چهل حدیث سیره رضوی(ع)

در خلوت حق «سیره‌ی عبادی امام رضا علیه السلام»

امام علیه السلام و یاد خدا

رجاء بن أبی الضحاک قال:
فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ تَعَالَی مِنْهُ وَ لَا أَکْثَرَ ذِکْراً لِلَّهِ فِی جَمِیعِ أَوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ [مِنْهُ].
رجاء بن ابی ضحاک گوید:
به خدا قسم هرگز کسی را با تقواتر و به ذکر خدا گویاتر و از ترس خدا بیمناک تر از او [امام رضا علیه‌السلام] ندیدم.
مشکاه الانوار: 62
[صفحه 15]

عبادتهای شبانه‌ی امام

عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ [عَنْ أَبِیهِ] أَخِی دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا علیه‌السلام
أَنَّهُ خَلَعَ عَلَی دِعْبِلٍ قَمِیصاً مِنْ خَزٍّ وَ قَالَ لَهُ: احْتَفِظْ بِهَذَا الْقَمِیصِ فَقَدْ صَلَّیْتُ فِیهِ أَلْفَ لَیْلَةٍ کُلَّ لَیْلَةٍ أَلْفَ رَکْعَة وَ خَتَمْتُ فِیهِ الْقُرْآنَ أَلْفَ خَتْمَةٍ
اسماعیل فرزند علی برادر دعبل شاعر معروف از امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند که گفت:
امام رضا علیه‌السلام به دعبل پیراهنی از خز هدیه کرد و
[صفحه 16]
به او گفت که قدر این پیراهن را بدان، من هزار شب [و] در هر شبی هزار رکعت با آن نماز گذارده و هزار بار قرآن ختم نموده‌ام.
بحار الانوار 222: 83 ح 7.
[صفحه 17]

نماز شب امام علیه السلام

رَجَاءَ بْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ یَقُولُ 
و لا یدع [إلامام الرضا علیه‌السلام] صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ
وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ.
رجاء بن ابی ضحاک می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام در سفر و حضر، نماز شب، شفع، وتر و دو رکعت [نافله‌ی] صبح را ترک نمی‌کرد.
بحارالانوار 94: 49.
[صفحه 18]

شب زنده‌داری امام علیه السلام

إبراهیم بن العباس قال:
کَانَ علیه‌السلام قَلِیلَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ کَثِیرَ السَّهَرِ یُحْیِی أَکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی الصُّبْحِ
ابراهیم بن عباس گوید:
امام علیه‌السلام شبها خواب کم، و بیداری زیاد داشت و بیشتر شبها تا سحر [برای عبادت] بیدار می‌ماند.
بحار الانوار 91: 49
[صفحه 19]

عبادت امام علیه السلام در سفر

رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ 
کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ صَلَّی الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ ص حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ …
رجاء ابن ابی ضحاک [فرمانده مأموران مأمون برای آوردن امام رضا علیه‌السلام در ضمن شرح عبادتهای شبانه‌روزی امام] می‌گوید:
[صفحه 20]
امام رضا علیه‌السلام هنگامی که صبح می‌کرد نماز را می‌خواند، پس از سلام در جایگاه نماز می‌نشست و به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل خدا مشغول می‌شد، و به پیامبر و آل او صلوات می‌فرستاد تا اینکه خورشید طلوع می‌کرد.
بحارالانوار 92: 49
[صفحه 21]

عبادات امام علیه السلام در زندان

عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ
جِئْتُ إِلَی بَابِ الدَّارِ الَّتِی حُبِسَ فِیهَا الرِّضَا علیه السلام بِسَرَخْسَ وَ قَدْ قُیِّدَ علیه السلام فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ السَّجَّانَ فَقَالَ لَا سَبِیلَ لَکَ إِلَیْهِ علیه السلام
قُلْتُ: وَ لِمَ
قَالَ لِأَنَّهُ رُبَّمَا صَلَّی فِی یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ أَلْفَ رَکْعَةٍ …
[صفحه 22]
عبدالسلام هراتی گوید:
به در خانه‌ای که امام رضا علیه‌السلام را در شهر سرخس زندانی کرده بودند آمدم، و آن حضرت آنجا گرفتار بود، از زندانبان اجازه [ملاقات] خواستم، به من گفت: که راهی بر او نداری، پرسیدم چرا؟ گفت: برای اینکه او بیشتر اوقات در روز و شب هزار رکعت نماز می‌خواند.
عیون اخبار رضا 197: 2 ح 6.
[صفحه 23]

ختم قرآن و تدبر در آن

عن إبراهیم بن العباس قال:
کَانَ الرضا علیه السلام یَخْتِمُ الْقُرْآنَ فِی کُلِ ثَلَاثٍ وَ یَقُولُ:
لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أَخْتِمُ فِی أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ لَخَتَمْتُ وَ لَکِنْ مَا مَرَرْتُ بِآیَةٍ قَطُّ إِلَّا فَکَّرْتُ فِیهَا وَ فِی أَیِّ شَیْ‌ءٍ أُنْزِلَتْ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ فَلِذَلِکَ [صِرْتُ] أَخْتِمُهُ فِی ثَلَاث أَیَّام 
[صفحه 24]
ابراهیم بن عباس گوید:
امام رضا علیه‌السلام در هر سه روز قرآن را ختم می‌نمود و می‌فرمود:
اگر بخواهم آن را در کمتر از سه روز هم می‌توانم تمام کنم و لکن از هیچ آیه‌ای نمی‌گذرم مگر اینکه در آن فکر و دقت می‌کنم که درباره‌ی چه موضوعی و در چه زمانی نازل شده است به همین خاطر قرآن را در مدت سه روز تمام می‌کنم.
بحار الانوار 204: 92 ح 1
[صفحه 25]

امام علیه السلام و قرآن خوانی

قال رجاء بن ضحاک:
وَ کَانَ علیه‌السلام یُکْثِرُ بِاللَّیْلِ فِی فِرَاشِهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِذَا مَرَّ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ بَکَی وَ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ تَعَوَّذَ بِهِ مِنَ النَّارِ.
رجاء بن ضحاک می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام شبها در بستر خود بسیار قرآن تلاوت می‌کرد، و چون به آیه‌های بهشت و
[صفحه 26]
دوزخ می‌رسید، می‌گریست و بهشت را از درگاه خدا طلب می‌کرد و از آتش دوزخ به خدا پناه می‌برد.
عیون اخبار الرضا 196: 2، بحارالانوار 94: 49.
[صفحه 27]

استدلال به قرآن

إبراهیم بن العباس یقول:
… وَ کَانَ الْمَأْمُونُ یَمْتَحِنُهُ بِالسُّؤَالِ عَنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ [فَیُجِیبُ عَنْهُ] وَ کَانَ کَلَامُهُ کُلُّهُ وَ جَوَابُهُ وَ تَمَثُّلُهُ انْتِزَاعَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ
ابراهیم بن عباس می‌گوید:
مأمون امام رضا علیه‌السلام با سؤال کردن از هر چیزی امتحان می‌کرد، و امام علیه‌السلام در حالی که همه‌ی سخن و جواب و استشهادش قرآنی بود؛ پاسخ می‌داد.
عیون اخبار الرضا 193: 2 ح 4
[صفحه 28]

روزه‌های امام علیه السلام

إبراهیم بن العباس قال:
کان الرضا علیه‌السلام کَثِیرَ الصِّیَامِ وَ لَا یَفُوتُهُ صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ
ابراهیم بن عباس گفت:
امام رضا علیه‌السلام روزه‌ی [مستحبی] زیاد می‌گرفت و در هر ماه روزه‌ی سه روز(اول و آخر و وسط ماه) از او فوت نمی‌شد.
عیون اخبار الرضا 184: 2
[صفحه 30]

نغمه های عرفانی «دعاهای امام رضا علیه السلام »

امام علیه السلام و صلوات بر محمد و آل محمد

رجاء بن أبی الضحاک یقول:
و کان [الامام الرضا علیه‌السلام] یَبْدَأُ فِی دُعَائِهِ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یُکْثِرُ مِنْ ذَلِکَ فِی الصَّلَاةِ وَ غَیْرِهَا.
رجاء بن ابی ضحاک می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام دعا هایش را با صلوات فرستادن بر محمد و خاندان او شروع می‌کرد، و در نماز و غیر آن زیاد صلوات می‌فرستاد.
عیون اخبار الرضا 194: 2 ح 5.
[صفحه 31]

دعا سلاح پیامبران

و عن الرضا علیه‌السلام أنه کان یقول لأصحابه:
عَلَیْکُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِیَاءِ.
فَقِیلَ وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِیَاءِ؟
قَالَ علیه‌السلام: الدُّعَاء.
از امام رضا علیه‌السلام نقل شده که همواره به اصحاب خود می‌فرمود: بر شما باد سلاح پیامبران، از او پرسیده شد که سلاح انبیاء چیست؟
فرمود: سلاح انبیاء دعا می‌باشد.
مکارم الاخلاق: 270
[صفحه 32]

امام علیه السلام و دعا بر امام زمان

عن یونس بن عبدالرحمان، عن مولانا أبی الحسین علی بن موسی الرضا علیه‌السلام: أنه کان یأمر بالدعاء للحجة صاحب الزمان علیه‌السلام.
از یونس بن عبدالرحمن نقل شده که:
امام علی بن موسی علیهماالسلام ما را همواره
به دعاء برای امام زمان علیه‌السلام امر می‌نمود.
بحارالانوار 33: 95 ح 4 و 332 ح 5
[صفحه 33]

دعای خروج از منزل

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام، قَالَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه‌السلام إِذَا خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ یَقُولُ:
بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ وَ بِسْمِ اللَّهِ وَلَجْتُ وَ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم 
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ: ع:
فَکَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه‌السلام یَقُولُ ذَلِکَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: امام پنجم علیه‌السلام هنگامی که از خانه‌اش بیرون می‌رفت می‌فرمود:
[صفحه 34]
بنام خدا، خارج شدم، و به نام او داخل می‌شوم، و به خدا توکل نمودم، هیچ قدرت و توانائی جز از ناحیه‌ی خدا نیست.
محمد بن سنان می‌گوید: امام رضا علیه‌السلام هنگام خروج از منزلش این دعا را می‌خواند.
محاسن برقی 90: 2 ح 1238
[صفحه 35]

دعای امام علیه السلام پس از نماز جمعه

عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بن هاشم قال: حَدَّثَنِی یَاسِرٌ قَالَ:
کَانَ الرِّضَا علیه‌السلام إِذَا رَجَعَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الْجَامِعِ وَ قَدْ أَصَابَهُ الْعَرَقُ وَ الْغُبَارُ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ:
اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فَرَجِی مِمَّا أَنَا فِیهِ بِالْمَوْتِ فَعَجِّلْهُ إِلَیَّ السَّاعَةَ
وَ لَمْ یَزَلْ مَغْمُوماً مَکْرُوباً إِلَی أَنْ قُبِضَ علیه‌السلام!
[صفحه 36]
علی بن ابراهیم بن هاشم می‌گوید: یاسر برای ما نقل کرد و گفت:
امام رضا علیه‌السلام هنگامی که از نماز [پشت سر مأمون در خراسان] به خانه برمی‌گشت، در حالی که عرق و غبار صورتش را گرفته بود دستها را بلند می‌کرد و می‌فرمود:
بارالها! اگر رهایی من از این تنگنا به جز با مرگم حاصل نمی‌شود، مرگ را بزودی سراغ من بفرست، و پیوسته غمگین و دلگیر بود تا اینکه از دنیا رفت.
عیون اخبار الرضا 18: 2 ح 34
[صفحه 37]

دعای قنوت امام علیه السلام

رجاء بن أبی الضحاک قال:
کَانَ قُنُوتُ الرِّضَا علیه‌السلام فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ 
رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَجَلُّ الْأَکْرَمُ.
رجاء بن ابی ضحاک می‌گوید:
دعای قنوت امام رضا علیه‌السلام در همه‌ی نمازهایش اینگونه بود. بارالها مرا ببخش و به من رحم کن و از خطا هایم آنچه را می‌دانی بگذر، همانا تو عزیزتر و برتر و گرامی‌تر هستی.
بحارالانوار 200: 85 ح 10
[صفحه 38]

دعای امام علیه السلام هنگام قرائت سوره‌ی اخلاص‌

رجاء بن أبی الضحاک:
کان الرضا علیه‌السلام إِذَا قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» قَالَ سِرّاً: «اللَّهُ أَحَدٌ»
فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ: «کَذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا» ثَلَاثاً.
رجاء بن الضحاک می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام هنگامی که «قل هو الله» می‌خواند، آهسته می‌گفت [الله احد] «خدا یکی است» وقتی از خواندن آن فارغ می‌شد: سه بار می‌فرمود: [کذلک الله ربنا] خدایم این چنین است.
بحارالانوار 347: 92 ح 9
[صفحه 40]

مردان الهی «ویژگیهای روحی امام رضا علیه السلام »

ادب امام علیه السلام

ابراهیم بن العباس قال:
وَ لَا رَأَیْتُهُ [اباالحسن الرضا علیه‌السلام] شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِیهِ وَ مَمَالِیکِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یُقَهْقِهُ فِی ضَحِکِهِ [قَطُّ] بَلْ کَانَ ضَحِکُهُ التَّبَسُّمَ …
[صفحه 41]
ابراهیم بن عباس می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام را هرگز ندیدم که یکی از غلامان و خدمتکارانش را ناسزا بگوید و یا آب دهانش را به زمین انداخته و در خنده‌اش قهقهه نماید بلکه خنده‌ی او تبسم بود.
عیون اخبار الرضا 197: 2 ضمن ح 7
[صفحه 42]

اخلاق امام علیه السلام

قال ابن أبی الحدید:
علی بن موسی کَانَ أَعْلَمَ النَّاسِ و أسمی الناس، و أکرم الناس أخلاقا.
ابن ابی الحدید معتزلی یکی از علمای بزرگ اهل سنت می‌گوید:
علی بن موسی الرضا علیه‌السلام داناترین، باسخاوت ترین و بزرگوار ترین مردم از جهت اخلاق و رفتارهای انسانی بود.
شرح نهج البلاغه 291: 15
[صفحه 43]

زهد امام علیه السلام

قال ابن شهر آشوب: وَ لَقِیَهُ سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ فِی ثَوْبٍ خَزٍّ فَقَالَ:
یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَوْ لَبِسْتَ ثَوْباً أَدْنَی مِنْ هَذَا.
فَقَالَ هَاتِ یَدَکَ.
فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلَ کُمَّهُ فَإِذَا تَحْتَ ذَلِکَ مِسْحٌ 
فَقَالَ علیه السلام یَا سُفْیَانُ الْخَزُّ لِلْخَلْقِ وَ الْمِسْحُ لِلْحَق 
[صفحه 44]
ابن شهر آشوب می‌گوید:
سفیان ثوری امام علیه‌السلام را در لباس خز مشاهده کرد گفت ای فرزند پیامبر! اگر لباسی بی‌ارزش‌تر از این می‌پوشیدی [بهتر بود] امام علیه‌السلام فرمود: دستت را بیاور، سپس دستش را گرفت و آن را زیر آستینش برد، در زیر آن، لباس خشن پشمی را ملاحظه کرد امام فرمود: ای سفیان خز برای مردم است و لباس خشن برای خداست.
مناقب ابن شهر آشوب 360: 4.
[صفحه 46]

روش الهی «سیره‌ی شخصی امام رضا علیه السلام »

فضل امام علیه السلام

قال أبوالحسن علیه‌السلام:
عَلِیٌّ ابْنِی أَکْبَرُ وُلْدِی وَ أَسْمَعُهُمْ لِقَوْلِی وَ أَطْوَعُهُمْ لِأَمْرِی یَنْظُرُ مَعِی فِی کِتَابَیِ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَةِ وَ لَیْسَ یَنْظُرُ فِیهِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِی 
امام هفتم علیه‌السلام فرمود:
پسرم علی فرزند بزرگتر من و شنواترین و فرمانبر ترین آنهاست، با من در کتاب «جعفر» و
[صفحه 47]
«جامعه» نگاه می‌کند، در حالی که بغیر پیامبر و وصی پیامبر کسی در آن نظر نمی‌کند.
جفر: کتابی که حوادث جهان توسط حضرت علی و امامان دیگر در آن نوشته شده است.
جامعه: نام کتاب حضرت علی علیه‌السلام می‌باشد که رمز همه‌ی علوم در آن جمع شده است و هر دو از ودائع امامت هستند.
بحارالانوار 20: 49 ح 25.
[صفحه 48]

ساده زیستی امام علیه السلام

عن أبی عباد، قال:
کَانَ جُلُوسُ الرِّضَا علیه‌السلام فِی الصَّیْفِ عَلَی حَصِیرٍ وَ فِی الشِّتَاءِ عَلَی مِسْحٍ وَ لُبْسُهُ الْغَلِیظَ مِنَ الثِّیَابِ حَتَّی إِذَا بَرَزَ لِلنَّاسِ تَزَیَّنَ لَهُم 
از ابی عباد نقل شده که گفت:
بساط امام رضا علیه‌السلام در تابستان حصیر و در زمستان‌ها گلیم پشمی و پوشش آن بزرگوار لباس خشن بود، و هنگامی که برای مردم ظاهر می‌شد خودش را برای آنان می‌آراست.
عیون اخبار الرضا 192: 2 ح 1
[صفحه 49]

مسواک نماز امام علیه السلام

کان للرضا علیه‌السلام خریطة فیها خمس مساویک، مکتوب علی کل واحد منها إسم صلاة من الصلوات الخمس، یستاک به عند تلک الصلاة.
امام رضا علیه‌السلام ظرف پوستی مخصوصی داشت که در آن پنج عدد مسواک بود و بر روی هر یک از آنها نام یکی از نمازهای پنجگانه نوشته شده بود هنگام هر نمازی با مسواک مخصوص آن نماز، مسواک می‌زد.
مکارم الاخلاق: 50
[صفحه 50]

استعمال عطر و گلاب

رَوَی الصَّوْلِیُّ عَنْ جَدَّتِهِ ، وَ کَانَتْ تُسْأَلُ عَنْ أَمْرِ الرِّضَا علیه‌السلام کَثِیراً فَتَقُولُ:
مَا أَذْکُرُ مِنْهُ شَیْئاً إِلَّا أَنِّی کُنْتُ أَرَاهُ یَتَبَخَّرُ بِالْعُودِ الْهِنْدِیِّ النِّی‌ءِ وَ یَسْتَعْمِلُ بَعْدَهُ مَاءَ وَرْدٍ وَ مِسْکاً …
صولی از مادر بزرگ خود روایت می‌کند که از او درباره‌ی امام رضا علیه‌السلام زیاد سؤال می‌شد و او می‌گفت:
[صفحه 51]
چیزی از او به یاد ندارم مگر اینکه او را می‌دیدم با عود هندی روغنی بخور می‌کرد و پس از آن گلاب و مشک استعمال می‌کرد.
مکارم الاخلاق: 40
[صفحه 52]

حجامت امام علیه السلام

رَوَی الْأَنْصَارِیُّ و قَالَ:
کَانَ الرِّضَا علیه‌السلام رُبَّمَا تَبَیَّغَهُ الدَّمُ فَاحْتَجَمَ فِی جَوْفِ اللَّیْل 
انصاری روایت کرد و گفت:
بعضی از وقتها که خون امام رضا علیه‌السلام به هیجان می‌آمد، در وسط شب حجامت می‌گرفت.
مکارم الاخلاق: 73
[صفحه 53]

نقش نگین امام علیه السلام

عن یونس بن عبد الرحمان قال:
سَألْتُ أباالحسن الرضا علیه‌السلام عَن نَقْشِ خَاتَمِهِ وَ خَاتَمِ أبیهِ؟ قال علیه‌السلام:
نَقْشُ خاتَمِی «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه وَ نَقْشُ خاتَمِ أبی «حَسْبِیَ اللَّهُ» و هو الذی کنت أختم به.
یونس بن عبدالرحمان می‌گوید: از امام رضا علیه‌السلام نقش نگین انگشتر خود و پدر خود و پدرش را پرسیدم؟
[صفحه 54]
امام علیه‌السلام فرمود:
نقش نگین انگشتر من این است: «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه» آن چه را که خدا بخواهد آن خواهد شد و هیچ قدرتی برای غیر خدا وجود ندارد و نقش نگین انگشتر پدرم «حَسْبِیَ اللَّهُ» خدایم کفایت می‌کند. و آن همان انگشتری است که با آن مهر می‌زنم.
وسائل الشیعه 410: 3 ح 3.
[صفحه 55]

انگور غذای محبوب امام علیه السلام

روی عن محمد بن الجهم أنه قال:
کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُعْجِبُهُ الْعِنَبُ.
از محمد بن جهم نقل شده که گفته است:
امام رضا علیه‌السلام [از میان میوه‌ها] انگور را بیشتر دوست می‌داشت.
بحارالانوار 308: 49
[صفحه 56]

امام علیه السلام و نام خدا

قال الحرانی:
وَ کَانَ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ تَذَکُّرَاتِ حَوَائِجِهِ کَتَبَ
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَذْکُرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَکْتُبُ مَا یُرِید
ابن شعبه‌ی حرانی می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام هر وقت که می‌خواست نیازمندی هایش را یادداشت کند این چنین
[صفحه 57]
می‌نوشت:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ انشاء الله به خاطر می‌آورم.
سپس هر چه می‌خواست می‌نوشت.
تحف العقول: 443
[صفحه 58]

تواضع امام علیه السلام در هنگام نعمت

قَالَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُنْشِدُ کَثِیرا
إِذَا کُنْتَ فِی خَیْرٍ فَلَا تَغْتَرِرْ بِهِ
وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ سَلِّمْ وَ تَمِّمْ 
ابراهیم بن عباس گفت:
امام رضا علیه‌السلام بیشتر اوقات این شعر را زمزمه می‌کرد. هنگامی که در ناز و نعمت هستی به آن مغرور مباش، بلکه بگو خدایا نعمتت را تمام کن و سلامتی بده.
عیون اخبار الرضا 191: 2 ح 9
[صفحه 60]

اخلاق آسمانی «سیره‌ی اجتماعی امام رضا علیه السلام »

برخورد امام علیه السلام با فرزند

حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبَّادٍ وَ کَانَ یَکْتُبُ لِلرِّضَا علیه السلام … مَا کَانَ علیه السلام یَذْکُرُ مُحَمَّداً ابْنَهُ إِلَّا بِکُنْیَتِهِ یَقُولُ:
کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام … وَ هُوَ صَبِیٌّ بِالْمَدِینَةِ فَیُخَاطِبُهُ بِالتَّعْظِیمِ وَ تَرِدُ کُتُبُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی نِهَایَةِ الْبَلَاغَةِ وَ الْحُسْنِ
ابوالحسن بن محمد که کاتب امام رضا علیه‌السلام بود می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام فرزند خود امام محمدتقی علیه‌السلام را در حالی که کودکی بیش در مدینه نبود، جز با کنیه‌اش
[صفحه 61]
یاد نمی‌کرد و می‌فرمود:
پسرم ابوجعفر علیه‌السلام به من این چنین نوشته: و از او با تعظیم یاد می‌کرد و در نهایت بلاغت و زیبائی جواب نامه‌هایش را پاسخ می‌داد.
عیون اخبار الرضا 266: 2 ح 1
[صفحه 62]

احسان و نیکی امام علیه السلام

إبراهیم بن العباس قال:
و کان [ابوالحسن الرضا] علیه‌السلام کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ وَ الصَّدَقَةِ فِی السِّرِّ وَ أَکْثَرُ ذَلِکَ یَکُونُ مِنْهُ فِی اللَّیَالِی الْمُظْلِمَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ رَأَی مِثْلَهُ فِی فَضْلِهِ فَلَا تُصَدِّقُوه 
ابراهیم بن عباس می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام صاحب احسان و صدقه‌ی نهانی بود و در بیشتر اوقات در شبهای تاریک این عمل را
[صفحه 63]
انجام می‌داد، و هر کسی گمان کند که در فضیلت همانند او را دیده است هرگز او را تصدیق نکنید.
بحارالانوار 91: 49.
[صفحه 64]

انفاق امام علیه السلام

عن مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قال:
کَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه‌السلام إِذَا أَکَلَ أُتِیَ بِصَحْفَةٍ فَتُوضَعُ قُرْبَ مَائِدَتِهِ فَیَعْمِدُ إِلَی أَطْیَبِ الطَّعَامِ مِمَّا یُؤْتَی بِهِ فَیَأْخُذُ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ [شَیْئاً] فَیُوضَعُ فِی تِلْکَ الصَّحْفَةِ ثُمَّ یَأْمُرُ بِهَا لِلْمَسَاکِینِ …
مُعَمَّرِ بن خَلَّادٍ گوید:
امام رضا علیه‌السلام به هنگام خوردن غذا، سینی بزرگی
[صفحه 65]
برایش آورده می‌شد و در کنار سفره اش قرار می‌گرفت، و آن حضرت از بهترین غذاهایی که برایش آورده می‌شد مقداری بر می‌گُزید و در آن می‌نهاد، سپس آن را برای فقراء می‌فرستاد.
بحارالانوار 97: 49 ح 11
[صفحه 66]

احترام به مردم

عن إبراهیم بن العباس قال:
مَا رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه‌السلام جَفَا أَحَداً بِکَلِمَةٍ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ قَطَعَ عَلَی أَحَدٍ کَلَامَهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهُ وَ مَا رَدَّ أَحَداً عَنْ حَاجَةٍ یَقْدِرُ عَلَیْهَا.
ابراهیم بن عباس می‌گوید:
هرگز ندیدم که امام رضا علیه‌السلام با سخن خود کسی را برنجاند و سخن کسی را قطع کند، تا اینکه سخن خود را تمام بکند، و هرگز حاجت کسی را که توان ادای آن را داشت رد نمی‌کرد.
عیون اخبار الرضا 197: 2 ح 7، بحارالانوار 90: 49 ح 4.
[صفحه 67]

برنامه‌ی رسیدگی به امور مردم

عن الصُّولِی قال:
حَدَّثَتْنِی جَدَّتِی … و کان علیه‌السلام إِذَا صَلَّی الْغَدَاةَ وَ کَانَ یُصَلِّیهَا فِی أَوَّلِ وَقْتٍ ثُمَّ یَسْجُدُ فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی أَنْ تَرْتَفِعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَجْلِسُ لِلنَّاسِ أَوْ یَرْکَبُ.
از صولی روایت شده که گفت:
مادربزرگم [که مدتی افتخار خدمتکاری امام رضا علیه‌السلام نصیبش شده بود] به ما گفت: امام رضا علیه‌السلام
[صفحه 68]
پس از خواندن نماز صبح در اول وقت، سر به سجده می‌گذاشت، تا هنگامی که آفتاب بالا می‌آمد، سپس برای رسیدگی به امور مردم [و برطرف نمودن حوائج آنان] می‌نشست و یا سوار شده پی کارهای دیگر می‌رفت.
بحارالانوار 90: 49 ضمن ح 2.
[صفحه 69]

مهمان نوازی امام علیه السلام

عُبَیْدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَغْدَادِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ قَالَ:
نَزَلَ بِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ضَیْفٌ وَ کَانَ جَالِساً عِنْدَهُ یُحَدِّثُهُ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ فَتَغَیَّرَ السِّرَاجُ فَمَدَّ الرَّجُلُ یَدَهُ لِیُصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام
إِنَّا قَوْمٌ لَا نَسْتَخْدِمُ أَضْیَافَنَا
[صفحه 70]
عبید بن ابی عبدالله بغدادی از شخصی نقل می‌کند که گفت:
در محضر امام رضا علیه‌السلام بودم که میهمانی بر او وارد شد، هنگامی که امام با میهمان مشغول صحبت بود، شعله‌ی چراغ تغییر کرد، میهمان دستش را دراز کرد تا آن را اصلاح کند، امام علیه‌السلام او را از این کار بازداشت و خودش آن را اصلاح نمود، سپس فرمود:
«ما مردمی هستیم که میهمانان خود را به کار نمی‌گماریم».
بحارالانوار 102: 49 ح 20.
[صفحه 71]

امام علیه السلام و نصیحت زمامدار

قال المفید:
وَ کَانَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیه‌السلام یُکْثِرُ وَعْظَ الْمَأْمُونِ إِذَا خَلَا بِهِ وَ یُخَوِّفُهُ بِاللَّهِ وَ یُقَبِّحُ لَهُ مَا یَرْتَکِبُهُ مِنْ خِلَافِهِ فَکَانَ الْمَأْمُونُ یُظْهِرُ قَبُولَ ذَلِکَ مِنْهُ وَ یُبْطِنُ کَرَاهَتَهُ وَ اسْتِثْقَالَهُ..
مفید علیه الرحمه می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام هنگامی که با مأمون خلوت می‌کرد
[صفحه 72]
او را زیاد موعظه می‌نمود و از خدا می‌ترساند، و کارهای خلافی را که مرتکب می‌شد تقبیح می‌نمود. و مأمون در ظاهر اظهار قبول کرده و ناراحتی و سنگینی آن را پنهان نمود.
بحارالانوار 308: 49 ح 18.
[صفحه 74]

تندیس محبت «رفتار امام علیه السلام با زیردستان»

برخورد با خدمتگزار

نَادِرٌ الْخَادِمُ قَالَ:
کَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرضا علیه‌السلام
یَضَعُ جَوْزِینَجَةً عَلَی الْأُخْرَی وَ یُنَاوِلُنِی 
نادر خدمتگزار امام می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام حلوای گردوئی را لقمه کرده و به من می‌داد.
محاسن برقی 200: 2 ح 1584
[صفحه 75]

برخورد امام علیه السلام با خدمه در سر سفره

عَنْ نَادِرٍ الْخَادِمِ قَالَ
کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا أَکَلَ أَحَدُنَا لَا یَسْتَخْدِمُهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ طَعَامِه 
نادر خدمتگزار حضرت می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام هنگام غذا خوردن یکی از ما خدمتگزاران هیچ کاری از او نمی‌خواست تا اینکه از غذایش دست می‌کشید.
کافی 298: 6 ح 11
[صفحه 76]

برخورد امام علیه السلام با زیردستان

یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ
کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا خَلَا جَمَعَ حَشَمَهُ کُلَّهُمْ عِنْدَهُ الصَّغِیرَ وَ الْکَبِیرَ فَیُحَدِّثُهُمْ وَ یَأْنَسُ بِهِمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ وَ کَانَ علیه السلام إِذَا جَلَسَ عَلَی الْمَائِدَةِ لَا یَدَعُ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً حَتَّی السَّائِسَ وَ الْحَجَّامَ إِلَّا أَقْعَدَهُ مَعَهُ عَلَی مَائِدَتِهِ 
[صفحه 77]
یاسر خدمتگزار امام علیه‌السلام می‌گوید:
امام رضا علیه‌السلام هر وقت فرصت پیدا می‌کرد همه‌ی خدمتگزاران را از کوچک و بزرگ دور خود جمع می‌کرد، و با آنان به گفتگو بنشسته و مأنوس می‌گشت، و آنان هم با او انس پیدا می‌نمودند. و هرگاه سر سفره می‌نشست، از هیچکدام آنان غفلت نمی‌کرد، چه کوچک و چه بزرگ، حتی اصطبل دار و حجامت گر را هم کنار خودش بر سر سفره می‌نشاند.
عیون اخبار الرضا 170: 2 و 197 ح 24، بحارالانوار 351: 66 ح 1.
[صفحه 78]

امام علیه السلام و تعیین اجرت کارگر

عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ:
کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام فِی بَعْضِ الْحَاجَةِ … فَدَخَلَ إِلَی دَارِهِ مَعَ المعتب فَنَظَرَ إِلَی غِلْمَانِهِ یَعْمَلُونَ بِالطِّینِ وَ إِذَا مَعَهُمْ أَسْوَدُ لَیْسَ مِنْهُمْ …
قَالَ علیه السلام قَاطَعْتُمُوهُ عَلَی أُجْرَتِهِ
فَقَالُوا لَا …
فَقَالَ علیه السلام إِنِّی قَدْ نَهَیْتُهُمْ عَنْ مِثْلِ هَذَا غَیْرَ مَرَّةٍ أَنْ یَعْمَلَ مَعَهُمْ أَحَدٌ حَتَّی یُقَاطِعُوهُ أُجْرَتَهُ …
[صفحه 79]
سلیمان بن جعفر جعفری گوید:
برای انجام کاری پیش امام رضا علیه‌السلام رفته بودم، او با «معتب» به خانه‌اش وارد شد، دید غلامانش گل کاری می‌کنند و کارگر غریبی را نیز به کار گمارده‌اند.
فرمود: آیا مزدش را تعیین کرده‌اید،
گفتند: نه،
فرمود: چندین بار من شما را از انجام این کار نهی نموده‌ام و گفته‌ام: هیچکس را برای کاری استخدام نکنید مگر اینکه اجرتش را معین کرده باشید.
کافی 288: 5 ح 1

پاورقی

[1] عیون اخبار الرضا علیه‌السلام 42: 1 ح 2.
[2] الکافی، 234: 8، ح 312.

چهل حدیث سیره رضوی/تهیه تنظیم احمدیان، محمود