارزار

کرا زین دو لشکر بود کار زار

چو ایشان ز هم می برآرند گرد

من و تو شویم آن گهی همنبرد

بگفتند و هر دو ز لشکر چو شیر

گزیدند پنجاه گرد دلیر

به ده جای کوشش برانگیختند

بهم پنج پنج اندر آویختند

هم آورد سوی هم آورد شد

در و دشت بر چرخ ناوردشد

گه این جست کین و گه این گفت نام

گه آن تیغ بر کف گه آن خم خام

هوا پر تف خشت و شمشیر شد

دل ریگ تشنه ز خون سیر شد

به کم یک زمان اندر آوردگاه

بد افکنده هر سو یکی کینه خواه

به سربر شده خاک وخون خود و ترگ

به کف تیغشان گشته منشور مرگ

چو از نیمه خم یافت بالای روز

به خاور شتابید گیتی فروز

ز خیل فریقی نبد مانده کس

یکی بود از ایرانیان کشته بس

خروش درای و غو نای و کوس

برآمد ز ایرانیان برفسوس

شه قیروان رخ پر از رنگ شد

از افسوس گرشاسب دلتنگ شد

خروشید کاکنون مرا و تراست

به نزدیک او تاخت از قلب راست

یکی خشت شاهین زو مارپیچ

به کف داشت کز پیچ ناسود هیچ

بزد بر سر پیل و برگاشتش

بر این گوش و ز آن گوش بگذاشتش

زدش دیگری بر قفا ناگهان

که رستش چو دندان برون از دهان

خروشی بزد پیل و بفتاد پست

سبک پهلوان جَست و بفراخت دست

چنان کوفت بر سرش گرز از کمین

که زیرش بلرزید نیمی زمین

برآمیخت مغزش به خون و به خاک

سپه روی برگاشت از جنگ پاک

گریزان چنان شد در آن گرد گرد

کز انبه همی مَرد بر مَرد مرد

چو شب را دونده نوند سیاه

همه تن شد ابلق ز تابنده ماه

همه دشت بد رود خون تاخته

سلیح و درفش و سرانداخته

کسی رست کاو شد به شهر اندرون

دگر کشته شد آنکه ماند از برون

سلیح و سلب هر چه بر دشت و کوه

بد افکنده از خیل خاور گروه

همه برگرفتند ایران سپاه

کس اندر شمارش ندانست راه

چنینست و زینگونه تا بد بسست

زیان کسی سود دیگر کسست

یکی تا نیابد غم رفته چیز

بدان هم نگردد یکی شاد نیز

زمین تا به جایی نیفتد مغاک

دگر جای بالا نگیرد ز خاک

سپهدار از آن پس بر شهر تنگ

همی بود سه روز و نامد به جنگ

چهارم چوزد گنبد لاژورد

به کهساربر چتر دیبای زرد

به زاری بزرگان آن بوم و شهر

برفتند نزد سپهبد دو بهر

کفن در بر و برهنه پای و سر

یکی کودک خرد هر یک به بر

و گر گونه گون هدیه آراستند

وز او پوزش بی کران خواستند

که افریقی ار گم شد از رأی و راه

ز بدبختی آورد بر خود سپاه

ستم کرده بر ما و بر جان خویش

کنون هر چه کرد از بد آمدش پیش

اگر زاد مردی کند پهلون

ببخشد به ما بی گناهان روان

ور افکند خواهد سر ما ز تن

شدیم اینک از پیشش اندر کفن

وز این کودکان گر دلش کینه جوی

ببریم سرشان همه پیش اوی

سپهبد به جان ایمنی دادشان

سوی خانه دلخوش فرستادشان

پس آن گرد سالار را خواند پیش

که پذرفته بودش به زنهار خویش

ورا کرد بر قیروان شهریار

به شادی شدندش همه شهریار

نثار و گهر ریختش هر کسی

ز هر گونه بردند هدیه بسی

از آن پس که سالار بد شاه گشت

بلند افسرش همبر ماه گشت

جهان را چنین پای بازی بسست

ز هر رنگ نیرنگ سازی بسست

یکی را ز ماهی رساند به ماه

یکی را زماه اندر آرد به چاه

یکی چیز گرد آرد از هر دری

کشد رنج و ، آسان خورد دیگری

نه زو شاید ایمن بدن روز ناز

نه نومید گشتن به روز نیاز

بسا کس که صد ساله را کار پیش

همی کرد و روزی نبد زنده بیش

بسا سالیان بسته دربند و چاه

که شد روز دیگر خداوند جاه

جهان جاودان با کسی رام نیست

به یک خو برش هرگز آرام نیست

دهندست، لیکن به هر روی وسان

به کس چیز ندهد جز آن کسان

به شادی بداردت بر بیش و کم

از آن پس دلت را سپارد به غم

یکی میهمان خوان پر خواستست

تو مهمان، زمین خوان آراستست

بخور زود ازو میهمان وار سیر

که مهمان نماند به یک جای دیر

چه باید که رنج فزونی بریم

به دشمن بمانیم و خود بگذریم

پس آن خیره سالار بی مغز و هوش

که گرشاسب بینیش ببرید و گوش

ببرد از مهان مرد صد را ز راه

چنان ساخت کز بامداد پگاه

چو آید نشیند بر شاه دیر

گروهش نهان درع و خنجر به زیر

ببرند ناگه سر شاه پست

بگیرند شهر و برآرند دست

کسی بر شه آن راز بگشاد زود

شه از ویژگان هر که شایسته بود

سگالید با ریدگان سرای

همه تیغ و جوشن به زیر قبای

درفش شب تیره چون شد نگون

دمید آتش از گنبد آبگون

نشست از برگاه بر شاه نو

مهان ره گشادند بر راه رو

چو پیش آمد آن بدنهان باگروه

برافراخت سر شاه دانش پژوه

بدو گفت کای غمر تنبل سگال

همی خویشتن بر من آری همال

کجا آید از غرم کار هژبر

کجا آورد گرد باران چو ابر

چو گل کی دهد بار خار درشت

گهر چون صدف کی دهد سنگپشت

نخستینت کو گنج و فّر و مهی

که جویی همی همت تخت و تاج شهی

نه بر جای هر کار ناسازوار

بود چون پلی ز آنسوی جویبار

تن غنده را پای باید نخست

پس آن گاه خلخالش باید جست

چنان دادن که بخت بدت خوار کرد

جهان خوردت و باز نشخوار کرد

نبد در خور پهلوان این هنر

که گوشت برید و نبرید سر

پس از خشم فرمود و گفتا دهید

همه دست و خنجر به خون برنهید

دل و مغز سالار کردند چاک

گروهانش را سر بریدند پاک

فکندند تنشان به ره یکسره

سرانشان زدند از بر کنگره

که تا هر که بیند بداند درست

که با شه نباید ز دل کینه جست

رهی را شدن در دم مار وشیر

از آن به که بر شاه باشد دلیر

زمانه چنینست ناپایدار

گه این راست دشمن، گه آنراست یار

دو دستست مر چرخ را کارگر

بدین تیغ دارد، به دیگر گهر

یکی را به گوهر توانگر کند

یکی را تن از تیغ بی سر کند

چو زآن کین شد آگه سپهدار گو

ببد شاد و آمد بر شاه نو

پسندید و گفت از تو چونین سزید

که زشتیست بند بدان را کلید

سپهریست شاهی ورا مهر گاه

بروجش دژ و اخترانش سپاه

عروسیست خوبیش باژ و درم

سر تیغ پیرایه، کابین قلم

به سهم وسکه داشت باید شهی

که چون این دو نبود نپاید مهی

به کار شهی هر که سستی کند

بر او هرکسی چیره دستی کند

نکوکاری ار چه براز خوش خوییست

بسی جای زشتی به از نیکوییست

از آن پس یکی ماه دل شادمان

بدش با مهان سپه میهمان

نهان گنج افریقی از زیر خاک

همه هر چه گفتند برداشت پاک

همان جا بر قیروان با سپاه

همی بود دل شادمان هفت ماه

بزرگان و شاهان خاور زمین

ز بربر دگر سروران همچنین

جدا گونه گون هدیه ها ساختند

یکی گنج هر یک بپرداختند

شده آکنه نزدیکش از باژ و ساو

ز دینار گنجی چهل چرم گاو

ز خرگاه و از فرش و پرده سرای

که داند شمرد آنچش آمد به جای

طرایف بد از پیل سیصد فزون

هم از بار دیبا هزاران هیون

دگر چاره صد بختی و بیسراک

به صندوق ها بار بد سیم پاک

دو صد شاخ مرجان به زر کرده بند

که هر شاخ از آن بد درختی بلند

دو صد درج دّر و عقیق و بلور

هزار و چهل و تنگ خز و سمور

ز زنگی و نوبی سیه تر ز قار

دگر گونه گون بردهء بی شمار

هزار استر زینی تیز گام

سراسر به زرّین و سیمین ستام

هزار از عتابی خز رنگ رنگ

شتروار صد پوست های پلنگ

ز موی سمندر صد و شست ازار

که نکند بر او آتش تیزکار

زرافه چهل گردن افراشته

همه تن چو دیبای بنگاشته

همه برد از آن جایگه با سپاه

به سوی قراطیه برداشت راه

بازگشتن گرشاسب و دیدن شگفتی‌ها

پر از نخل خرما یکی بیشه دید

چنان کآسمان بد درو ناپدید

تو گفتی مگر هر درختی ز بار

عروسیست آراسته حوروار

از آهو همه بیشه بیش از گزاف

از آن آب کافورش آمد ز ناف

به مرز بیابان و ریگ روان

گذر کرد از اندوه رسته روان

بسی زرّ از آن ریگ برداشتند

که یک گام بی زرّ نگذاشتند

چو از ریگ بگذشت و راه دراز

بَر مرغزاری خوش آمد فراز

پر از مرغ رنگین همه مرغزار

به دستان خروشنده هرمرغ زار

از آن خیل مرغان جدا هر کسی

گرفتند از بهر کشتن بسی

به آهن همی حلقشان هر که کشت

بریده نشد جز به سنگ درشت

از آن پس کهی دید برتر ز میغ

که از تیغ او بر زدی ماه تیغ

هر آن مرغ پرّنده اندر هوا

که کردی بر آن کوه رفتن هوا

توانش نبودی پریدن ز جای

مگر همچو پیکان دویدن به پای

همان جا دگر سنگ بد جزع رنگ

ز هر سنگ پیدا نگار پلنگ

که هر سنگ اگر پاره شد صد هزار

به هر سنگ بر بد پلنگی نگار

از آن هر که بستی یکی بر میان

نکردی پلنگ ژیانش زیان

دگر جای در ره دهی چند دید

بَر کوهی از تازه گل ناپدید

بر آن کوه بتخانه ای ساده سنگ

چو دیبا همه سنگ اورنگ رنگ

یکی تخت پیروزه اندر میان

همه تخت بر پیکر چینیان

ز زرّ و ز یاقوت و درّ و جمست

درو چاربت دست داده به دست

سخنگوی هر چار با یکدگر

نماینده انگشت و پیچنده سر

نبدشان دل و جان و، بدشان سخن

ندانست کس گفت ایشان ز بن

ولیک ار بدی ده تن از مردمان

جدا هر یکی زو به دیگر زبان

ز هر چاربت گفتگوی و خروش

چو گفتار خویش آمدیشان به گوش

دگر شهری آمدش کوچک ز پیش

در او مردم انبوه از اندازه بیش

به نزدش یکی چشمهء آبگیر

که پهناش نگذاشتی کس به تیر

از آن چشمه شبگیر تا گاه شام

همی ماهی آورد هر کس به دام

بکردندی آن را به خورشید خشک

چو کافور بد رنگ و ، بویش چو مشک

جدا هر کسی رشته ز آن تافتی

چو از پنبه زو جامه ها بافتی

به کوه اندرش چشمه بد نیز چند

به کام اندرون آب هر یک چو قند

به گرما بدی گشته آن آب یخ

به سرما روان از بَر ریگ و شخ

دگر دید بتخانه از زرّ خام

سپیدش در و بام چون سیم خام

میانش یکی تخت سیمینه ساز

بدان تخت زرین بتی خفته باز

سَر سال چو آفتاب از بره

فروزنده کردی جهان یکسره

برآن تخت بت بر سر افراشتی

بجَستی و یک نعره برداشتی

گر آب از دهانش آمدی شاخ شاخ

بر میوه آن سال بودی فراخ

و گر نامدی، داشتندی به فال

که ناچار برخاستی تنگسال

از آن هر کس آگاه گشتی ز پیش

مر آن سال را ساختی کار خویش

برابرش میلی بد انگیخته

از آن میل طبلی در آویخته

کرا دور بودی کس و خویش ویار

به نامش چو بردی زدی کف دو بار

شدی طبل اگر مرده بودی خموش

و گر زنده بودی گرفتی خروش

از آن چند منزل دگر برگذشت

به نخچیر گه بود روزی به دشت

زمین دید یکسر همه ساده ریگ

بر و بوم از او همچو بر جوش دیگ

فروزان در آن ریگ با تف و تاب

دوان ماهیان دید همچون در آب

به اهواز گویند باشد همین

نیابند جایی به دیگر زمین

به بومی بود خشک و از نم تهی

خورندش زنان از پی فربهی

به جایی دگر دید بر سنگلاخ

درختی گشن برگ بسیار شاخ

برو پشم رسته ز میشان فزون

به نرمی چو خز و به سرخی چو خون

یکی شهر بد نزدش آراسته

پر از خوبی و مردم و خواسته

از آن پشم هر کس همی تافتند

وز او فرش و هم جامه ها بافتند

هر آن گه خّرم بهار آمدی

گل آن درخت آشکار آمدی

چو گاوی یکی جانور تیزپوی

ز دریا کنار آمدی نزد اوی

شدی گه گهش پیش غلتان به خاک

چو خواهشگری پیش یزدان پاک

همی تا بدی گل ز نزدش سه ماه

نرفتی، مگر زی چراگاه گاه

چو گلهاش یکسر فرو ریختی

خروشیدن و ناله انگیختی

زدی بر زمین سر ز پیش درخت

همی تا بکردی سرو لخت لخت

شدی باز و تا گل ندیدی به بار

نگشتی به نزد درخت آشکار

از آن جایگه رفت خّرم روان

به پیش آمدش ژرف رودی روان

چو خور برکشیدی به خاور فرود

سوی باختر رفتی آن ژرف زود

چو از باختر باز برتافتی

سوی خاور آن آب بشتافتی

مر آن را ندانست کز چیست کس

شدن روز و شب، بازگشتن ز پس

دو روز از شگفتی همان جا بماند

چو لختی برآسود لشکر براند

یکی پشته دید از گیا حله پوش

بر او سبز مرغی گرفته خروش

خوش آواز مرغی فزون از عقاب

کجا خشک دشتی بدو دور از آب

وی از بهر مرغی بدی آبکش

شدی حوصله کرده پر آب خوش

یکی پشته جستی سراندر هوا

نشستی براو بر کشیدی نوا

که تا هر که مرغی بدی آب جوی

برش تاختندی به آواز اوی

مر آن مرغکان را همه آب سیر

بکردی، پس از پیشه رفتی به زیر

دگر چند که دید یک سو ز راه

نمک سر به سر سرخ و زرد و سیاه

به یک رنگ هر کوه بر گرد اوی

هم از رنگش استاده آبی به جوی

بر راغشان نیستان و غیش

رَم شیر هر سونش از اندازه بیش

یکی گلبن تازه در نیستان

گلش چون قدح در کف می ستان

هر آن غمگنی کآمدی نزد اوی

شدی شاد کآن گل گرفتی به بوی

گرش بیم بودی ز شیر نژند

چو بر شیر رفتی نکردی گزند

اگر چه بدی گلش پژمرده سخت

چو شاخی بریدی کسی ز آن درخت

به می درفکندی شکفته شدی

دگر باره گلهاش کفته شدی

همه نیسان گشت گرد دلیر

به شمشیر بفکند بسیار شیر

دگر مرغکان دید همچون چکاو

همه بانگ رفت از بر چرخ گاو

میان آتشی بر کشیده بلند

خروشان و غلتان درو بی گزند

از آن پهلوان را دو رخ برفروخت

کز آتش همی پّر ایشان نسوخت

به ژوها شنیدم که باشد چنین

جز از بیم شروان دگر نیست این()

چنین گفت داننده ای زآن سپاه

که شهری است ایدر به یک روزه راه

به بام آنکه دارد ز هیزم پسیچ

گشادن نیارند از این مرغ هیچ

که آتش براو برفروزدش زود

گرد نعره ز آن آتش تیز و دود

دو هفته چنان چون سمندر بود

ندارد غم ار بآتش اندر بود

کشندش سبک هر که آرد به دست

بدان شهر خوانندش آتش پرست

از آن برد چندی ز بهر شگفت

وز آن دشت روز دگر برگرفت

شد آنجا که گیرد همی روی بوم

ز بهر محیط آب دریای روم

ازین سو بدان سوی دیگر کشید

سوی مرز شیزر سپه در کشید

چنان دید دریا ز بس موج تیز

که بر هم زدی گیتی از رستخیز

تو گفتی زمین رزم سازد همی

سپه ساخت بر چرخ بازد همی

شدست ابر گردش به کین تاختن

سوارانش کوه اند در تاختن

ز شبگیر تانیم شب در خروش

دریدی همی چرخ را موج گوش

ستادی گه نیمشب چون زمین

بدی تاسپیده دمان همچنین

در آن شورش آمد همی زی کنار

شکسته شدی خایهء بی شمار

که هر یک سر موج را تاج بود

به بالا مه از گنبد عاج بود

نه آن خایه دانست کس کز کجاست

نه آن مرغ کز وی چنان خایه خاست

همان جا دگر دید چند آبگیر

پر از مردم خرد همرنگ قیر

که گرز آن یکی ساعتی دور از آب

بماندی، بمردی هم اندر شتاب

دگر جانور دید چندان هزار

که میگشت بر گرد دریا کنار]

شنیدم که شب هم بر آن بوم و بر

ز دریا برآید یکی جانور

ز زردی همه پیکرش زرّ فام

درفشان چو خورشید هنگام بام

تن آنجا که خارد به سنگ اندرون

زمین گردد از موی او زرّ گون

برد هر کسی جامه بافد از وی

چو آتش دهد تاب و چون مشک بوی

ز صد گونه هزمان بدو گرد گرد

کس اش باز نشناسد از زرّ زرد

از او کمترین جامه شاهوار

به ارزد به دینار گنجی هزار

یکی جامه ز آن تا ببردی به گنج

به کف نآمدی جز به بسیار رنج

جهان پهلوان داشت ز آن جامه شست

که ناید به عمری یکی ز آن به دست

چهل روز نزدیک دریا کنار

شب از بزم ناسود و روز از شکار

در آن مرز بد بیشه بید وغرو

میانش بنی نوژ برتر ز سرو

درو رسته گل صدهزاران فزون

سپیدش گل و برگ زنگارگون

هر آن کس کز آن گل گرفتی به بوی

شدی مست وخواب او فتادی بر اوی

چو بغنودی آن کار دیدی به خواب

کزو شست باید همی تن به آب

ببوئید و شد هر کس از خواب سست

وز آن خواب تنشان ببایست شست

سوی اندلس برد از آن جا سپاه

که آرام نآورد روزی به راه

بر اندلس باز دل شادکام

برآسود یک هفته با بزم و جام

سر هفته برداشت و جایی رسید

کهی چند راهمبر مه بدید

پر از برف هر که ز بن تا به تیغ

برافراز هر که یکی تیره میغ

به سرما و گرمای سخت شگرف

بر آن کوه ها میغ بودی و برف

بر آن برف بد جانور مه ز پیل

چو مشکی پر از آب همرنگ نیل

گشادند و خوردند هر کس همی

از آن آب خوش شان نبد بس همی

سپه گرد هر کوه بشتافتند

بسی کان سیم سره یافتند

همه در دل سنگ بگداخته

چو آب فسرده برون تاخته

به خروار بردند از آن هر کسی

دگر نیز از ایشان سرآمد بسی

سپهبد هیونان سرکش هزار

به صندوق ها کرد از آن نقره بار

رسیدن گرشاسب به قرطبه

سوی قرطبه رفت از آن جای شاد

یکی شهر خوش دید خرّم نهاد

به نزدیک او ژرف رودی روان

که خوشیش در تن فزودی روان

از آن شهر یک چشمه مردی سیاه

بدان ژرف رود آمدی گاه گاه

ز شبگیر تانیم شب زیر آب

بدی اندر او ساخته جای خواب

نهالی به زیرش غلیژن بدی

زبر چادرش آب روشن بدی

نه ز آب اندکی سر برافراشتی

نه چون ماهیان دم زدند داشتی

همان کرد پیش سپهدار نیز

سپهبدش بخشیدش بسیار چیز

وز آن جا شتابان ره اندر گرفت

به نخچیر کردن کمان بر گرفت

به گلرخش روزی سپرده عنان

همی تاخت بر دمّ گوری دمان

سرانجام از او گشت نادیده گور

شد او تشنه و مانده در تف هور

به کوهی بر آمد همه سنگ وخار

تنی چندش از ویژگان دستیار

رهی دید بر تیغ کهسار تنگ

بر آن ره ستودانی از خاره سنگ

بدو در تن مرده ای سهمناک

شده استخوانش از پی و گوشت پاک

سرش مهتر از گنبدی بد بلند

گره گشته رگ ها بر او چون کمند

دو دندانش مانند عاجین ستون

یکی ساقش از سی رش آمد فزون

به سنگی درون کنده خط ها بسی

بد از برش و نشناخت آن را کسی

همی هر که بد لب به دندان گرفت

در آن کالبد مانده زایزد شگفت

دیدن گرشاسب بر همن رومی را و پرسیدن ازو

سپهدار از آنجا بشد با گروه

همی آب جست اندر ان گرد کوه

چو آمد بیابان یکی کازه دید

روان آب و مَرغی خوش و تازه دید

در آن سابه بنشست و شد ز آب سیر

سر وتن بشست و بر آسود دیر

برهمن یکی پیرخمّیده پشت

برآمد ز کازه عصایی به مشت

ز پیریش لاله شده کاه برگ

ز بس عمرش از وی سته مانده مرگ

به نزد سپهدار بنشست شاد

به رومی زبان آفرین کرد یاد

پژوهش کنان پهلوان بلند

چه مردی بدو گفت و سال تو چند

تو تنها کست جفت و فرزند نی

پرستنده و خویش و پیوند نی

از این کوه بی بر چه داری به دست

چه خوشیت کایدر گزیدی نشست

بدو گفت سالم به نهصد رسید

دلم بودن از گیتی ایدر گزید

دل آنجا گراید که کامش رواست

خوش آنجاست گیتی که دل راهواست

بود جغد خرم به ویران زشت

چو بلبل به خوش باغ اردی بهشت

شب و روزم ایزد پرستیت راه

نشست این که و، خورد و پوشش گیاه

گر از آدمی نیست خویشم کسی

دگر خویش و پیوند دارم بسی

خرد هست مادر مرا هش پدر

دل پاک هم جفت و دانش پسر

هنر خال و شایسته فرهنگ عم

ره داد ودین دو برادر به هم

هوا و حسد هر دوام بنده اند

همان خشم و آزم پرستنده اند

بر این گونه ام بندگان اند و خویش

که کس ناردم هر گز آزار پیش

نی ام نیز تنها اگر بی کسم

که با من خدایست و یار او بسم

جهان را پرستی تو این نارواست

پرستش خدای جهان را سزاست

جهان جان گزایست و او جانفزای

جهان گم کنندست و او رهنمای

جهان جفت غم دارد او جانفزای

جهان عمر کوته کند او دراز

اگر چه دشمن ترا نیست کس

جهان دشمن آشکارست بس

شد آگه جهان پهلوان ز آن سخن

که فرزانه رأیست پیر کهن

همی خواست تا بنگرد راه راست

کش اندر سخن پایگه تا کجاست

بدو گفت کآی گنج فرهنگ و هوش

نه نیکو بود مرد دانا خموش

هر آن کاو نکو رای و دانا بود

نه زیبا بود گر نه گویا بود

چه مردم که گویا ندارد زبان

چه آراسته پیکر بی روان

نکو مرد از گفت خوبست و خوی

چو شاخ از گل و میوه باشد نکوی

کرا سوی دانش بود دسترس

ورا پایه تا دانش اوست بس

هرآن کس که نادان و بی رآی و بن

نه در کار او سود و نی در سخن

درختیش دان خشک بی برگ و بر

که جز سوختن را نشاید دگر

بود مرد دانا درخت بهشت

مرو را خرد بیخ و پاکی سرشت

برش گونه گون دانش بی شمار

که چندشچنی کم نگرددز بار

ز دانا سزد پرسش و جست و جوی

کسی کاو نداند نپرسند ازاوی

نخستین سخنت از خرد بد کنون

بگو تاخرد چیستزی رهنمون

چنین پاسخ آراست داننده پیر

که روخ ازخرد گشت دانش پذیر

تن ما جهانیست کوچک روان

ورا پادشا این گرانمایه جان

بجانست این تن ستاده به پای

چنان کاین جهان از توانا خدای

برون و اندرونش به دانش رهست

ز هرچ آن بود در جهان آگهست

روانش یکی نام و جان دیگرست

ولیکن درست او یکی گوهرست

نه جانست این گوهر و نه روان

که از بن خداوند اینست و آن

ولیکن چو دانستی اش راه راست

روان گرش خوانی وگرجان، رواست

کنیفیست این تن که با رنگ و بوی

بدو هر چه بدهی بگنداند اوی

دراو جان ما چون یکی مستمند

میان کنیفی به زندان و بند

ندارد ز بن دادگر پادشا

کسی بی گنه را به زندان روا

پس اینجان ما هست کرده ز پیش

کز اینسان به بندست در جسم خویش

دگر دشمنان اندش از گونه گون

فراوان ز بیرون تن و اندرون

چه گرما و سرما از اندازه بیش

چه بدخورنی‌ها نه برجای خویش

درون تنش هم بسی دشمن اند

چه آنچ از وی آمد چه آنچ از تن اند

ز تن ساز طبعش شدن بی نوا

ازو خشم و حجت() و رشک و هوا

دگر درد و بیماری گونه گون

چه مرگ و چه غمها ز دانش فزون

وی افتاده تنها درین بند تنگ

ز هر روی چندیش دشمن به جنگ

گهش جنگ ساز این و آگاه آن دگر

میان اندرو با همه چاره گر

سرانجام هم گردد از جنگ سیر

بر او دشمنانش بباشند چیر

پرسش دیگر از جان

سپهدارگفتنش سر سرکشان

که از جان مراخوب دادی نشان

ولیکن چو رفتنش را بود گاه

کجا باشدش جای و آرامگاه

ورا گفت بر چارمین آسمان

بود جای او تابه آخر زمان

به قندیلی اندر ز پاکیزه نور

بود مانده آسوده وز رنج دور

چو باشد گه رستخیز و شمار

به تن زنده گرداندش کردگار

گزارد همه کارش از خوب و زشت

گرش جای دوزخ بود گر بهشت

رَه ایزد ار داند و جای خویش

شود باز آن جا که بودست پیش

یکی دیگرش زندگانی بود

کزآنزندگی جاودانی بود

کند هم بود هر چه رأی آیدش

هرآن کام باید به جای آیدش

وگر زآنکه جانی بود تیره بین

نه آرایشداد داند نه دین

بماندچوبیچاره ای مستنمد

چو زندانیی جاودانه به بند

خرد مایه ور گوهری روشنست

چو جان او و جان مرو را چو تنست

ز هرچ آفریده شد او بد نخست

همه چیزها او شناسد درست

چراغیست از فرۀ کردگار

به هر نیک و بد داور راست کار

روان را درستی و بینایی اوست

تن مردمیرا توانایی اوست

چو چشمی است بیننده و راهجوی

که دادار را دید شاید در اوی

چو شاهی است دین تاجش و دادگاه

دل پاک دستور و دانش سپاه

همه چیز زیر و خرد از برست

جز ایزد که او از خرد برترست

درختی است از مردمی سایه ور

هشش بیخ و دین برگ و بارش هنر

ز دوده یکی آینست از نهان

که بینی دراو چهر هر دو جهان

بر آیین الف وار بالای راست

به هر جانور بر براو پادشاست

ز دادار امید و فرمانو پند

مر آنراست کاو از خرد بهره مند

خرمند اگر با غم و بی کس است

خرد غمگسار و کس او بس است

بپرسید دیگر کهتن را خورش

پدیدست هم پوشش و پرورش

خور و پوشش جان پاکیزه چیست

که داند بدان پوشش و خورد زیست

چنین گفت کز پوشش به کزین

مدان چیز جان را به از راه دین

شنیدم که رفته روان ها ز تن

بنازند یکسر به نیکو کفن

همان پوشش است این کفن بی گمان

که هرگز نساید بود جاودان

خور جان هم از دانش آمد پدید

که جان را به دانش توان پرورید

بود مرده هر کس که نادانبود

که بی دانشی مردن جان بود

بپرسید بازشکه مرگیچه چیز

همان مرده از چند گون است نیز

چنین گفت داننده دل برهمن

که مرگی جداییست جان را ز تن

دوگوناست مرده ز راه خرد

که دانابجز مرده شان نشمرد

یکی تن که بی جان بماند به جای

دگر جاننادان دور از خدای

چو جان رفت اگر رست از اندوه و بند

زیان نیست گر بر تن آیدگزند

دگر باره پرسید گردگزین

که ای بسته بر اسپ فرهنگ زین

خور جان بگفتی کنون گوی راست

چه چیزست جان نیز و جایش کجاست

چنین گفت دانا که جان نزد من

یکی گوهر آمد تمامیّ تن

چه گویا چه بینا چه فرهنگ گیر

چه بیداری او راچه دانش پذیر

صفتهاست او را هم از ساز او

کزایشان شود آگه از راز او

چو مرگی ز تن برگشایدش بند

ز دو گونه افتد بهرنج و گزند

گر اندر طبایع فتد گرد گرد

و گر سوی دوزخ شود جفت درد

ز جان ز جایش نمودمت راه

اگر دانشی نیز خواهی بخواه

سخن اندکی گفتم از هر چه بود

ولیکن دراو هست بسیار سود

پرسشی دیگر از برهمن

دل پهلوان گشت ازاو شاد و گفت

دگر پرسشی نغز دارم نهفت

چه برناست آبستن و گنده پیر

هم از وی بسیبچه گردش به شیر

بهناز آنچه زاید همیپرورد

چو پرورد بکشد هم آن گه خورد

جهانست گفت این فژه پیرزن

بچه جانور هرچه هست انجمن

کرا زاد پرورد و دارد به ناز

کشد، پس کند ناپدیدار باز

دگر گفت کآن گاو پیسه کدام

که هستش جهان سر به سر چارگام

به رنگی دگر نیز هر پای اوی

به رفتن نگردد تهی جای اوی

ده و دوست اندام او هرچه هست

هر اندام را استخوانستشست

به پاسخ چنینگفت دانش سگال

که این گاو نزدیک من هست سال

خزان وزمستان، تموز و بهار

به هر رنگ پای وی اند این چهار

ده و دو کش اندام گفتی به هم

به شست استخوان هریک از بیش و کم

مَه سال بیش از ده و دو نخاست

شب و روز هر ماه شست است راست

دگر گفت چون جان آشفتگان

یکی خوابگه چیست پر خفتگان

دو چادر همیشه برآن خوابگاه

کشیده یکی زرد و دیگر سیاه

مر آن خفتگان را کی افتد شتاب

که بیدار گردند یک ره ز خواب

چنین گفت کاین خوابگاه این زمیست

برو خفتگانیم هرچ آدمیست

دو چادر شب و روز دانگردگرد

که برماست گاهی سیه گاه زرد

از این خواب اگر کوتهست ار دراز

گه مرگ بیدار گردیم باز

دگر گفتبر هفت خوان پر گهر

چه دانی یکی مرغ بگشاده پر

کجا خورد آن مرغ از آن گوهرست

خورش نیز هر چند افزونترست

نه گوهر همی کم شود در شمار

نه سیر آید آن مرغ بسیار خوار

برهمن دَر پاسخش برگشاد

که این هفت خوان کشورست از نهاد

گهر جانور پاک دانمرغ مرگ

که هستیم با او چو با باد برگ

همی تا خورد جانور بیشتر

نه او سیر گردد نه کم جانور

ازاین به مرا راه گفتار نیست

سخن راکرانه پدیدار نیست

سپهبد پسندید و گفت از خرد

سخن های نغز این چنین در خورد

کنون از ستودانت پرسم سخن

که کردست و کی بودش آغاز و بن

بد انسان بزرگ استخوانهای کیست

فرازش نبشته بر آن سنگ چیست

برهمن ز کس گفت نشنیده ام

من اش همچنان استخوان دیده ام

نبشته چنین است بر خاره سنگ

که گیتی به کس برندارد درنگ

به مردی منازید و بد مسپرید

بدین مرده و کالبد بنگرید

بترسید از آن دادفرمای پاک

که چونین کسی را کند می هلاک

ببد خیره دل پهلوان ز آن شگفت

ببوسیدش وسازرفتن گرفت

به خواهشگری زاو درآویخت پیر

کز ایدر مرو، امشب آرام گیر

به جای آمد آنچت ز منبود رای

تو نیز آنچه رأی من آور بجای

چنان دان که رفتن رسیدم فراز

بباید شد ار چندمانم دراز

چو پیریت سیمین کند گوشوار

از آن پس تو جز گوش رفتن مدار

تنما یکی خانه دان شوره ناک

که ریزد همی اندک اندکش خاک

چو دیوار فرسوده شد زیر و بَر

سرانجام روزی درآید به سر

جوانیم بد مایه خوبیم سود

جهان دزد شد سود و مایه ربود

سپهر از برم سالنهصد گذاشت

کنوناسپ از آن تاختن بازداشت

قدم کرد چوگان و در زخم اوی

ز میدان عمرم به سر برد گوی

چو فردا ز یک نیمه بالای روز

شود در دگر نیمه گیتی فروز

بدان مرز رخشنده زین مرز تار

گذر کردخواهم سوی کردگار

مَشو تا تنم را سپاری بهخاک

چو من جان سپارم به یزدان پاک

سپهبد پذیرفتو آرام کرد

همه شب ز بهرش همی خورد درد

گه چاشت چونبود روز دگر

بیآمد برهمنز کازه به در

ازو وز گره خواست پوزش نخست

شد آن گهبدان چشمه و تن بشست

بر آیین خویش از گیا بست ازار

خروشان شد از پیش یزدان به زار

براند آب دو چشم از آن چشمه بیش

همی خواست ازایزد گناهان خویش

سرانجام چون لابهچندی شمرد

دو رخ بر زمین جان به یزدان سپرد

سپهدار با خیل او همگنان

گرفت از برشمویۀ غمگنان

به آیین کفن کردش و دخمه گاه

وز آن جایگه رفت نزد سپاه

رسیدن گرشاسب به میل سنگ

رسید از پس هفته ای شاد و کش

به شهری دلارام و پدرام و خوش

همه دشت او نوگل و خیزران

کهی برسرش بیشۀ زعفران

بر آن کوه بر میلی افراخته

ز مس و آهن و روی بگداخته

نبشته ز گردش خطی پارسی

که بد عمر من شاه ده بار سی

ز شاهان کسی بدسگالم نبود

به گنج و به لشکر همالم نبود

در این کوه صد سال بودم نشست

بسی رسته زر آوریدم به دست

همه زیر این میل کردم نهان

برفتم سرانجام کار از جهان

نه زو شاد بودم بدین سر به نیز

نخواهم بدان سربدَن شاد نیز

ندانم که یابد بدو دسترس

مرا بهره باری شمارست و بس

چو دستت به چیز تو نبودرسان

چه چیز تو باشد چه آن کسان

غم و رنج من هر که آرد به یاد

نباشد به آکندن گنج شاد

به نیکی برد رنج هر روز بیش

که فرجام هم نیکی آیدش پیش

گر از کوه داریم زر بیش ما

توانگرخدایستو درویش ما

ایا آنکه این گنجت آیدبه دست

ز روی خرد بر به کار آنچه هست

همه ساله ایدر توانا نیی

که امروز اینجا وفردا نیی

تن از گنجدنیا میفکن به رنج

ز نیکیو نام نکوساز گنج

که بردن توان گنج زر، گرچه بس

ز کس گنج نیکینبردست کس

جهان ژرف چاهی است پر بیم و آز

ازاو کوش تا تن کشی بر فراز

فژه گنده پیرسیت شوریده هش

بداندیش و فرزندخور، شوی کش

به هرگونه فرزند آبستن است

تو فرزند را دوست و او دشمن است

پناهت بداد آفرین باد و بس

که از بد جز او نیست فریادرس

دل پهلوان خیره شد کآن بخواند

بسی در ز دو جزع روشن براند

سپه را بفرمود تاهمگروه

فکندندآن میلو کندند کوه

چهی بود زیرش چو تاری مغاک

پر از زرّ رسته بیاکنده پاک

سراسر فراز چَه انبار کرد

صد و بیست اشتر همه بار کرد

بی اندازه زآن کاسه و خوان و جام

بسازید وزین کرد و زرین ستام

یکی ده منی جام دیگر بساخت

بدو گونه گون گوهر اندر نشاخت

ز یک روی آن جام جمشید شاه

نگاریده دربزم باتاج وگاه

ز روی دگر پیکر خویش کرد

چو در صف چه با اژدهای برد

هر آنگه که بزمی نو آراستی

بدان ده منی جام می خواستی

چو برداشت آن گنج از آن مرز و بوم

به نزد خسو شد که بد شاه روم

به عمورّیه بود شه را نشست

چوبشنید کآمد یل چیر دست

پذیره شدن شاه روم گرشاسب را

سه منزل پذیره شدش با سپاه

زد آذین دیبا و گنبد به راه

بیاراست ایوان چو باغ ارم

نثارش گهر کرد و مشک و درم

به شادیش بر تخت شاهی نشاست

بسی پوزش از بهر دختر بخواست

بدش نغز رامشگریچنگ زن

یکی نیمهمرد و یکی نیمه زن

سر هر دو از تن به هم رسته بود

تنان شان به هم باز پیوسته بود

چنان کآن زدی، این زدی نیز رود

ورآن گفتی، ایننیز گفتی سرود

یکی گر شدی سیر از خورد و چیز

بدی آن دگرهمچنوسیر نیز

بفرمود تا هر دو می خواستند

رهچنگ رومی بیاراستند

نواشان ز خوشی همی برد هوش

فکند از هوا مرغ را در خروش

ببودند یک هفته دلشاد و مست

که ناسود یک ساعت از جام دست

سر هفته با پهلوان شاه شاد

یکی کاخ شاهانه را در گشاد

سرایی پدید آمد آراسته

به از نو بهشتی پر از خواسته

دراو خرّم ایوان برابر چهار

ز رنگش گهرها چو باغ بهار

یکی قصرش از سیم و دیگر ز زرّ

سیم جزعو چارمبلورین گهر

درشبر شبه درّ و بیجاده بود

زمینش همه مرمر ساده بود

دو صد خانه هم زین نشان در سرای

سراسر به سیمین ستون ها بپای

به هر خانه در تختی از پیشگاه

بر تخت زرّین یکی زیرگاه

به هر تختبر خسروی افسری

سزاوار هر افسری پرگری

در آن روشن ایوان که بود از بلور

دو بت کرده زرین چو ماه و چو هور

یکی چون از چهره، دیگر چو مرد

ز یاقوتشان تاج واز لاژورد

دو صد گونه کرسی در ایوان ز زرّ

بتی کرده بر هر یکیاز گهر

یکی خادماز پیش هر بت شمن

بر آتش دمان مشک و عنبر به من

یکی میل ازسیم بفراخته

یکی چرخ گردان بر آن ساخته

ز زرّ برج ها و اختران سپهر

روان کرده از چرخبا ماه و مهر

شب و روز با ساعت و سال و ماه

بدیدی دراو هرکه کردی نگاه

به پدرام باغی شد اندر سرای

چوباغ بهشتی خوش و دلگشای

برآورده دیوارها ازرخام

رهش مرمر و جوی ها سیم خام

بهدیواربر جوی ها ساخته

به هر نایژه آب رزتاخته

همه باغطاووس و رنگین تذرو

خرامنده در سایۀ نوژ و غرو

گلی بد که شب تافتی چون چراغ

به روزی دو ره بشکفیدی به باغ

دو صد گونهگلبدمیان فرزد

فروزان چو در شب ز چرخ اورمزد

گلی بد که همواره کفته بدی

به گرما و سرما شکفتهبدی

درخت فراوان بد از میوه دار

به هر شاخ بر پنج شش گونه بار

قفس ها ز هرشاخی آویخته

دراومرغ دستان برانگیخته

به هر گوشه از زرّ یکی آبگیر

گلاب آبش و ریگ مشک و عبیر

بسی ماهی از سیم و از زرّ ناب

به نیرنگ کردهروان زیر آب

در آن باغ یک ماه دیگر به ناز

ببودند وبا باده و رود و ساز

سَر مه یکینامه آمد پگاه

ز جفت سپهبد به نزدیک شاه

بسی لابه ها ساخته زی پدر

که از پهلوان چیست نزدت خبر

ز هرچ آگهی زو سود ار گزند

بدان هم رسان زود نزدم نوند

که هست از گه رفتنشسال پنج

من اندر جداییش با درد و رنج

تنم گویی از غم بهخار اندرست

دل از تف به خونین بخار اندرست

ازآن روز کم روشنی بهره نیست

مرا باری آن روز با شب یکسیت

مدان هیچ درد آشکار و نهفت

درد جدایی ز شایسته جفت

بجوشید مغز سپهبد ز مهر

به خون زآب مژگان بیاراست چهر

کهن بویۀ جفت نو باز کرد

هم اندر زمان راه را ساز کرد

به شهر کسان گر چه بسیار بود

دل از خانه نشکیبد و زاد و بود

بدانست رازش نهان شاه روم

شد از غم گدازنده مانند موم

سبک هدیۀ دختر از تخت عاج

بیاراست با افسر و طوق و تاج

هم از یاره و زیور و گوشواره

دو نعلین زرین گوهر نگار

ز دیبا و پرنون شتروار شست

ز پوشیدنی جامه پنجاه دست

پرستار تیرست و خادم چهل

طرازی دو صد ریدک دلگسل

ز زرّینه آلت به خروارها

ز فرش و طوایف دگر بارها

عماری ده از عود بسته به زر

کمرشان براز رستهای گهر

از استر صد آرایش بارگاه

یکی نیمه زآن چرمه دیگر سیاه

همیدون سزاوار داماد نیز

بیاراست از هدیه هر گونه چیز

ز دیبا و دینار و خفتان و تیغ

هم از تازی اسپان چو پوینده میغ

بی اندازه سیمین و زرین دده

درون مشک و بیرون به زر آزده

روان کوشکی یکسر از عود خام

به زرّین فش و بند زرین قوام

یکی ماه کردار زرّین سپر

کلاهی چو پروین ز رخشان گهر

هم از بهر ضحاک یک ساله نیز

بدو داد باژ و ز هرگونه چیز

ببخشید گنجی به ایران سپاه

برون رفت یک روزه با او به راه

ورا کرد بدرود و زاو گشت باز

سپهدار برداشت راه دراز

فرستاد کس نزد عم زاد خویش

که در طنجه بگذاشت بودش ز پیش

بفرمود تا نزد او بی هراس

به راه آورد لشکر و منهراس

به طرطوس شد کرد ماهی درنگ

سپه برد از آنجا به دژهوخت گنگ

چو شد نزد ضحاک شاه آگهی

بیاراست ایوان و تخت شهی

سپه پاک با سروان سترگ

همان پیل و بالا و کوس بزرگ

بعدی                                قبلی