فوج

غزوه احزاب و ذکر آمدن ابوسفیان با لشگر بیگران به یثرب زمین باراده کین خواستن از حضرت خیر المرسلین بامید لات و عزی و آوردن عمر و بن عبدود را با خون و ابتدای سخن بنام قادر دانا و احد یکتا و نعمت رسول الله صلی الله علیه و آله

بنام خداوند دانای راز *** سخن گستر و از سخن بینیاز 
چه از آفرینش سخن ساز کرد *** نخستین بنام خود آغاز کرد 
نخستین سخن نام بردار کرد *** از او نقش هستی نمودار کرد 
دو عالم بنا کرد از یک سخن *** جهان را بپا کرد از امر کن 
همه هر چه هست از سخن شد پدید *** زمان و مکان و سیاه و سپید 
به هنگام میثاق عهد الست *** سخن آفرین از سخن عهد بست 
برحمت دیگر باره گفتار کرد *** بخود قدر خود را نمودار کرد 
ز لا و ز الا سخن کرد یاد *** در رحمت اندر جهان بر گشاد 
ز لایش همه نیستی گشت هست *** ز الای او هست گردید هست 
سخن شد سوی انبیا رهنما *** سخن رهنما شد بسوی خدا 
رسول خدا گوی امی لقب *** سخن گستر آمد بقوم عرب 
بصوت حجازی سخن کرد ساز *** که پر از نوا شد عراق و حجاز 
کلیمی کش از مخزن هر کلام *** شده علم دین لدنی تمام 
سخن گفت و نا نوشته کتاب *** کتب خانۀ دهر شسته بآب 
سخن را بدانسو بیاراست راست *** که جز راستی از سخن بر نخاست 
چنان بست کاخ سخن را بلند *** که صد رخنه در طاق کسری فکند 
نه تنها شده خوار پا زند و زند *** که تورات و انجیل شد ناپسند 
بلیغی که چون لب بگفتن گشاد *** بلاغت ورانرا سخن شد زیاد 
که دانای عدنان از او شد خجل *** ز خجلت فرو رفت قحطان بگل 
فتاده بدانشوران قیل و قال *** که شعر است این یا که سحر هلال 
خلیل از سخن جست آذر دلیل *** ز گفتار شد پور آذر خلیل 
کلام مسیحا بر آورد نا *** شده پور عمران کلیم از کلام 
چه در عهد عیسی تکلم نمود *** بمریم از آن زنگ تهمت زدود 
بگفتار بنمود در روزگار *** بمردم ره عیسوی آشکار 
سخن پایه اش از خرد بهتر است *** سخن سوی دین و خرد رهبرست 
خرد از سخن میشود آشکار *** سخن راز گوی و خرد ازدیاد 
پیمبر چه در خلوت راز بود *** سخن در میان راز پرداز بود 
نبد جز سخن محرم روزگار *** سخن بود آغاز و انجام کار 
بر راز داران بسیار هوش *** سخن در فغانست و ایشان خموش 
نه بینند گوش شناوا بکس *** از آن بر نیارند هرگز نفس 
زبان آتشین و رخ افروختند *** چو شمع از غم بیکسی سوختند 
از آن رو بمردم نیارند چهر*** که در نزد خفاش خوارست مهر 
سخن نغز گویان پاکیزه مغز *** نگویند آسان سخن های نغز 
جواهر فروشان شهر و دیار *** در اینره ندیدند چون هوشیار 
در این تنگ بازار خر مهره زار *** نچیدند دکان و کردند باز 
چه خوش گفت دانای فرخ مقال *** چه بگذشتش از عمر هفتاد سال 
سبب تالیف کتاب و اظهار معانی و اوصاف شیر پروردگار 
بگیتی گرم عمر بسیار بود *** بنادان سر و کار بودن چه سود 
هر او را نهان بد سخن گستری *** چو گوهر به گنجینۀ جوهری 
بملک معانی سخندان بدم *** سخن سنج کم بود وینهان بدم 
بسی گوهر آرد برون جوهری *** اگر باشدش جوهری مشتری 
ولیکن ببازار خر مهره بند *** گرانمایه گوهر نباشد پسند 
اگر ابن قیس است سرمایه دار *** ورا با متاع پیمبر چه کار 
چه گنجور بردم بگنجینه پاس *** که ناگه عیان گشت گوهر شناس 
مرا مشتری شد یکی جوهری *** که بر خاک راهش مه و مشتری 
چه کیوان و بهرام فرسوده چهر *** شده بنده اش تیر و ناهید و مهر 
بگاه بزرگی فلک پایۀ *** ببازار دانش گرانمایۀ 
چه بر درگه او شده رایگان *** گرانمایگان و گرانپایگان 
عطا گیرد از بزم او آفتاب *** کند رزم او شیر را زهره آب 
خدیوی که در خوبی خلق و خو *** نه مخلوق شد خسروی مثل او 
بمن از سر لطف گفتار کرد *** در این کار من را خبر دار کرد 
که ای در سخن طبع ورایت بلند *** نباشد بنزدیک دانا پسند 
که در مدح دونان گشائی زبان *** چو دونان کنی مدحت ناکسان 
سخن از سخنگوی بزم دنی *** بگوی و ببزم دنی اندر آی 
سخن از امیری که در امر کن *** اولاوالامر او بود اندر سخن 
ز مهرش گل تیره آدم شده *** بخلوتگه قرب محرم شده 
چه شد پند آموز او جبرئیل *** شده محرم راز رب جلیل 
خلیلی که از ضرب یک دستبرد *** ببیت الشرف کرد اصنام خورد 
کلیمی که در عرش خیر الانام *** شنید از زبانش ز یزدان سلام 
مسیحی که بود از شرف از ولاد *** خدا را خدا خانه در خانه زاد 
که زادن از داد گرد آورش *** شد این فخر بر مریم از مادرش 
بر او باب بیت القدس شد فراز *** بر این باب بیت الشرف گشت باز 
مر او را برون آورید از درون *** ورا داد ره از برون در درون 
پیمبر از او یافت چون یاوری *** بیاراست آئین پیغمبری 
چه محشر بپا پاک داور کند *** ورا داور روز محشر کند 
چه رویش همیشه بروی خداست *** ز رویش پدیدار روی خداست 
کلیم و تجلی سینمای او *** شعاعیست از عکس سیمای او 
طرازیست رحمت بپیرامنش *** نه افلاک عطفیست از دامنش 
بطور دنی بود خلوت گزین *** بخلق خدا بد رسول امین 
خدا را سخن از کسی گو که پای *** نهادست بر جای دست خدای 
زبازوی او راست دست خداست *** ید قدرت از بازوی اوست راست 
خداوند در روز عهد الست *** چه او دست او بد باو عهد بست 
ز مدح شد لو کشف راز گو*** ز محراب و معراج او باز گو 
ز مدح خدا مدح بنیاد کن *** خدا را ز دست خدا یاد کن 
حدیثی از آن بازو دست کن *** بسی دل بر آن دست پا بست کن 
ز بزم و زرمش سخن باز کن *** ز اوصاف او قصه آغاز کن 
نه مدحیست از مدحت یار به *** نه وصفیست از وصف دلدار به 
بمدحش نمائی چه مدحت گری *** کند او مرا و ترا یاوری 
زمن خلعت و بدره و سیم و زر *** بیابی تو اسباب گنج و گهر 
صفحه( 139) 
کلاه و کمر یابی و دستگاه *** ستور و غلامان زرین کلاه 
رخ از ذکر این نامه گفتن متاب *** بکوی و زمن آنچه خواهی بیاب 
ز بزم و ز رزم علی باز گوی *** ز آل علی و علی راز گوی 
کسانیکه در عرصۀ نام و ننگ *** میان شفاعت چه بندند تنگ 
بمحشر چه آهی ز دل بر کشند *** گنه را خط نسخ بر سر کشند 
گنه کار را چون شوند عذر خواه *** بجنت کند فخر بر بی گناه 
ز گفتار دانای روشن ضمیر *** مرا شد جوان در جهان بخت پیر 
ز رای منیرش مرا رای شد *** از آن رای من عالم آرای شد 
سخنهای او گشت بر من دلیل *** بمن همچون وحی از دم جبرئیل 
بر آمد از او در جهان نام من *** از او گشت نیکو سرانجام من 
چو زین گونه گفتار با من نمود *** دو صد عقدۀ از دل من گشود 
ز روح القدس گشت گویا دمم *** ز گفتار او شد چو عیسی دمم 
روان را ز گفتار افروختم *** زبان را سخن سنجی آموختم 
ز رخسار او تازه گشتم روان *** ز گفتار او آمدم تر زبان 
سخن را همه پایه افراشتم *** بکونین تخم سخن کاشتم 
چو سینای موسی مرا سینه شد *** عیان مر مرا یار دیرینه شد 
با دراک شد طعنها مدرکم *** عمه علم شد ظن و وهم و شکم 
ز فکرم بشد فکر پیرایه بند *** از آن فکر و ذکر آمدم ارجمند 
معانی ز معنیم شد نکته دان *** بیان از بیانم شده ورد خوان 
ز منطوق من نطق شد مستفیض *** خجل گشت از عکس نطقم نقیض 
ز دامانش کوتاه دست غرض *** عروض جواهر بدش چون عرض 
بسی گوهر از طبع انگیختم *** چه زین دست می در قدح ریختم 
عیان شد رموز جم از جام من *** بسی کام شیرین شد از کام من 
جهان را از این می کنم در ایاغ *** جهانی شود از میم تر دماغ 
ز جامم خورد عنصری می مدام *** از این می برد نشان جامی بجام 
شود چون نمایم ز نظمم بیان *** بفردوس فردوسیم مدح خوان 
ز کرسی ز نزد جهان آفرین *** سخن آمد از آسمان بر زمین 
دیگر باره فردوسی پاک زاد *** بلند آورید و بکرسی نهاد 
ثنا گوی محمود شد خامه اش *** گذشت از فلک پایۀ نامه اش 
از آن نامه محمود را هوش شد *** وز آن نامه هجرش فراموش شد 
سخن ماند از خسرو این یادگار *** زرو گنج و گوهر نیاید بکار 
بسی نامداران عالی تبار *** بسی پادشاهان کیوان مدار 
برفتند و از نامشان نام ماند *** از ایشان نشان سرانجام ماند 
بگیتی نه بینی دیگر نام کس *** ز محمود شه نامه نامست و بس 
سخن گوی طوسی سخن گسترید *** ز محمود شد نام گیتی پدید 
بفرمان او در اسرار سفت *** نه آن گفت آن نامه محمود گفت 
ولی نامۀ من بنام کسی است *** کز و نام نیکو بگیتی بسی است 
که صد همچون محمود بردر گهش *** بود کمترین چاکر خر گهش 
گر او عهدۀ گنج کرد و نداد *** بپیش من آن گنج گوهر گشاد 
بهشتی سرشتی که حق از بهشت *** سرشتش ز قدرت بپا کی سرشت 
از او ماند این داستان یادگار *** بود نامۀ سال و لیل و نهار 
ز گفتار او کردم این نامه یاد *** نه من گفته ام گفته زین العباد 
از او ملک گیتی پر از داد بود *** از او کشور عدل آباد بود 
ز تاریخ هجرت هزار و دویست *** چه بگذشت از سال افزود بیست 
بسال همایون فرخنده فال *** که دوران ندیده چو آنسال سال 
مه و هفته او دل افروز بود *** شبش قدر و روزش چو نوروز بود 
بتاریخش از عقل شد جستجو *** بتاریخ او گفت تاریخ گو 
بتاریخش از خضر جستم نشان *** بتاریخیم گفت و تاریخ دان 
که بد عهد دارای فرخنده پی *** که بد عهد او رشک کسرا و کی 
بدوران دارای فرخ سرشت *** شده کشورش نیز رشک بهشت 
ز عدلش چنان ملک پر نور بود *** که ظلمت چو روز از شبش در ربود 
از او در سخن یاوری یافتم *** از او رتبۀ برتری یافتم 
کنون من بفرمان جان جهان *** گذارم بگیتی یکی داستان 
که تا آدمست و جهان در سخن *** از او نام هرگز نگردد کهن 
سمند سخن زیر زین آورم *** جهان را بزیر نگین آورم 
به تیغ زبان پهلوانی کنم *** بدین تیغ کشور ستائی کنم 
بقصر فصاحت کمر افکنم *** بدشت بلاغت سمند افکنم 
بدریای فکرت شناور شوم *** بذرات خورشید خاور شوم 
بملک سخن پادشاهی کنم *** در آن ملک کشور گشائی کنم 
بچوکان معنی برم از میان *** زنم تیر بر سینۀ دشمنان 
عدو را ز تیغم شوم دل کباب *** چو از نیزه رستم افراسیاب 
دو صد چون ظهوری و صد چون نظیر *** و لوکان بعض لبعض ظهیر 
گر آیند یکسر بپیکار من *** ندارند سر در سر کار من 
نمایم بآن پارسی پهلوی *** شوم خسرو کشور دیلوی 
ز یزد آورم سوی بنگاله قند *** شکر ریزم از نامه بر فلک هند 
کنم چون کنم پارسی نغمه ساز *** بشیرین زبانان شیراز ناز 
شود چون گشایم بگفتار لب *** عراق عجم چون حجاز عرب 
نگارم بسی نقشها آشکار *** ز نقشم شود لعبت چین نگار 
برد چون ستایند هر مرز بوم *** ز سلطانیم رشک سلطان روم 
حکیم سخن گوی طوسی نژاد *** که در جهان از سخن داد داد 
ز رزم و ز بزم و زکار جهان *** هم از تاج و از تخت شاهنشاه 
ولیکن از این قلزم بیکنار *** ورا چند گوهر بیامد بکار 
چه ز آن داستان گرد کرد این سه فرد *** بنام علی اندران درج کرد 
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی *** خداوند امر و خداوند نهی 
که من شهر علمم علیم دراست *** درست این سخن قول پیغمبر است 
گواهی دهم کاین سخن راز اوست *** تو گوئی که گوشم بآواز اوست 
چه این گوهر از او نمودار شد *** خداوند او را خریدار شد 
بگیتی بر آن گوهر افشاندند *** بفردوس فردوسیش خواندند 
ولی من در این نامه چندین هزار *** بمدحش کنم داستان اختیار 
در این بحر گوهر هزار آورم *** در این گوهر بیشمار آورم 
چه گوهر همه گوهر شاهوار *** که گیرد از آن گوش جان گوشوار 
ز بحر گنه آیم اندر کنار *** شوم همچو فردوس امیدوار صفحه(140)

خطاب نمودن بمغنی و استمداد از عقل گوید

شود چون گشایم در گنج راز ***بگنجور گنجینه در گنج باز 
مغنی ز نظم نوا ساز کن *** از این پرده ام ساز آغاز کن 
مغنی بیا چنگ بر چنگ زن *** ز چنگم نوا بر دل تنگ زن 
از این داستانم سرودی بخوان *** مرا از غم ما سوی وارهان 
که میآید از طور گفتار نار *** ندانم که گردد دیگر راز دار 
کرا بر گشایند مهر از زبان *** که گردد بگفتار رطب اللسان 
بطور سخن نام بردار کیست *** لسان که در قول صد فاعلیست 
کرا خامه بر کف چو ثعبان شود *** کفش چون کف پور عمران شود 
مغنی ز شعرم بر آور خروش *** دلم را بیک ره بر آور بجوش 
نیوشندگان را شرابی بنوش ز سر چشمۀ کوثر آبی بنوش 
مغنی بدستان از این داستان *** بر آرای رود و سرودی بخوان 
از این مثنوی گر بر آری سرود *** ز دانای رومیت آید درود 
ببانک نوا و بآواز نی *** بر او افکنی غلغل و های و هی 
کند فاضل رومی و مولوی *** از این مثنوی زینت مثنوی 
مغنی نوائی نوائین نواز *** که نه از عراق است و نه از حجاز 
بیا نغمه بر صوت داود کن *** از این صوت داود را سود کن 
به خیل ملایک نوائی بزن *** به این هفت گنبد صدائی بزن 
ز این داستان بر جنان باز گو *** خدا را بروحانیان باز گو 
چه روح و ملک زان نوا بشنوند *** همه بر نوایش نوا خوان شوند 
سروشم ز رضوان مداد آورد *** ز گیسوی حورم سواد آورم 
ز نظمم مکائیل گیرد سبق *** ز اوراق طوبی بر آورد ورق 
قلم آرد از خوردنی خامه ام *** نویسد ید قدرت از نامه ام 
سرایم چه مداحی بوتراب *** قلم خامه و لوح گردد کتاب 
کلامم شود ورد خیر الانام *** ز اوصاف او چون سرایم کلام 
بمدح امیری ثناگر شوم *** بشأن شهی مدح گستر شوم 
که در روز رحمت نظر سوی اوست *** دو عالم یکی پرتو از روی اوست 
دم او بروح القدس دم زده *** که روح القدس دم بعالم زده 
ملک یافتند از وجودش وجود *** نبودند و او حام عرش بود 
نه جریان زمزم کند بر خلیل *** که در خلد جاری کند سلسبیل 
بمهرش چه آدم درنگ آورد *** اگر در بهشت است تنگ آورد 
سواری که چرخ برین خنگ اوست *** که خسروی عرش او رنگ اوست 
شهی را از آن خاک ره افسر است *** که خاک رهش افسر قیصر است 
که هر ذرۀ گردش از نعل یست *** بود بر سر خسروان تاج ثبت 
که مهرش شعاعی ز نور رخ است *** فریدون ز نور رخش فرخ است 
غلامیست جمشید و هم قیصرش *** منوچهر از چاکران درش 
از او در جهان داستان آورم *** ز رزم و ز بزمش بیان آورم 
شهی را که عرش برین تختگاست *** ثنایش چه گویم نه آن حد ماست 
بموری که از لطف فرمان کند *** از آن مور کار سلیمان کند 
کند سوی خورشید گر کج نگاه *** بمشرق زمین باز گردد ز راه 
چه ذوالنون ز امرش نماید درنگ *** بنام کام افتد بکا نهنگ 
مه مهر را مهرش از قعر چاه *** در آرد ز چاه و رساند بجاه 
زند بر ولایش سلیمان چه چنگ *** بگردن نهد دیو را پالهنگ 
سواری که در عرصۀ لامکان *** رود با پیمبر عنان بر عنان 
سمندش بمیدان چه جولان کند *** ملک عرش را فرش میدان کند 
گه حکم با پاک داور یکیست *** گه داوری با پیمبر یکی است 
چه محشر بپا پاک داور کند *** ورا داور روز محشر کند 
جوانی که در راغ زاغ البصر *** دیگر ره شده بر نبی جلوه گر 
خداوند گاری که پروردگار *** خداوندی اش زو شده آشکار 
بعیسی از او رهنمائی شده *** فلاطون ز مهرش الهی شده 
چه جز مش بمیدان کند عزم جنگ *** ملک بر ستورش کشد تنگ تنگ 
مکائیل و جبریل گیرد عنان *** قدر گستراند ز بر گستوان 
ز گرد سمندش بمیدان کین *** شرفیاب گردید عرش برین 
سخن گویم از یال و کوپال او *** ز بازو و تیغ و بر و یال او 
چو دستی که دست جهان داورست *** چه بازو که بازوی پیغمبر است 
ز رزمی که بودش خدا مدح خوان *** ز بزمی که بودش نبی میهمان 
نه همخوانش در مرغ بریان بود *** که در بزم قوسینش همخوان بود 
ز خفتان و درعی بیان آورم *** ز خود و ز ترکی سخن گسترم 
چه جا کرد بر ترک او ترک خود *** بعرش برین زینت عرش بود 
نه در عرش میکال و روح الامین *** بهر خانه ئی بود حصن حصین 
چه حصنی که آمد ز یزدان خطاب *** در آن هر که جا کرد رست از عذاب 
چه تیغی که از برق او زنده میغ *** بود کمترین ذره از برق تیغ 
چه تیغی که از قول پیغمبر است *** دو گیتی ز یک ضربتش کمتر است 
ز دست و عنانی شکایت کنم *** ز گرز و سنانی روایت کنم 
سنانش گه جا نمودن بخاک *** سرش بر گذشتی همی از سماک 
سمک را بگاو زمین دوخته *** ز نوکش سما و سمک سوخته 
عمودش بر آورده از کفر دود *** شد از دست او راست دین را عمود 
ز تیر و کمانش گشایم زبان *** که قوسین بود تیر و قوسش کمان 
ز تیرش ثریا است سوفار تیر *** ز چرخش کمان گوشۀ چرخ پیر 
بسوفار او کرده دست قدر *** ز شهبال جبریل و میکال پر 
ز تیر و کمانش دو دیده نشان *** نگون گشته نمرود و تیر و کمان 
ز خم کمندی زنم داستان *** که بد حلقه ئی از خمش کهکشان 
فکنده کمندش بفتراک زین *** بعرش برین بود حبل المتین 
نه او هست در مصر دنیا عزیز *** عزیز است در عرصۀ رستخیز 
بمحشر بدیوان چو او داور است *** چه اندیشه از عرصۀ محشر است 
خوشا آنکه می خورده از جام او *** خوشا آنکه وردش بود نام او 
خنک آنکه در پای او جای بباخت *** خوشا آنکه در کوی او جای ساخت 
خوش آن سر گه گردد فدا در رهش *** خوش آنکس که باشد سگ در گهش
کسی کو بدامانش آویخت دست *** بفردوس اعلا ببالا نشست 
نه تنها ز قبرش رهاند ز بیم *** رهاند ورا از عذاب الیم صفحه(141)

حکایت در باب دوستی با جناب امیر مؤمنان

مر او را کند جایگه در بهشت *** اگر چند باشد گنه کار و زشت 
جوانی مرا دو جهان بود دوست *** اگر بودیم در دوستی مغز پوست 
بعصیان فرو رفته پایش بگل *** ز کردار او گشته عصیان خجل 
ز برق گنه آتش افروخته *** چون من خرمن عمر خود سوخته 
ولی با سیه روزگاری که بود *** چه نام او علی و ولی میشنود 
سرشگش ز مژگان فرو ریختی *** رخ خود ز غیرت بر افروختی 
فرو ناگهان آفتابش ز بام *** شب و روز امید او گشت شام 
ز گیتی چو او ناگهان در گذشت *** من از رفتنش دودم از سر گذشت 
بخود گفتم ای نفس بی خبر و شوم *** چه نازی تو از ملک از مرز و بوم 
ز ترک و ز تازی چه گوئی تو باز *** چه سازد اجل همچنین تر کتاز 
سراس سپنج است خالی ز گنج *** چه جوئی تو گنج از سرای سپنج 
نسازند سرمایه داران راز *** گذر گه بدکان این مهره باز 
نداری ز کردار خود هیچ عار *** که با دیو بیمایه بازی قمار 
به بازی چون نرد مجازی کنی *** در این خاکدان مهره بازی کنی 
چه حاصل از این بردن و باختن *** چه سازد اجل اینچنین تاختن 
ز ترک و ز تازی چه گوئی تو باز *** چه سازد اجل اینچنین ترک تاز 
در این مهره بازی و شش کمتر است *** جهان را همه مهره در شش در است 
شب امد دلم گشت در تاب و تب *** ز دلبر بسی راز گفتم بشب 
ز بس بر دلم حسرت یار بود *** از آن غم مرا خواب حسرت ربود 
بخفتم دلی پر ز تیمار جفت *** دلم بود بیدار و چشمم بخفت 
بجنت چنان دیدم او را بخواب *** درخشان چه بر آسمان آفتاب 
نشسته بفردوس بر تخت زر *** ز تاجش چو خورشید رخشان قمر 
ز غلمان رده بر کشیده دو صف *** گرفته همه جام زرین بکف 
زده چنگ بر چنگ روحانیان *** ببزمش ترنم نما قدسیان 
ز عکسش جهان همچه یک مشت خاک *** ز قصرش قصور دو عالم مغاک 
چو پهنای هفت آسمان راغ او *** نداند کسی قدر هر باغ او 
بعمری اگر بر پرد جبرئیل *** اگر تا ابد خضر جوید دلیل 
نه او آخر باغ جوید نشان *** نه بیرون رود او از آن بوستان 
مرا دید و پرسید و نیکو نواخت *** بخندید بر تخت زر جای ساخت 
بدو گفتم ای مهربان یار من *** که آسان ز کار تو شد کار من 
چه کردی که اختر بکام تو گشت *** بنام آوری نام و نام تو گشت 
چه بشنید خندید او بر رخم *** چنین داد پر خنده لب پاسخم 
بخاکم چه یاران بر انگیختند *** بسر خاکم از نیستی ریختند 
چه جای مرا در لحد ساختند *** بخاک و گلم خانه پرداختند 
کسانم برفتند از آن خاکدان *** کسم شد در آنجا کس بیکسان 
بماندم چه تنها در آن تنگ جا *** مرا جایگه گشت ظلمت سرا 
خروشی بهیبت رسیدم بگوش *** که لرزید هفت آسمان زان خروش 
ز وهشت بهر گوشه کردم نظر *** مرا صورتی در جهان جلوه گر 
شد و لرزه از بیم در من فتاد *** مرا لرزه زانروی در هم فتاد 
خروشید کای مرد ناسازگار *** چه کردی که امروزت آید بکار 
گرانمایه عمری تبه کرده ئی *** بگو تا ببینم چه آورده ئی 
کجا رفت آن زور و بازوی تو *** کجا شد همه شوکت و روی تو 
تو را بر زبان بر هزاران سخن *** چرا خشک گشته زبان در دهن 
دل از مرز و از بوم پرداختی *** در این خاکدان جایگه ساختی 
همه تکیه بر دار دون داشتی *** بر آن جایگاهت بند آشتی 
به پستی چنان اوفتادی ز دست *** که گفتی نباشد جز انیجای پست 
بهشتی سراسر بغفلت بهشت *** چه زشتی شده یار با دیو زشت 
چرا قدر این پایه نشناختی *** به بیچارگی مایه را باختی 
ترا مایه و سود در دست بود *** کنون چونکه از دست دادی چه سود 
جوابت کنون چیست ای بیحیا *** چو آورده بر درگه کبریا 
دهان خشک شد مرمرا از مقال *** رخم پر سرشک و زبان گشت لال 
که ناگاه از درگه کبریا *** بر آمد ز رحمت بلند این ندا 
که هذا عتیق عتیق عتیش *** بنعمت جری و برحمت حقیق 
من از آن ندا آمدم در شگفت *** که دستی عیان گشت و دستم گرفت 
گشودم بشادی نظر سوی او *** چه گویم چه دیدم رخ و روی او 
چه رخ آنچنان نور از او تافته *** که هفت آسمان نور از او یافته 
جهان تا جهان چون شب طور بود *** ز رخسار او عرش پر نور بود 
تبسم کنان بر گشودی زبان *** خوش آمد خوش آمد مرا میهمان 
مرا تاج زرین بسر بر نهاد *** بدانجا که بینی مرا جای داد 
الا بر تو بادا بمهر علی *** چو خواهی که بینی تو چهر علی 
چه بیدار گشتم از آن خواب شاد *** تو گفتی مرا هاتفی مژده داد 
که در مدحتش داستان ساز کن *** بفردوس بر قدسیان ناز کن

در حکمت بالغه جناب رب الارباب گوید

به یاران خبر ده از این داستان *** به روحانیان باز گو در جنان 
چه زین داستان هافتم مژده داد *** در حکمت اندر دلم بر گشاد 
عیان گشت چون دستش از آستین *** ز منطوق ن نطق روح الامین 
شجر خشک آورده بیرون ثمر *** سخن گفت و دانای راز شجر 
از این نظم زیبا و آب روان *** روان ساختم کوثری در جهان 
که دارد بهر صفحۀ او مقام *** خضر بر کف از بهر نوشنده جام 
ز هر مصرع او بجنت دریست *** بهر بیت فردوس را زیوریست 
ز خطش خطا پیشگان رستگار *** ز سطرش و مایسطرون آشکار 
برابر زهر فرد او دفتری است *** بگفتار هر حمزه ئی خنجری است 
کسی را که در نطفه باشد خلل *** شود از سماعش ملول و کسل 
دل حوریان شادش از اجتماع *** پر آتش دل نور یانش از سماع 
ز تصنیفش اصناف روح و ملک *** همه گشته تصنیف خوان در فلک 
چه گویم ز تصنیف و تألیف او *** که مالوف دلهاست تصنیف او 
چه تألیف کش قامت هر الف *** علم شد بمدح شه و کشف صفحه (142) 
ره رستگاری زهر خوف و بیم *** رموز مسیحا و سر کلیم 
ز هر عین او کوثری آشکار *** ز هر عین او عین رحمت هزار 
نهان است در نقطه یای او *** عیان است از مدح یکتای او 
زهر فای او کفر را در فکار *** فآتوا بما مثله آشکار 
عیان قهر پروردگارش ز قاف *** نهان رحمت کردگارش ز کاف 
ز هر میم او گشت در روزگار *** بمردیم و عیسوی آشکار 
ز دریای رحمت گرت آرزوست *** تو دریای او جو که دریای اوست 
بده ساقیا می که از کوی یار *** ز راه وفا می رسد بوی یار

در صفت شراب طهور و اسرار عشق گوید

رسد بر مشامم از آن شعله خو *** دمادم ز راه وفا بوی او 
ندانم که این نکهت از بوی کیست *** ز کوی وفای که و بوی کیست 
کز از آن نکهت آمد مرا جان بتن *** چو یعقوب از نکهت پیرهن 
گمانم که آن دلبر با وفاست *** همان یار طناز گلگون قباست 
همان شعله خویار یوسف و شست *** که با او بزندان مرا سر خوشست 
ز دلبر چو جوئی دیگر کام دل *** که دل برده و برده آرام دل 
بده ساقیان می که دلدار مست *** در آید بدیر مغان می پرست 
بیا باده کن در صراحی و جام *** ز جام و صراحی ده بر من مدام 
قدح از عقیق لب یار کن *** می از عکس رخسار دلدار کن 
از آنجام من را می ناب ده *** از آن می مرا آتشین آب ده 
از آن لب مرا گرم گفتار کن *** حکایت ز لعل لب یار کن 
خرد را منور کن از نور عشق *** سر عقل را پر کن از شور عشق 
خبرده بدردی کشان خموش *** تو این راز آهسته در گوش هوش 
بکوش و خرد را خبر دار کن *** خرد را از این نشأه هشیار کن 
چه خورشید سر بر زد از کوهسار *** دیگر شمع کافور نادید بکار 
بده ساقیا می که ابر بهار *** سرا پرده زد بر لب جویبار 
چه گردید باد صبا مشک بیز*** بخاکم تو آن آتشین آب ریز 
بده ساقیا می که راز نهفت *** چه شد جام می پر بجمشید گفت 
که دنیا نکرده وفا با کسی *** ز من پند بنیوش و می کش بسی 
که از غم تو را می رهائی دهد *** بصاحبدلان آشنائی دهد

در فضیلت حضرت ایر و حدیث معراج گوید

بده ساقیا می که در بزم گی *** چه بگریست مینا و خندید می 
از آن گریه آمد بدلها خروش *** وز آن خنده جانها بیاید بجوش 
بدیر مغان دوش دامن کشان *** روان آمدم سوی پیر مغان 
بدیدم مر او را چو مستان مست *** بدستی صراحی و ساغر بدست 
بپرسیدمش از حلال و حرام *** برویم بخندید و برداشت جام 
بمن داد و گفتا بمن دار گوش *** گرت هست گوش نصیحت نیوش 
دل از رزق زهد و ریا پاک کن *** گریبان چالوس را چاک کن 
بیفکن ز تن خرقه و طیلسان *** بجز نام ساقی مبر بر زبان 
بدامان رندان ساقی پرست *** چو ساقی پرستان بیاویز دست 
بجز راه میخانه راهی مپوی *** بجز جام و جز باده چیزی مگوی 
بجز خط خوبان مخوان دفتری ***سوادی مخوان جز خط دلبری 
مبین آیتی جز خط و زلف و خال *** خیالی مکن جز خیال وصال 
بچشمی تو منگر بجز چشم مست *** مبین چشم جز نرگس میپرست 
به محراب هر قبلۀ رو میار *** بجز قبله روی و ابروی یار 
بدوران تو دوران صهبا پسند *** بدور خط یار شو پای بند 
بجز خط خوبان نخوان دفتری *** سوادی مخوان جز خط دلبری 
مبین سور جز قامت دلبری *** مبین مه بجز روی مه پیکری 
گر از لوح سیمین کنی گفتگو *** ز چاک قبا سینه یار جو 
جز از سینه صاف سیمین یار *** دیگر لوحها هست لوح فرار 
دو گوش و دلم پند آن نیک پی *** نیوشید و نوشید آنجام می 
چه زانجام می صاف نوش آمدم *** چه دردیکشان در خروش آمدم 
بزن مطربا رود بر گو سرود *** که وقت سرود است هنگام رود 
دمی دم از آن آشنائی بزن *** بما بینوایان نوائی بزن 
براه عراقم بر آرای ساز *** که یاد آورم سازهای حجاز 
بزن چنگ بر چنگ و بنواز عود *** ز چنگ و زعود آر بر من سرود 
که آمد برون بهر دردیکشان *** زمیخانه سر مست پیر مغان 
سبوی سفالین پر می بدوش *** بچنگ و غزل در فغان و خروش 
مغانش روان گشته اندر رکاب *** چه پیر مغان جمله مست و خراب 
یکی مست مست و یکی نیم مست *** یکی می کش و دیگری می پرست 
یکی دلبر و دیگری دلفریب *** یکی دلکش و دیگری دل شکیب 
یکی گشته چونسرو دامنکشان *** یکی بر زده دامن طلیسان 
یکی می کش و دیگری می فروش *** یکی می کش و دیگری درد نوش 
یکی سوی مینا برآورده دست *** شده چرخ میناش مینا پرست 
یکی لب پر از خنده و می بجام *** می جام خندان ز شوقش مدام 
یکی بر مهش مشک تر ریخته *** بخورشید عنبر بر آمیخته 
یکی ریخته مشک بر آفتاب *** یکی هاله بسته بر ماهتاب 
یکی نکته دان و یکی بذله گو *** یکی نو خط و دیگری ساده رو 
یکی بر بنا گوش کرده نگار *** یکی بر مه آویخته گوشوار 
بیا ساقیا جام جم ده مرا *** پیاپی ده و دمبدم ده مرا 
که گوش و بنا گوش مه پیکران *** بر دوش سیمین و سیمین بران 
مرا برده از فکر فردا و دوش *** بر دوش ز لف و بنا گوش گوش 
گران آب آتش نهاد آوری *** مرا خاک هستی بیاد آوری 
مرا خاک هستی بباد آوری *** بدیر مغان می پرستی کنم 
چو مستان صراحی و ساغر کشم *** بهستی خط نیستی در کشم 
بهنگام پیری جوانی کنم *** بعیش و طرب کامبرانی کنم 
سواد از خط گلعذاران کنم *** بیاض از دو رخسار جانان کنم 
فشانم ز رخسارۀ تیر و خاک *** شود گرد هستیم از چهره پاک 
چه بلبل خوش الحال یاران شوم *** بصوت هزاران هزاران شوم 
ز ظلمات آب حیات آورم *** ز مصر عزیزان نبات آورم 
زبان دهان رشک کوثر کنم *** وز آن پس ثنای پیمبر کنم صفحه ( 143)
ستایم شهی را که رب و دود *** به توراه و انجیل او را ستود 
کسی را که یزدان ستایشگر است *** ثنای من او را کجا در خوراست 
مر او را چگونه ستایش کنم *** سزد گر مر او را نیایش کنم 
بود محکمش عهد روز الست *** هر آنکس باو در ازل داد رست 
چه شد خاکپایش مکانرا مکان *** مکان گشت بالاتر از لامکان 
نیرزد همه حاصل ماسوی *** بیک ضرب شمشیر شیر خدا 
جهان آفرین چون جهان آفرید *** ز بهرش یکی قطره ئی بر گزید 
مر آن قطره را بر گزید از ازل *** پی مولد پاک آن لم یزل 
چه او را در آن جای مولود بود *** بعرش برین بود و مسجود بود 
چه شد نقش پایش در آن جایگاه *** شد آن جایگه تا ابد قبله گاه 
دیگر چون قدومش بدانجا رسید *** حرم از قدومش خجالت کشید 
سزاوار پایش چه فرشی نداشت *** ببالای مهر نبوت گذاشت 
سراسیمه چون نوح هر جا شتافت *** جز از درگه او پناهی نیافت 
نکردی اگر ذکر با بوتراب *** شدی زورقش عرق دریای آب 
چه بر خاک پایش بر آویخت دست *** ز موج بلاخیز آن آب رست 
چه در خادمان درش بد خلیل *** بپوشید خلعت ز خلت خلیل 
چه عکس رخش تافت بر نا طور *** شد از نور او نار او جمله نور 
ز شوقش چنان آتش آمد بجوش *** که آورد از انی انا لله خروش 
نخواند اگر نام او را کلیم *** نجستی از آتش ره مستقیم 
نخواندی گر او را بنام جلیل *** گذشتن نیاراست از رود نیل 
براندی اگر نام او بر زبان *** هنوزش بدان عقده اندر لسان 
اگر دل بمهرش نیامیختی *** به حبل المتینش نیاویختی 
دو دستش برون نامدی از عدم *** ز خوف عصا ز آستین قدم 
نه معراج موسی است جای علی *** فزون است از آن پایگاه علی ع 
علی را شود پایگه آشکار *** ز معراج پیغمبر کردگار
حکیمی که قوسین سینای اوست *** عیان طور سینا ز سیمای اوست 
رسولی که لولاک در شأن اوست *** خدیوی که جبریل دربان اوست 
چه خاک رهش تاج افلاک شد *** شرفیاب افلاک از آن خاک شد 
ملایک همه در رکابش دوان *** همه مرحبا گوی و شادی کنان 
روان در رکابش سرافیل بود *** عناندار میکال و جبریل بود 
به اجلال میرفت آن مقتدا *** بدینگونه تا سدره المنتهی 
چه از سدره المنتهی در گذشت *** فرو مانده جبریل او باز گشت 
بپرسید پیغمبر از جبرئیل *** که ای راز دار جناب جلیل 
ببالا چرا تیز بشتافتی *** بکندی عنان را ز من تافتی 
چنین پاسخ آورد روح الامین *** که ای خاک پای تو عرش برین 
فراتر از اینجا مرا راه نیست *** ره بر گذشتن از این باب نیست 
نه عقل و نه و هم و نه روح و بصر *** نرفتند از آن جایگه بیشتر 
از آنجای نگذشته بد هیچکس *** مجال گذشتن ترا هست و بس 
همه هر چه هستند از ما سوا *** کسی را بدین جایگه نیست راه 
رسول امین باز بالا شتافت *** به بالا ببالای والا شتافت 
چه آمد بنزدیک هفتم حجاب *** ز جان آفرین آمد او را خطاب 
که من بزم قوسین آراستم *** در این بزمگه مر ترا خواستم 
کنون سوی این رزم بالاشتاب *** در این بزمگه هر چه خواهی بیاب 
رسول امین باز بالا شتافت *** ببالا به بالای والا شتافت 
چه نزدیک قوسین اعلا رسید *** علی(ع) دید و قول علی را شنید 
بخلوتگه خالق انس و جان *** نبی میهمان بود و او میزبان 
پیمبر ز معراج چون بازگشت *** بخلوتگه خویش دمساز گشت 
که ناگه علی اندر آمد ز در *** قرین گشت با شمس روشن قمر 
ز شادی بر آورد از دل خروش *** نبی را ندای شب آمد بگوش 
پس آنگه نبی را مبارک بگفت *** به یس مبارک تبارت بگفت 
زهی سر سرشار معراج تو *** زهی افسر و بارۀ تاج تو 
کنون آنکه در شب تو ای نیکخو *** شنیدی و دیدی بن باز گو 
پیمبر برخسار او بنگرید *** بدید آنچه در شب بمعراج دید 
برخسارۀ ماه مهر منیر *** همی دید از وی نمیگشت سیر 
بگفتا چه پرسی تو از کار من *** در آنجا تو بودی هوادار من 
نه تنها مرا شوق روی تو بود *** خداوند داور بسوی تو بود 
بهر صفحه ئی از تو دیدم نگار *** بهر پرده نقش تو بد آشکار 
بهر شش جهت گفتگوی تو بود *** خداوند داور بسوی تو بود 
ز دهشت دل من چه بیهوش بود *** ندای توام زینت گوش بود 
خروش توام چون بگوش آمدی *** شکیبا دلم زان خروش آمدی 
چه جان آفرین جز تو دستی نداشت *** چو دست تو دستی بگوشم گذاشت 
دل من از ان دست آرام یافت *** در آنجا ورا هر چه بد کام بافت 
از آن دست اندر دل من گشود *** در علم جان آفرین هر چه بود 
وز آن بار بگشاد از هر دری *** هزاران در از علم پیغمبری 
پیمبر ز شادی چو گل بر شکفت *** علی با رخ پر ز آزرم گفت 
چو خواهی بگویم ز اسرار تو *** از اسرار تو با جهاندار تو 
خدا آنچه در آسمان راز گفت *** علی با نبی در زمین باز گفت 
نبی در زمین راز در آسمان *** شب و روز بشنید در یک زمان 
پیمبر چو بشنید راز نهفت *** شگفت آمدش سخت خندید و گفت 
که راز خدا را نداست کس *** خدوند رازی تو دانی و بس 
استمداد خواستن از عقل و خطاب به پیر مغان 
بده ساقیا می که شد آشکار *** ز چاک قبا سینۀ چاک یار 
شدم چونکه بودم بسی مستحق *** بسینای آن سییۀ جز صعق 
در آن بیهشی هوشیار آمدم *** وز آن خامشی راز دار آمدم 
گشوده دل و دست پیر مغان *** مرا عقده از دل ورا از زبان 
از این شعر تازی و لفظ دری *** بیونان زنم کوس اسکندری 
دریغا که در طرف آن کهنه باغ *** چو آواز بلبل چو غوغای زاغ 
که در زیر این آبنوسی قفس *** نیارد زدن بلبل از غم نفس 
گرم ساقیا دمبدم می دهی *** بمن جام و صهبا پیاپی دهی 
گر این پردۀ سبز بالا زنی *** سریرم ببام ثریا دهی 
بر آیم بهامون از این تنگ کاخ *** سوی شادمانی بکاخ فراخ 
صفحه(144) 
گشایم دو بازو از این بند سخت *** از این سخت بند اندر آیم بتخت 
بمداحی عرش پیرایه ئی *** ز عرش اوفتد برسرم سایه ئی 
ثنایش نمایم چه ورد زبان *** ثنا گستر ندم ثنا گستران 
بمدحش بود کردگارم دلیل *** ز مدحم شود مدح خوان جبرئیل 
ببیند چه این گفته ها از خرد *** وز آنجا ز شادی ببالا پرد 
نه شعرم کند ورد روحانیان *** بخوانند در عرش کروبیان 
در مدح امیر زادۀ با وقار ابراهیم خان گوید 
مکائیل چون گفته ام بشنود *** از آن گفته ام شاد و خندان شود 
بیا ساقی از می دلم شاد کن *** خراب است از لطف آباد کن 
از آن می در آرش بعهد امان *** امان ساز در رخنۀ دشمنان 
چو دوران خاک فلک آستان *** چو ملک خدیو ملک پاسبان 
بلند اختر برج نیک اختری *** سهین مهتر کشور برتری 
جهاندار دین پرور نامور *** خدیو جهان خلق والا گهر 
بنیکی چنان در جهان داد داد *** که شد نام نامیش زین العباد 
بود عدل عدلیش در بارگاه *** شده داور داوران داد خواه 
بود صعوه با باز هم آشیان *** شده گرگ بر گوسفندان شبان 
از آن چشم بد در جهان دور باد *** از آن کشور عدل معمور باد 
ورا با علی چون سرو کار بود *** مرا اندر این داستان یار بود 
چو او مرمرا اندر این کار داست *** از او یادگاری بخواهم گذاشت 
که تا آدم است و جهان در سخن *** از او نام هرگز نگردد کهن 
دیگر شد در این ره مرا رهنما *** دلیلی که بادا دلیلش خدا 
بشد فیض روح القدس یار من *** مسیحا دمی شد هوادار من 
فلک سوکتی آسمان همتی *** ملک سیرتی آدمی صورتی 
در این نظم بودم چه او رهنما *** به اخلاص گویم که او را خدا 
بخاتون خلد همنشینی کند *** ببانوی جنت قرینی کند

ذکر داستان غزوۀ احزاب و آمدن ابوسفیان به یثرب با عمرو بن عبدود و کندن حضرت خندق را

چنین گفت دانای این داستان *** چو همداستان گشت با راستان 
که سفیان بد کیش ناپاکدین *** چه بگریخت از سید المرسلین 
روان شد سوی ملک بطحا فرار *** روان شد دل از درد و غم سوگوار 
چه آمد گریزان سوی بوم و بر *** طلب کرد گردان فرخاشخر 
ز رزم پیمبر سخن ساز کرد *** بنوعی دگر کینه آغاز کرد 
پراکنده لشگر همه گرد کرد *** بیاراست کار سپاه و نبرد 
یکی لشگر آمد زهر سو بکین *** که شد راه ایشان زمان و زمین 
دلیران و گردان شمشیر زن *** سواران خنجر کش و تیر زن 
پی دین همه جان نهاده بکف *** بسی لشگری آمد از هر طرف 
ز بطحا زمین لشگر بی شمار *** همه شهره مردان خنجر گذار 
خروشان همه از پی کیش و دین *** همه دشمن سید المرسلین 
همه با خدای نبی کین گرا *** همه لات خوانان عزی ستا 
همه سوی یثرب نهادند رو *** جهان شد از ایشان پر از هایهوی 
چه نزدیک یثرب رسید آن سپاه *** شد از گردشان تیره خورشید و ماه 
به یثرب بسی گشته شور و نور *** در افتاد در ملک یثرب فتور 
از ایشان پر آشوب شد روزگار *** پر از ناله گردید لیل و نهار 
پراکنده در شهر شد این خبر *** کمر بست در رزم خیر البشر 
ز اسلام بر شد بگردون خروش *** همه شهر یثرب بر آمد بجوش 
چه آن لشگر آمد به یثرب زمین *** خروشیدن آمد ز اصحاب دین 
بزرگان بهر جا شدند انجمن *** همه گشته بر یکدیگر رایزن 
پی چاره جستن بهر سو فراز *** همی هر کسی چاره ئی جست باز 
از آن انجمن خاست سلمان بپا *** باستاد نزد رسول خدا 
چنین گفت با سید المرسلین *** که ای رای تو عقل را پیش بین 
بدان ای گزیده تو را کردگار *** که در ملک ما شاه ایران مدار 
نماید بدینگونه آئین و ساز *** بهر شهر و هر قریه گاه نیاز 
یکی کنده سازند گرد حصار *** که دشمن نیارد دانسو گذار 
چو بشنید رازش رسول امین *** بیاورد پیغام جان آفرین 
که در کندن کنده در کار باش *** هم آغوش با بخت بیدار باش 
پیمبر چه راز خدا را شنود *** بسلمان بسی آفرین برفزود 
که آنرای رای پسندیده بود *** پسند جهان آفریننده بود 
پس آنگه سوی اهل دین بنگرید *** بسوی ابوبکر و بوحفض دید 
بفرمود تا بر زنند آستین *** پی کندن خندق از بهر دین 
بزرگان بامرش سر افراشتند *** همه محو دل بیل برداشتند 
سپاهی و شهری هر بوم و بر *** ببستند بر کنده کندن کمر 
بزرگان و خوردان و برپا و پیر *** همه گشته بر کندن کنده چین 
بدست مبارک رسول خلیل *** پی کندن کنده بگرفته بیل 
چه او سوی بیل و کلنگ آخت چنگ *** مه و مهر گردید بیل و کلنگ 
فرا چون شدی گرد خاکش ز بیل *** شدی سرمۀ چشم عرش جلیل 
نشستی ابر عرش چون آن غبار *** بدی عرش را زان شرف افتخار 
پر از رشک جبریل را دل بتنگ *** که بال و پرم کاش بودی کلنگ 
پیمبر بفرمود کز چار سوی *** بزرگان بکندن نهادند روی 
بسوئی علی بود و خیر البشر *** بسوئی ابابکر و سوئی عمر 
ز یکسو علی با نبی یار بود *** عمر با ابوبکر در کار بود 
در آن کنده کندن رسول کبار *** بسی کرد راز نهان آشکار 
از آن سو که فاروق در کنده بود *** دل از کندن کنده آکنده بود 
بناگاه سنگی نمودار شد *** که کند بقارون دشوار شد

ظاهر شدن سنگ در میان خندق و عاجز شدن دلیران از کندن سنگ و خبر دادن به پیغمبر و معجزۀ حضرت

بکندن ابوبکر در کار جست *** از آن سخت سنگ گران گشت سست 
ندانست چون چارۀ سنگ ساخت *** بناچار سوی ابوبکر تاخت 
که ای یار غار رسول کبار *** یکی کوه در کندۀ آشکار صفحه ( 145) 
چو خار اسطبر و چو فولاد سخت *** همانا که شد سست بیدار بخت 
ابوبکر آمد سوی خاره کوه *** شد از دیدن کوه خارا ستوه 
تنش گشت سست و دلش گشت تنگ *** ز سنگینی و سختی خاره سنگ 
پر از خشم کین بر لب آورده کف *** یکی بیل بگرفت در دم بکف 
بزد بر کمر گاه آن کوهسار *** چو آید ابر سنگ خارا ز خار 
بدیضرب صدیق و سنگ کران *** چه افسون عاشق بسنگین دلان 
چه از کوه گشتند یاران ستوه *** برفتند نزدیک کوه شکوه 
بسوی رسول امین آمدند *** از آن کوه اندوهگین آمدند 
گشادند صدیق و فاروق لب *** که ای سرور خسروان عرب 
در این کنده کوهی بدید آمده *** که ز کنده دل نا امید آمده 
تو گوئی دماوند در این گذر *** بماهی فرو برده از ماه سر 
بر این کوه هرگز نباشد شکست *** شود گردو گیتی همه پاو دست 
زمین از گران سنگی او ستوه *** فرو رفته در خاک البرز کوه 
بما کندن کنده اکنون خطاست *** اگر دست داری ز کندن رواست 
پیمبر چه گفتار ایشان شنود *** بپاسخ لب در فشان بر گشود 
که آن سنگ سنگین ز بازوی من *** سبک باشد اندر ترازوی من 
اگر بر نیاید ز دستم ز پا *** ز پا اندر آید ز دست خدا 
در اینکار با ما خدا یاور است *** بهمراه ما دادگر داور است 
در اینکار بگذر از این انجمن *** بهمراهی خویشتن خویشتن 
علی را در این ره بود یار کرد *** بخود یار دادار دادار گرد 
پیمبر سوی کوه آمد فراز *** کلنگی بدست و دلی پر ز راز 
پس آنگه علیرا بر خویش خواند *** در آن ماجرا خویش را پیش خواند 
که ما را یکی مشگل آمد بپیش *** چه مشگل گشائی تو دل نیست یش 
از آنروی روی تو روی خداست *** که دستت بهر کار مشگل گشاست 
ز دست من اینگر ز پیکر کلنگ *** بگیر و ز پا آرابن خاره سنگ 
علی چونکه راز نبی را شنید *** ز جان رای فرمان او را گزید 
بر افراشت چون دست کشور گشا *** نمودار گردید دست خدا 
چو او دست زور آزمائی گشود *** خداوند زور آزمائی نمود 
بطاق مداین در آمد شکست *** ز بام حرم لات گردید پست 
فرو ماند گردان گردان ز کار *** سراسیمه شد گردش روزگار 
بروی دو گیتی در افتاد چین *** بچرخ نهم رفت هفتم زمین 
نور دیده شد چرخ گیتی نورد *** سراسیمه شد گنبد تیز گرد 
فرا رفت بگذشت از آن دشت کین *** زمین ز آسمان آسمان از زمین 
ز ضربش از آنکوه برقی فروخت *** که از پرتوش آتش طور سوخت 
ز دستش چه بر کوه آمد شکست *** پیمبر بتکبیر برداشت دست 
کزین ضرب آمد بزیر نگین *** همه ملک دارای ایران زمین 
از آنروز بازو فراوان درود *** بداد و دیگر باره فرمود زود 
دیگر باره دست خدائی گشا *** که آری تو کوه گرانرا ز پا 
بفرمودۀ سید المرسلین *** دو بازو برافراشت دارای دین 
چو ضربش دیگر ره دل کوه سفت *** جهان آفریننده تکبیر گفت 
پیمبر بتکبیر لب بر گشاد *** که زین ضرب شد تخت قیصر بباد 
مرا شد مسخر مر آن مرز بوم *** کمین بنده ام کشت سلطان روم 
چو ضرب سوم زد بر آن خاره کوه *** از آن ضرب شد کوه خارا ستود
فرا رفت بر چرخ سنگ کران *** زمین دامن افشاند بر آسمان 
خروشیدن آمد ز عمرش جلیل *** بتکبیر بگشاد لب جبرئیل 
زمین و زمان پر ز آواز شد *** در عرش جان آفرین باز شد 
ز هر نه فلک بانک تکبیر خاست *** خروش و فغان از مه و تیر خاست 
پیمبر بتکبیر لب بر گشاد *** بشادی خروشید و آواز داد 
که گشتم از این ضرب گیتی ستان *** گرفتم همه ملک هندوسان 
منم در جهان کار فرمای هند *** شود زیر فرمان من رای هند 
همه ملک گیتی بنام منست *** بشاهنشهان نام نام من است 
از امروز تا وقت روز شمار *** بود نام من شهرۀ روزگار
چو بشنید ابوحفض راز نهفت***نهانی بگوش ابوبککر گفت 
کز اولاد هاشم بگرد جهان *** نزاید مگر پر دل و پهلوان 
نگه کن که از لشگر کفر و کین *** چنان تنگ گردید بر ما زمین 
کز اینجا نیاریم آنجا شدن *** پی آب بردن بصحرا شدن 
چنان گشته دشمن بما چیره دست *** که در خانۀ خویش نتوان نشست 
نبی گوید اینک بزیر نگین *** کشیدم همه ملک ایران زمین 
گهی گوید از روم و هندوستان *** که گشتم بدان ملک گیتی ستان 
نگوید چنین مردم هوشیار *** چگویم از این گردش روزگار 
چو بشنید بوبکر آن راز را *** ز شادی بر آورد آواز را 
بدان کز بنی هاشم اینها عجب *** نباشد ز این گفته بر بند لب 
گذشته است اینراز از چون چند *** بود بخت شان یار و اختر بلند

ذکر گرسنه شدن دلیران و شکایت جوع نمودن باحضرت پیغمبر و مهمانی نمودن زوجۀ انصاری

چنین گفت راوی که در آندیار *** بمردم چنان تنگ بد روزگار 
بجز نام از نان نبودی نشان *** نمیدید کس روز و شب روی نان 
نمیدید در سفره کس روی نان *** بجز ماه در سفره آسمان 
شکم گرسنه مردم از جوع واز *** ز سیری و خوردن شده بی نیاز 
گرانمایگان در دو روز و سه روز *** بیک قرص جو می سپردند روز 
زنی بد ز انصار و اشراف دین *** که بد دوستدار رسول امین 
شب و روز بس رشته ها رشته بود *** بهر رشته خون دل آغشته بود 
ز رشتن بسی رشتها بافته *** ز هر رشته سر رشتۀ بافته 
که شاید دلانرا در آرد به بند *** که گردد پسندیدۀ هوشمند 
بباز ارجان شد دلی پر ز جوش *** خریدار یوسف زلیخا فروش 
بسوی پیمبر در آمد روان *** که از تو توانا تن ناتوان 
کسی کو بسوی تو جوید نیاز *** رهاند تن از رنجهای دراز 
به بنگاه خواهد دیگر نه بنه *** ز تو سیر گردد شکم گرسنه 
دو گیتی شب و روز مهمان تو *** نه افلاک روزی خور خوان تو 
بدان ای تو را بخت بیدار یار *** ز پیرامنت سایه روزگار 
صفحه (146) 
بود بهر اصحاب در خوان مرا *** یکی گوسفند و سه من نان مرا 
چنینم به لطف تو امید وار *** که آری تو فردا بخوانم گذار 
بیائی بخوانم تو و بوالحسن *** بیاری ز اصحاب دین چند تن 
چه بشنید گفتار ان زن رسول *** تبسم نمود و نمودش قبول 
وز آن پس بفرمود ای پاک رای *** بکش گوسفندت بنام خدای 
بکن خورد مر جمله در دیگدان *** پس آنگه بر او نام یزدان بخوان 
پس آنگه در دیگ محکم ببند *** که گردید یار تو بخت بلند 
بپزنان و بیرون مکن از تنور *** که آمد ترا کام عیش و سرور 
بمان تا خود آیم بدانجایگاه *** بدینسان که گفتم به پیمای راه 
چه زن از رسول خدا این شنفت *** روان شد سوی خوان و کرد آنچه گفت 
چه اختر فرو رفت از باختر *** بلشگر خبر داد خیر البشر 
که باشید فردا بخوان فلان *** سراسر گه چات گه میهمان 
در آنچا چه جفت زن پاکرای *** شنید این ندا از رسول خدای 
که بر اهل خندق نبی مژده داد *** که باشید مهمان ما از وداد 
اگر گفته ای نزدش ای نیکزن *** زیک گوسفند و سه من نان سخن 
دیگر هیچ اندیشه در دل میار *** که به داند از ما رسول کبار 
چه بشنید آنزن از آن نیک مرد *** زمانی در آن کار اندیشه کرد 
وز آن پس دل خویش خرسند کرد *** چنین گفت باشو که ای نیک مرد 
نه مائیم در کار خود پیش بین *** کند هر چه خواهد رسول امین 
سحر گه که خورشید شد بر فراز *** مه خاوری گشت مهمان نواز 
پیمبر بفرمود تا مردمان *** گرایند در خانه میزبان 
همه اهل خندق بفرمان او *** سوی خانه میزبان کرده رو 
زیرنا و پیروز خورد و کبار *** شمارش فزون از هزاران هزار 
سوی خانه میزبان آمدند *** بآن میزبان میهمان آمدند 
پیمبر تبسم کنان شد به پیش *** دیگر هر چه بودند اسلام کیش 
بر میزبان رفت چون میهمان *** شگفتی شد از کار او میزبان 
دل میزبان د ز مهمان ز کار *** که او ده طلب کرد و برد او هزار 
پیمبر در آمد بمهمان سرا *** بمهمانسرا تنگ گردید جا 
پیمبر بفرمود تا میزبان *** بیاورد نزدیک او دیگدان 
بنام جهان داور بی شریک *** بگسترد بردی ببالای دیگ 
تبسم کنان شد چه سوی تنور *** ز تنور بر عرش تابید نور 
سوی دیگ دستش چه شد سخت کوش *** در آن دیگ زد مرجل عرش جوش 
بخاریکه زان دیگ دان خواستی *** دو صد عرش بر کرسی آراستی 
گرفته بکف مائده جبرئیل *** از آن دیگ دان سوی عرش جلیل 
ملک بسته بر گرد آندیک صف *** مکائیل ظرف گدائی بکف 
پیمبر بسی گوشت گه گاه نان *** گرفتی ز تنور و از دیگ دان 
ز اعجاز پیغمبر انس و جان *** شده رشک عرش برین دیگدان 
از آن خوان ز نو مرد برنا و پیر *** بخوردند چندانکه گشتند سیر 
وز آن پس ابوالقاسم و بوالحسن *** ز خاصان گوهر که بد چند تن 
از آن خوان بخوردند شادان شدند *** بر آن میزبان جمله مهمان شدند 
چه از خوردن خوان بپرداختند *** سوی کنده کندن سرافراختند 
نیامد پس از خوردن مردمان *** زیانی به تنور بر دیگدان 
چنان بد بفرمان رب غفور *** پر از گوش دیگ و پر از نان تنور 
چنان معجزی شد در آن روزگار *** هویدا ز دست رسول کبار 
کز آنکار چشم خرد خیره شد *** دل بد دلان زان نشان تیره شد 
ابوبکر و بوحفض شادیکنان *** سر انگشت حیرت همه بردهان 
چه شد کنده خندق بفرمان او *** خداوند شد آفرین خوان او 
چه آمد بکفار بطحا خبر *** که در یثرب از دست خیر البشر 
یکی خندق کنده شد در زمان *** که زو خیره شد دیده کهکشان 
از آنکار لشگر هراسان شدند *** دلیران کفار ترسان شدند 
همه کار پیکار را ساختند *** سوی یثرب از خشم و کین تاختند 
سپاهی برون شد ز بطحا زمین *** که شد خیره چشم زمان و زمین

وارد گردیدن ابوسفیان به یثرب و توقف نمودن در جنگ کردن و دلتنگ شدن عمر و بن عبدود

بر آن جیش سفیان سپه دار بود *** سپه راز دشمن نگهدار بود 
یکی پهلوان بود همراه او *** دلیر و جهان دیده جنگجو 
از آسیب او کوه لرزان شدی *** نهنگ از نهیبش گریزان شدی 
بپاز و صنم خانه روم و چین *** از او کفر شادان و ایمان غمین 
بزرگان و شاهان فیروز بخت *** ز بیم وی از خواب جستی ز تخت 
ورا عمرو بن عبدود نام بود *** ز مردی ورا کام از ایام بود 
چه یک هفته زینکار بگذشت روز *** به هشتم چه شد مهر گیتی فروز 
چه خاور بر افروخت افراخت عمرو *** علمرا در آورد گه تاخت عمرو 
بر آمد بر اسب و در آمد بدشت *** پر از خشم شد سوی سفیان گذشت 
بدو گفت کی شهریار زمین *** زمین و زمانت بزیر نگین 
کنون چند روز است کاندر نبرد *** ستوری بمیدان نیفشاند گرد 
در این رزم در خاک نامد سری *** نغلطید در خاک ره مقفری 
بفتراک زینی نیاویخت سر *** سری بر سنانی نشد جلوه گرد 
نتازید جنگ آوری در نبرد *** نه جنگ آوری را بشد روی زرد 
سری ز آتش تیغ نامد بیاد *** تنی را نشد خاک خامی نهاد 
نه از سرکشی کرد اندر زمان *** خدنگی درون تنی آشیان 
چه سفیان از او این سخنها شنید *** یکی آه سرد از جگر بر کشید 
بدو گفت کی مرد با زور دست *** ز دست تو بادا عدو را شکست 
بدین سو بدانسو چه تازی دلیر *** که این بیشه خالی نباشد ز شیر 
در این بیشه شیری بود تیز چنگ *** که پیشش نیارند شیران درنگ 
بجنگ احد لشگر آراستم *** زلات و هبل یاوری خواستم 
سپاه محمد همه کشته شد *** بخون دشت پیکار آغشته شد
چه آن نامور پا بمیدان نهاد *** همه رنج و تدبیر ما شد بباد 
بهر سو که آن شیر درنده تافت *** بیک تاختن پشته از کشته ساخت 
بیامد چو شیر گسسته مهار *** ز لشگر در آورد در دم دمار 
چه او اندر آمد بکین و ستیز *** نبد چارۀ مر مرا جز گریز 
سپه را همه خوار بگذاشتیم *** بناچار از و روی برداشتیم صفحه (147) 
چنین پاسخ عمر و دلیر***که دوران ز دورت نگردد اسیر 
ندانم ترا ترس در دل ز کیست *** در این رزمگه پای در گل ز چیست 
من اکنون نبی را ز منبر کشم *** ز فرق نه افلاک افسر کشم 
منم کذب صدیق را آشکار *** بخواری بر آرم ز جانش دمار 
کنم فرق فاروق را پر ز خاک *** جهانرا کنم زین دونا پاک پاک 
علی را ربایم ز قرپوس زین *** کنم محو ذات جهان آفرین

پاسخ دادن ابوسفیان عمر و بن عبدود را

من او را بیکضرب پست آورم *** بدین محمد شکست آورم 
چنین پاسخ آورد سفیان بدو *** که هیهات هیهات از این آرزو 
پیمبر نیاید بآوردگاه *** جهان تا جهان گر بگیرد سپاه 
ولیکن از این شیر مردم شکار *** از آن تیغ زن گرد خنجر گذار 
بگیتی مرا خواب و آرام نیست *** جز از کشتن وی مرا کام نیست 
بسا رزمگاهان که آن نوجوان *** مرا کرده پرورده تیر روان 
چو عمر و دلاور از او این شنید *** بترسید و لرزید و دم در کشید 
وز آن پس بدو گفت کای شهریار *** بمن باز گو نام آن نامدار 
بگو تا بدانم ورا نام چیست *** از این جنگ جستن وراکام چیست 
چگونه بیاید بدشت نبرد *** چه پوشد چه گوید بمردان مرد 
چگونه کند ساز آغاز جنگ *** بمیدان شتاب آورد با درنگ 
چنین گفت سفیان که ای پهلوان *** چگویم من او را بنام و نشان 
نژادش بلند است و نامش بلند *** صفات ارجمند است و ذت ارجمند 
علی خواند او را محمد بنام *** ز نیروی او شد جهانش بکام 
یکی شیر بالیده در باغ جان *** که از دیدنش پیر گشته جوان 
همانا که سالش نباشد دو ده *** ولی رفته بالاش بر چرخ و مه 
که کلک نگارندۀ روزگار *** نه بنگاشت در دهر چون او نگار 
یکی تیغ دارد دو پیکر بچنگ *** درخشان نماید چو در روز جنگ 
بهر پیکری پیکر بیکران *** بخاک هلاک افکند از سران 
بسا تن که در خاک گردد نهان *** چه او بر کشد خنجر جان ستان 
ز آسیب تیغش سر سروان *** بریزد چه برگ رزان در خزان 
بمیدان چه تیغش درخشان شود *** خور از بیم در چرخ پنهان شود 
یکی شیر بالیده در باغ جان *** که از دیدنش پیر گشته جوان 
یکی تیغ دارد دو پیکر بچنگ *** درخشان نماید چو در روز جنگ 
یلان را ز پیکار او روی زرد *** دلیران از او گشته پر سوز درد 
اگر هم نبردی بجنگ آیدش *** بباید بپاید که ننگ آیدش
مبیناد چشم من آن روزگار *** که او اندر آید بمیدان سوار 
سواره اگر آید آن زنده پیل *** ز خون دشت یثرب کند رود نیل 
پیاده گر آید بسویش بتاز *** پس آنگه بیکضرف کارش بساز 
سواره اگر آید آن نامدار *** بتنها نشاید باو کار زار 
تو در پیش صف شو بسویش روان *** بدنبال او لشگر بیکران 
بر آن حمله جمله سوارا کنیم *** بر او بر یکی تیر باران کنیم 
چه زینسان بر او کار زار آوریم *** مر او را بیکباره حوار آوریم 
اگر جز بدینگونه سازیم جنگ *** همه نام ما اندر آید به ننگ 
کنون من چنین لشگر آراستم *** بدین چاره جستن ترا خواستم 
ندانم که انجام اینکار چیست *** بمرگ که فردا بیاید گریست 
گرا سرخ گردد ز کین روی و مو *** که برگردد از دشت کین سرخ رو 
چه بشنید عمر و از وی این گفتگو *** بتلخی بسفیان ترش کرد رو 
وز آن پس بدو گفت کای نابکار *** بدان بوم و بر کش توئی شهریار 
نگویند از اینگونه مردان سخن *** توئی کم ز زن لاف مردی مزن 
ترا ننگ ناید که چندین سوار *** سوار آوری از پی یک سور 
اگر من بدینگونه جنگ آورم *** همه نام خود زیر ننگ آورم 
کشانید بر من ز هر سو زبان *** بزرگان و گردان و لشگر کشان 
که عمر و از سر عجز و روی نیاز *** بانبوه لشگر شده رزمساز 
به تنها بآورد آن شیر جنگ *** چه شیران جنگی در آیم بجنگ 
گر آید پیاده پیاده شوم *** پیاده برزم ایستاده شوم 
سحر گه که خورشید عالم فروز *** ز بزم شب آمد بمیدان روز 
چنان نوری از روی او شد عیان *** که لبریز شد خندق کهکشان 
آمدن عمرو بن عبدود بمیدان کار زار و مبارز خواستن از رسول پروردگار و گذارش 
اجل گشته آمد بجنگ و ستیز *** تو گفتی اجل گفت او را که خیز 
طلب کرد اسب و بر آمد بزین *** جهانگشت لرزان و جنبان زمین 
خروشیدن آمد ز شهر و ز دشت *** هوا شد کبود و جهان تیره گشت 
ز سم ستوران خارا شکاف *** شکاف اندر افتاد در کوه قاف 
ز بس گرد شد اندر آن دشت کین *** بهفت آسمان رفت هفتم زمین 
شده چرخ حیران در آن دار و گیر *** سپر بر سر آورد بهرام پیر 
ز بس خنجر و نیزه و گرز و خود *** همه رزمگه کوه فولاد بود 
ز جوش سواران گرد و سپاه *** بچارم فلک مهر گرم کرده راه 
عزازیل از کار خود داشت شرم *** عزازیل را گشت بازار گرم 
بپیش سپه بود آن ژنده پیل *** خروشان و جوشان چو دریای نیل 
چو برق وزنده تکاور براند *** بخندق رسید و ز خندق جهاند 
پس او ز خندق چهار دیگر *** بجستند از خندق آسیمه سر 
بپای حصار آمد آواز داد *** که ای نامدارن هاشم نژاد 
کجایند گردان و مردان مرد *** که آیند امروزم اندر نبرد 
ز آواز او بر دلیران دین *** عیان شد در آنروز روز پسین 
پس آنگه بیامد رسول خدا *** بفرمودۀ خالق رهنما 
بسوی نبرد وی آهنگ کرد *** بمیدان بنای صف جنگ کرد 
ندانم که پوشید خفتان کین *** که خجلت کشیده است عرش برین 
کسی بر کشیده صف از بهر جنگ *** که از حاصل ما سوا داشت ننگ 
صف آرای گشته کسی کز جلال *** نشیند خلیلش بصف نعال 
کسی جنگ جسته چو جنگ آوران *** که میکال بودش کمین ترجمان

ساقی نامه در باب آراستن صف و آرایش گوید

یکی لشگری کش سپهدار کیست *** سپهبد که و نامبردار کیست 
صفحه (148) 
مغنی کجائی بر آرای صف *** ز چنگ و زعود و زنای و زدف 
صفی بر کش از خیل رامشگران *** که صف بسته از غم کران تا کران 
کله کج کن و انجم و مهر و ماه *** عیان ساز زرینه زیر کلاه 
همه ناز از آن سرو طناز کن *** ز طنازی اش بر فلک ناز کن 
کمر بند بر بند در جنگ تنگ *** ببام ثریا بزن طبل جنگ 
ز زلف و ز مژگان بکش لشگری *** که دارم بلشگر کشیدن سری 
صف ز لف را بر بنا گوش کن *** ز مژگان دوزخ را زره پوش کن 
دو چشم سیه مست خونریز کن *** بمژگان بگو خنجرت تیز کن 
ز چنگ و دو بازو دو باز و چنگ *** ببندد دو چشم تو ام بیدرنگ 
پس آنگاه با سینۀ کینه خواه *** دلیرانه آئیم در قلب گاه 
ز مژگان دمادم زنی خنجرم *** گهی بر رخ و گاه بر حنجرم 
ز سوفار مژگان و تیر نگاه *** دلم گردد از تیرت آماجگاه 
چنان بر کنار آریم زان میان *** که گردد تن و جان روحانیان 
دهانم همه لعل بار آورد *** زبان در و گوهر نثار آورد 
بیان صف جنگ احمد کنم *** حدیثی ز رزم محمد کنم

صف آرائی حضرت خیر البشر بحکم خالق اکبر و ترتیب دادن لشگر و سپردن یمین و یسار بدلیران دین

بمیدان صف جنگ را ساز کرد *** صف آراستن را چه آغاز کرد 
علی را سوی میمنه داد جا *** بر ایمن بتابید نور خدا 
ابوبکر و بوحفض در میسره *** چه آتش شده میسره یکسره 
در آن واقعه از زمین دشمنان *** خدا کرده در واقعه وصف آن 
پس آنگاه خود آن شه کم سپاه *** پیاده باستاد در قلبگاه 
بیاد آمدم زان صف ابتلا *** شه کم سپاه نصف کربلا 
گر این صف بپیرامنش خار بود *** صف پاک او پاک از اغیار بود 
در این صف پدر شد اگر جلوه گر *** در آن صف در آمد بجولان پسر 
پدر از وصف آوردنش کفر کاست *** پسر داد سر را و دین کرد راست 
ببارم از این غصه از دیده خون *** روم زین غم از ملک هستی برون 
به میخانه آیم به افغان و آه *** شوم سوی پیر مغان داد خواه 
ز بیداد ترکان تازی نژاد *** حجازی مهار و عراقی نهاد 
ز وحشی غزالان دشت ختن *** ز نازک تنان تنگ پیرهن 
ز خونابه شسته بخون دست و رو *** ز بیداد ترکان فراخاشجو 
ز چابک سواران میدان عشق *** ز بیداد چابک سواران عشق 
ز بیداد خوبان شکایت کنم *** ز حور جوانان حکایت کنم 
که ای پیر بیرون ز میخانه آی *** زمانی در این دیر دیرینه آی 
بحال مهان و بعشاق بین *** دمی سوی عشاق مشتاق بین 
خم و باده بشکسته و ریخته *** می ناب بر خاک آمیخته 
ببین پای آن خم زمستان مست *** سر و سینه و پیکر و پا و دست 
مغ لاله رویان پر از خون بین *** بتان را ز خون روی گلگون ببین 
پر از خون بهر سو ببین پیکری *** بهر گوشه در خاک غلطان سری 
بفتراک بنگر سر عاشقان *** پر از خون ببین پیکر عاشقان 
ز جام تو سرمست عالم مدام *** مغام بهر یک جرعه می خشک کام 
تو در بزم مشغول عیش و طرب *** بوادی همه مانده در تاب و تب 
برون از گل گشت دشت محن *** ببین لاله رویان گلگون کفن 
ز هر خار خسشان ببین خسته تن *** چه گل جمله آغشته در خون بدن 
ز تاب عطش جمله بیتاب بین *** ز آب دم تیغ بی آب بین 
جگر از تف تشنه کامی کباب *** در آن دشت خونخواره از قحط آب 
یکی را گلو خشک و جانسوز لب *** جدا از بدن دست او از تعب 
ز بیداد آن قوم نا آشنا *** زده تشنه در موج خون دست و پا 
یکی شیر خواره ز آسیب تیر *** گلو خشک لب خشک ناخورده شیر 
پیاده یکی سوی میدان شده *** لگد کوب خیل سواران شده 
یکی پا فشرده بدشت دغا *** شده دستش از تن بخواری جدا 
یکی رفته ناکرده رو در قفا *** جدا از قفا سر ز تیغ جفا 
ز بهر شهادت کمر بسته جست *** به اخلاص محکم بصدق درست 
بیا خشت میخانه از سر بریز *** بنای خرابات دیگر بریز 
ز امت نه این بود پاداش تو *** که جویند بعد از تو فرخاش تو 
چه گفتم از این شمۀ مختصر *** روم بر سر داستان دگر 
چه بگذشتم از داستان بسر *** روم بر سر داستان پدر

مبارز خواستن عمر و بن عبدود مرتبۀ دوم و خاموش شدن دلیران دین و اذن جهان خواستن حضرت امیر

مرا بیش از این تاب گفتن نبود *** چه گویم که جان شنفتن نبود 
که بار دگر عمرو آمد بجوش *** بمیدان در آورد از دل خروش 
که ای مهتران قریشی نسب *** پلنگان و گردان قوم عرب 
نبی را ز گفتار او دل بسوخت *** ز غیرت رخش همچو گل بر فروخت 
پیمبر بر آشفت از این گفتگو *** بسوی دلیران دین کرد رو 
کسی کو برون تازد از بهر دین *** بپیکار این دوی پر خشم و کین 
بود در دو عالم خدا یاورش *** منم در قیامت شفاعتگرش 
ز لا و نعم کس نگفتش جواب *** که اسلامشان بود نقشی بر آب 
بجز دست حق شاه ما لک رقاب *** پسر عم و صهر نبی بوتراب 
نبی را از اخلاص تعظیم کرد *** برش سرو قد را بدونیم کرد 
وز آن پس بدو گفت کای شاه دین *** مرا گر بدین جنگ سازی گزین 
نهی تاج فرماندهی بر سرم *** فرازی بچرخ برین افسرم 
که من اندر این جنگ مرد وی ام *** در این رزمگه هم نبرد وی ام 
نبی چون سخنهای او را شنید *** شد آثار شادی ز رویش پدید 
چه او سوی او مهر بسیار داشت *** مر او را بهر کار در کار داشت 
در آنجا ورا اذن میدان نداد *** به پیکار آن دیو فرمان نداد 
دگر باره غرید عمرو دلیر *** خروشی بر آورد از دل چو شیر 
که ای نامداران یثرب زمین *** کسی چون نیاید بمیدان کین 
در آئید یکسر بپیکار من *** شوید از دل و جان هوادار من صفحه (149) 
چه زینگونه گردید بخشم امان *** سراسر شما را بمال و بجان 
بسحر یکی تن که افسون نمود *** شما را دل و جان و ایمان ربود 
رخ نامداران دین زرد گشت *** نبی را از آن دل پر از درد گشت 
سوی نامداران دین کرد رو *** بگفتا شنیدید گفتار او 
کسی کو برون تازد از بهر کین *** به پیکار این دیو پر خشم و کین 
خدا راست یارو مرا یاور است *** چه من در قیامت شفاعتگر است 
ز گفتار او شد چه زینگونه حکم *** بماندند بر جا همه صم و بکم 
از آن رزمگه کس ندادش جواب *** بجز ابن عم نبی بو تراب 
سهی سرو آزاد را داد خم *** ز نرگس ز گلبرگ گل دادنم 
از آن پس باو گفت کی پاکدین *** مرا گر بدین جنگ سازی گزین 
نهی تاج فرمان دهی بر سرم *** بگیوان فرازی سر و افسرم 
که جان آفرینم چه جان آفرید *** نوید خدای تو دادش نوید 
مرا گر بتن جان بدی صد هزار *** دمادم بپای تو سازم نثار 
علی چونکه از این در اسرار سفت *** نبی رخ باشک اندر آلوده گفت 
که ای مهتر و بهترین انام *** ز جان آفرین باد بر تو سلام 
چگونه فرستم ترا سوی او *** بگیتی مبیناد کس روی او 
دیگر ره نبی سوی صف بنگرید *** بروی ابوبکر و بوحفض دید 
که در رزمگه هم نبرد ویست *** بمیدان کینه که مرد ویست 
حکایت نمودن ابوحض احوال عمر و در خدمت حضرت 
چنین گفت فاروق کی شهریار*** مرا اندرین جنگ معذور دار 
بدم من بهمراه این پهلوان *** بآورد او در یکی کاروان 
که دزد اندر آن کارو آنگه زدند *** همه کاروان را در آن ره زدند 
که این مرد را دل بر آمد ز جای *** ز جا جست و پیمود در جنگ رای 
شتر بچۀ را ز جا در ربود *** سپر کرد در رزم رزم آزمود 
ز دزدان بر آورد در دم دمار *** بکشت و بفکند در دشت خوار 
مرا در نبردش بتن تاب نیست *** ره جنگ جستن در این باب نیست 
نبی را بیازرد از این گفتگو *** چه گویم ز خجلت چه شد حال او 
دیگر باره شاهنشه لافتی *** وصی رسول و ولی خدا 
ز نیرو نبی را شدید القوی *** هم از بازویش راست دست خدا 
زبان اور یارگاه دنی *** سخن گستر ساحت کبریا 
گشاده زبان شد بسوی نبی *** ز رویش بر افروخت روی نبی 
که ای از تو آزاد آزادگان *** بمهر تو دلداده دلدادگان 
هم آورد این دیو بر گشته بخت *** منم کرده بند کمر بند سخت 
نبی چون شنید از وی این گفتگو *** ز سویش بمهر اندر آورد رو 
رخش گشت بر لؤلؤ شاهوار *** ز مژگان در اشک گردش نثار 
که ای از تو بر پا شده دین من *** ز دست تو نا زنده آئین من 
ز عمران توئی مر مرا یادگار *** چه هارون بموسی مرا پشت و یار 
نیارم سوی این فرستادنت *** باین سهمگین اژدها دادنت 
بر من ز جانی تو محبوب تر *** کسی جان فرستد سوی جانور 
اگر آنکه زین نامداران دین *** کسی گر نتازد بسویش ز کین 
به تنها خود از شهر بیرون روم *** ز یثرب زمینش بهامون برم 
بود عمرو بن عبدود این سوار *** که از شیر گردان بر آرد دمار 
بود نام این کافر بد کنشت *** پس از نام بت بر همین در کنشت 
نخستن که آید بمیدان جنگ *** بنیرنگ و افسون و با مکر رنگ 
تو گوئی بر آمد یکی ژنده میغ *** که بارد از او خنجر و گرز و تیغ 
به هنگامه رزم باشد محال *** که اول کسی سوی آن بدسگال 
بآورد گه پبش دستی کند *** اگر چند در رزم سستی کند 
پیمبر چه زینگونه دادش جواب *** ز غیرت بر آمد بهم بوتراب 
بر آمد زجا و بر افروخت رو *** بر اندام او راست گردیده مو

در توصیف نمودن حضرت امیر «ع» حضرت رسول را و در ضمن آن گفتگوی اذن جهاد خواستن

لب درفشان را پر از خنده کرد *** از آن خنده افلاکرا کنده کرد 
بیا ساقی آن نار بهتر ز نور *** بده تا سخن گویم از نار طور 
از آن آتش آب لب یار بین *** زنار از لب یار گفتار بین 
بده ساقی آن آتش آبگون *** که گردد سوی کوثرم رهنمون 
مرا سینه چون طور سینا شود *** مرا سر وحدت هویدا شود 
از آن آتشین می بر آرم خروش *** وزان باده چون آتش آیم بجوش 
زبانم کنم راز پنهان عیان *** کنم شرح انی انا الله بیان 
مگر ز آب کوثر بشویم زبان *** نمایم از آن لب بیانی بیان 
شود لطف پیر مغان یار من *** بسی عقده بگشاید از کار من 
سخن کز لب ساقی کوثر است *** نیوشنده در عرش پیغمبر است 
از آن لب سخن گفتنم آرزوست *** از این را بشنفتنم آرزوست 
پس آنگه بوصفش زبان بر گشاد *** بمدحش لب درفشان بر گشاد 
که ای از تو بر پا شده ما سوا *** هم از خاک پای تو عالم بپا 
ترا لا مکان کمترین پایه است *** به پیرایه ات عرش پیرایه است 
فروزان ز قدر تو پرورگار *** نمایان ز تو قدرت کردگار 
مکائیل چون حاصل ما سوا *** بتو ارمغان آورد عذر خواه 
بدرگاهت از شوق سازد نزول *** کمین هدیه اش را نسازی قبول 
همه دشت معراج شد سبزه زار *** چه شد خاکپای تواش آبیار 
سمندت چه آهنگ میدان کند *** بمیدان لاهوت جولان کند 
خدنگی بود عقل از تر کشت *** مکائیل و جبریل تر کش کشت 
گذشته خدنگ تو از ما سواه *** بود صدر قوسینش آرمگاه 
نه هر سینۀ لایق تیر تست *** نه هر پیکری جای شمشیر تست 
کدامین سر اندر سنانت رواست *** بعالم سری نیست کاینش سزاست 
چه از خاک آهنگ گردون کنی *** بخیل ملایک شبیخون کنی 
سبک چون بر فرف گذاری عنان *** مسخر کنی عرصۀ لا مکان 
نه جولانگه تست این خاکدان *** نه میدان تو کاخ تنگ جهان 
بگیتی کسی هم نبرد تو نیست *** در این دشت یک مرد مرد تو نیست 
بگیتی اگر هم نبرد تو بود *** مرا بد چه یارای گفت و شنود 
که جائیکه سیمرغ جوید شکار *** برش باز چون پشه دارد ورقا 
صفحه (150) 
تو را سدره و لا مکان آستان *** غضنفر بر آن آستان پاسبان 
چه دشمن بر آن آستان بگذرد *** مر او را غضنفر ز هم بر درد 
ولیکن از آنست جانم ملول *** که در حضرتت گشته ام نا قبول 
ز بطحا چه بیرون شدی سوی غار *** به تنها بجای تو گردم قرار 
در آنجا سزاوار دیدی مرا *** ابر جای خود برگزیدی مرا
بجنگ احد چونکه شد کار تنگ *** گزیدی در آنجا مرا بهر جنگ 
نبد یکتن از نامداران ما *** نه کس ماند بر جا زیاران ما 
به تنها چه زان جا برون تاختم *** چه در رزمگه تیغ کین آختم 
همه دشت از آن لشگر بیکران *** چو دریای خون شد کران تا کران 
ز بس شور وحشت در آنجنگ بود *** دل من زنا دیدنت تنگ بود 
زبان گفت و دل داشت این آرزو *** زبان با دلم داشت این گفتگو 
علی را گر آمد زمانه بسر *** بسوی تو آید زمان دیگر 
نهد رو بسوی دلارای تو *** بساید سر خویش بر پای تو 
بسوی تو از مهر راندم سمند *** که از دشمنانت نیاید گزند 
زره بر تن و تن شده ناتوان *** جوی خونش از حلقها بدروان 
بچشم پر از مهر دیدی بمن *** چگویم چسان بنگریدی بمن 
نگاه تو شد با رخ پر سرشک *** بمن همچو بر مستمندان پزشک 
سر فخر بر آسمان سودمی *** دیگر باره از لطف فرمودمی 
بجز تو کسی مرمرا یار نیست *** بغیر از توام یار در کار نیست 
دیگر باره بر قلب لشگر بتاز *** بشمشیر این کار دشمن بساز 
ز گفتارت آمد بتن رفته جان *** توان آمد اندر تن ناتوان 
دیگر از سر لطف دادی بمن *** دو کون دو کون دگر ذوالمنن 
به بخشیدیم داور دادگر *** جز این ما سوا ما سوای دیگر 
دل من بگشتی بدینگونه شاد *** که لطف توام اذن این جنگ داد 
نهادم چه رو در صف کار زار *** به نیروی تو فتح شد آشکار 
بهر جنگ منت نهادی بمن *** کلید در فتح دادی بمن 
مرا ننگ باشد که این بی ادب *** گشاید بگفتار بیهوده لب 
بدرگاهت ای سرور دین پناه *** ستاده علی با لب عذر خواه 
بسوی تو آورده روی نیاز *** ز روی کرم شرمسارم مساز 
نبی چون رخش دید و قولش شنید *** چگویم چه بشنید گویم چه دید 
ز دیدار او روی دلدار دید *** ز گفتارش از یار گفتن شنید 
بر او نور ذات علی جلوه گر *** علی در لباس علی جلوه گر 
چنان از کلامش شد ایمن ز بیم *** چه از وی شد ایمن بسینا کلیم 
پی مدحت او زبان بر گشاد *** ز ذات و صفاتش بسی کرد یاد 
تو آنگاه سازی چه باز و بلند *** ببام فلک بر گشائی کمند 
ز بیم تو پنهان کند مهر سر *** بهر شام در بام نیلی سپر 
بجز تو کسی مرمرا یار نیست *** بغیر از توام یک مددکار نیست 
دیگر باره بر قلب لشگر بتاز *** بشمشیر کین کار دشمن بساز 
در بیان توصیف نمودن حضرت رسول امیر مومنان را و اسلحه جنگ بر او پوشیدن 
بود در گهت قبله گاه جلیل *** کمین چاکر در گهت جبرئیل 
بآدم نشد سر اسماعیان *** بدل مهر تو گر نبودش نهان 
بسی مرحمت کرد یزدان پاک *** ز بهر وجودت باین مشت خاک 
ز تیغ تو شد صیت یزدان بلند *** ز دست تو گردید دین ارجمند 
باوصاف آن شاه عالی مقام *** کلام نبی بود خیر الکلام 
بوصفش بسی در اسرار سفت *** ولی آنچه گفت از هزاران نگفت 
پس آنگه ورا اذن پیکار داد *** نبد چاره او را بناچار داد 
فدا در ره خالق ذوالمنن *** نبی کرد جان و علی جان و تن 
خوش آن یار کو بر سر کوی یار *** کند جان خود را بیاری نثار 
بجانان ز روی رضا جان دهد *** ز روی رضا جان بجانان دهد 
بر چون منی ترک جان مشکلست *** که همواره در قید جان و دلست 
کسی کو بگوهر بود جان پاک *** مر او را ز آسیب تن نیست باک 
پس از وصف آن ماه برج کمال *** ز بهرش ظفر خواست از ذوالجلال 
ز نرگس فرو ریخت بر گل گلاب *** ستاره ببارید بر آفتاب 
که یارب علی را نگه دار باش *** چه یار تو است او تواش یار باش 
که ذات تو او را شناسنده است *** مر یاور است و تو را بنده است 
شناسنده اندر ره دین تست *** نماینده بر خلق آئین تست 
علی چونکه از نزد من میرود *** مرا جان شیرین ز تن میرود 
تن و جان اویم چه جان و تنست *** مرا جان و تن در ره دشمن است 
بفرمانت ای کردگار جلیل *** فرستم بقربانگهش چون خلیل 
پیمبر یکی درع پوشیده بود *** ندیده چو او چشم چرخ کبود 
زره را بدست خود آن پاک کیش *** ز تن کندو پوشید بر جان خویش 
زره بر تن شاه چون گشت راست *** ز هر حلقه اش صوت داود خواست
شدش آسمانها همه حلق ها *** بهر جا تراش فلک کرده جا 
زره آنچه از آن زره می نمود *** سموات و نور سموات بود 
بدست رسول خدای کریم *** زره پوش گردید عرش عظیم 
نبی را یکی تیغ رخشنده بود *** که او همچو خورشید تابنده بود 
ز بهر علی جبرئیل آورید *** ز نزد خدای جلیل آورید 
زده صیقلش دست پروردگار *** بهر جوهرش و هر آشکار 
نه تنها بر او جوهر ناب بود *** بهر جوهر او عرض عقل بود 
بهر جوهری کو بعالم وراست *** عرض جوهر و جوهری جوهرست 
بهر جوهرش جوهری دیگرست *** دو کونش بهای یکی جوهرست 
بهر جوهرش موج جوئی روان *** بهر موج دریای قهری عیان 
که هر قطرۀ ز آب قهرش یمیست *** که طوفان نوحش کمنی شبنمیست 
بیاورد آن تیغ خیر البشر *** بدست مبارک ببستش کمر 
ببند کمر بست آن شاه دین *** بعرش اندر آویخت حبل المتین 
نبی را یکی نغز عمامه بود *** که یس و طه بدش تارو بود 
چو عمامه چون مهر عالم فروز *** که تابان شود در فلک نیم روز 
چه تابش ز عمامه بر سر نهاد *** ز عمامه بر عرش افسر نهاد 
در افکند بر دوش او دامنش *** بشد عرش پیرای پیرامنش 
نبی چون نهادش عمامه بسر *** بدوشش بیفکند زرین سپر صفحه(151) 
سپر چونکه بر دوش او جا گرفت *** چو خورشید بر عرش مأوی گرفت 
ز هر قبه نوری از او فاش شد *** که خورشید پیشش چه خفاش شد 
که شد از شعاعش ببرج بره *** سراسیمه خورشید چون شبپره 
چه بر تن بباراست خفتان کین *** جهان آفرینش نمود آفرین 
چه در نیستی نقش هستی نمود *** تو گفتی جز او نقش هستی نبود 
همه ممکناتش بنزدیک ذات *** چو ذات خداوندی ممکنات 
شکوهش چه تابید بر ما سوا *** همه ما سوا شد چو یک پر کاه 
ملک جمله تسبیح گویان شدند *** ز صنع خداوند حیران شدند 
همه مدح خوان و همه شاد دل *** ولیکن ز قول تعجل خجل 
نمودار گردید گنج نهان *** همه سر لا یعلمون شد عیان 
باین نغمه جبریل خواند سرود *** نواخان بدین صوت جبریل بود 
که دانیم کاین نیست پروردگار *** ولی کبریائی از آن آشکار 
باین شان و شوکت شه دین پناه *** روان گشت چون سوی آوردگاه 
بمیدان او عرش گردید فرش*** چو گوئی بمیدان او عرش فرش 
گفتار در روانه شدن شیر پروردگار بجانب میدان کار زار و ساقی نامه مناسب گفتن 
چه او سوی میدان در آورد رو *** نه افلاک شد گوی میدان او 
مغنی کجائی بر آری تو ساز *** بخوان این غزل را براه حجاز 
که شد از کف ساقی سیم ساق *** درخشان سهیل یمن در عراق 
چه ساقیکش آن عکس جام شراب *** خراباتیان مست و مستان خراب 
بیک غمزه از نرگس می پرست *** به بت خانۀ آذر آرد شکست 
بافسونی از چشم سحر آفرین *** بدید آورد کفر و از کفر کین 
ز چین از سر زلف گیرد خراج *** ز مژگان ستاند ز فغفور باج 
چو چوکان کند گیسوی عنبرین *** بچوگان زند هفتگوی زمین 
بلندی از آن یافت آن جام عرش *** که زد نویتش طبل بر بام عرش 
چو ساقی و ساقی پرستان می *** چو آتش گذاران فرخنده پی 
شمیمی چه از آتشین آب خم *** برد باد بر خاک کاشان و قم 
بجای گل و لاله هر نوبهار *** همه خاک او رستم آرد ببار 
ز درد خمش صد فلاطون کند *** ز صافش هزاران چو مجنون کند 
چه نوشد مسیحا دمی زان شراب *** همه نفخه خلق سازد عقاب 
مرا زان خم می همین آرزوست *** زخم خانه و ساقیم آرزوست 
کز آن خم می ناب بر سر کشم *** ز سر دلق سالوس را بر کشم 
بزهد ریائی شبیخون کنم *** ز خون ورع خرقه گلگون کنم 
زهانم دل از کفر و از وسوسه *** بغارت دهم حاصل مدرسه 
گشتم قاضی از تخت مستکبری *** بمفتی زنم ضربت حیدری 
دو صد شیخ را دست گیر آورم *** بر ساده روین اسیر آورم 
سر خود پرستی من از دست خود *** برم چون سر عمر و بن عبدود 
بده ساقی آن باده لعل صاف *** که دارم سر رزم و عزم مصاف 
چنانم از آن می بکن مست مست *** که در خیل هستی در آرم شکست 
از آن می بشویم چه تیغ زبان *** وزان پس کنم ضرب تیغی بیان 
که بر درگه کردگار جهان *** بود بهتر از طاعت انس و جان 
در بیان آمدن شیر بیشۀ شجاعت بمیدان و دیدن عمر وبن عبدود حضرت را 
چگویم من از تیغ و از حرب او *** دو گیتی نیرزد بیک ضرب او 
کنون باز گردم سوی داستان *** که بشنیدم از گفته راستان 
که میکرد عمرو اندر آن کار زار *** که بشنیدم از گفته راستان 
که ناگاه نور رخ احمدی *** برون تاخت نور رخ سرمدی 
چه از طور سینا بقوم دغل *** تجلی کند ذرۀ بر حبل 
چه نور رخش گشت تابان ز دور *** همه رزمگه گشت لبریز نور 
بمیدان چه نور رخش بر فروخت *** اگر عمرو بد کوه خارا بسوخت 
چه عمرو دلاور بر او بنگریست *** بترسید و لرزید ز خود گریست 
بدل گفت کامد زمانم فراز *** بمیدان این نامور رزمساز 
برویال و بازوی او را چه دید *** شد از یال و بازوی خود ناامید 
بدانست لیکن تجاهل نمود *** سخن را تجاهل بسی بر فروز 
میان وی و شاه گفت و شنود *** چو ابلیس و دادار بسیار بود 
خروشید کی نا رسیده جوان *** کجایند گردان جنگ آوران 
که زینسان پیاده بجنگ آمدی *** پیاده بچنگ نهنگ امدی 
پیاده چرا آمدی در نبرد *** همانا محمد تو را سحر کرد 
ویا آنکه نشنیدۀ نام من *** ندانی تو آغاز و انجام من 
مرا نام کرد عمرو بن عبدود *** پرستیده ام لات و عزی ودود 
ببالای من در جهان مرد نیست *** بگیتی مرا کس هماورد نیست 
بزرگان هر هفت کشور زمین *** نویسند نام مرا بر نگین 
تو اینو جوان زین سپس باز گرد *** که آید مرا دیگری در نبرد 
دریغا از این یال و بازوی تو *** دریغا از این شوکت و روی تو 
که بر دست من اندر این رزمگاه *** پیاده شوی کشته مر بی گناه 
شود این زره بر تنت چاک چاک *** پیاده در این دشت گردی هلاک 
چنین پاسخ آورد شیر خدا *** که ای کافر مشرک بی حیا 
پیاده بجنگت مرا هست ننگ *** چه ننگست آیم سواره بجنگ 
اگر رو نهی اندر این رزمگاه *** پیاده شوی کشته مر بی گناه 
اگر شیر چون او در آید سوار *** بشیرش نخوانند مردان کار 
نبرد تو ما را سزاوار نیست *** بجنگ توام اسب در کار نیست 
گر آید بجنگم چو تو صد هزار *** بیک پشه پیشم ندارد وقار 
ز چنگم نیابی تو راه مفر *** پیاده بتازانمت در سفر 
چو خواهیکه یابی رهائی بجان *** ز دست من ای کافر بد گمان 
بدین محمد در آئی روان *** که او هست پیغمبر انس و جان 
پرستی کسیرا که کون و مکان *** پرستند او را بروز و شبان 
اگر بت پرستی نبی را پرست *** که سازد هزاران بت و بت پرست 
سوی نقش بندی در آویز دست *** که نقش ترا در رحم نقش بست 
چه این گفته بشنید آن شور بخت *** بر آمد بخشم و بغرید سخت 
که در یثرب از بهر آن آمدم *** ز کشور بکشور روان آمدم صفحه (152) 
که اصحاب دین را کنم خوار و زار*** بر آرم ز یزدان پرستار دمار 
به دین نبی آتش اندر زنم ***بن و بیخ او را ز هم بر کنم 
کنم دین و آئین او را خراب *** به آب روانش بشویم کتاب 
ابوبکر او را اسیر آورم *** عمر را چه او دستگیر آورم 
علی را ربایم ز قرپوس زین *** کنم محو ذات جهان آفرین 
مرا گوئی ای کودک خیره سر *** در آیم بآئین خیر البشر 
محال است آن بر نیاید ز من *** بمن بار دیگر مگو این سخن 
بپاسخ چنین گفت سالار دین *** ترا با نبی چیست پیکار و کین 
که او در جهان پاک پیغمبر است *** فرستادۀ دادگر داور است 
جهانی گراینده در دین او *** شود دمبدم تازه آئین او 
مگیر آنکه کارش شود بی فروغ *** بدین گفتۀ راست گوید دروغ 
مر او را بود بس سران عرب *** پلنگان و گردان قریشی نسب 
در این رزم گر دست کوته کنی *** سوی شهر خود رو سوی ره کنی 
بدین چاره گر زنده مانی بجا *** و گر نه سر آمد ترا زیر پا 
چه بشنید از شاه آن بد سگال *** چنین گفت ای کودک خورد سال 
در این رزم اگر باز گردم بجا *** و گر نه سر آید ترا زیر پا 
که اندر پس چرخها روز و شب *** بخندند بر من زنان عرب 
ولیکن ز تو دل بفرسایدم *** از این یال و بازو دریغ آیدم 
که بر دست من اندر این کار زار *** پیاده شوی کشته و خوار و زار 
که زین کار آید مرا عار و ننگ *** که سازم سواره بسوی تو جنگ 
بزرگان و گردان و جنگ آوران *** گشایند بر ن ز هر سو زبان 
که عمرو آن یل نامدار دلیر *** برزم پیاده شده شیر گیر 
علی چون سخنهای او را شنفت *** چو رعد بهاران بغرید و گفت 
بدانی که از عمر سیر آمدی *** که زینسان بچنگال شیر آمدی 
چه دارای تو در رزم کردند رنگ *** چه سازی فسونهای بیرنگ رنگ 
سواره اگر باشدت ننگ و عار *** پیاده شو و پس بیارای کار 
چه عمر و دلاور از او این شنید *** بترسید و لرزید و دم در کشید 
بپژمرد چون دیو از باد وی *** پیاده شد و اسب را کرد پی 
ذکر پی نمودن عمر و اسب خود را و پرسیدن نام حضرت امیر را و جواب حضرت او را 
وز آن پس باو گفت کای نامجو *** بمن نام و انجام خود را بگو 
که از نامداران گیتی بمن *** نگویند از اینگونه هرگز سخن 
چنین پاسخ آورد شه نامدار *** چه نامم تو خواهی بمن گوشدار 
من آنم که گر بشنوی نام من *** روانت بر آید ز تاریک تن 
بنامم چه بر لوح زد سر قلم *** سر لوح نام مرا زد قلم 
بلندی از آن یافته طاق عرش *** که نامم شده زینت ساق عرش 
که سکان عرش جهان آفرین *** نویسند نامم جهان آفرین 
علی کرد نامم جهان آفرین *** بزرگی مرا داده جان آفرین 
بمن نام بخشید از نام خود *** مرا کرده از لطف همنام خود 
دگر آنچه پرسیدی از نام من *** از این کوشش و جنگ و آهنگ من 
ندارم از این جنگ رو در گریز *** که لات و هبل را کنم ریز ریز 
نخواهم من از کین بجائی نشست *** بگیتی بود تا بت و بت پرست 
ز خون دم تیغ نوشم شراب *** نمد زین بود مرمرا جای خواب 
از این جنگ جستن نخواهم درنگ *** کنم سبحه را ذکر تکبیر جنگ 
زره بر تن من قبای من است *** کله مغفر و طیلسان جوشن است 
بسفیانیان آتش اندر زنم *** بن و بیخ کفر از جهان بر کنم 
لوای محمد به بطحا زنم *** وز آن پس علم بر ثریا زنم 
زمین را پر از راز احمد کنم *** زمان را بکام محمد کنم 
چه عمرو دلاور از او این شنید *** بیکباره هوش از سرش بر پرید 
وز آن پس باو گفت کای نامدار *** توئی پور بوطالب کامکار 
چه بابت بمن بد بسی مهربان *** بهر کار با او بدم هم عنان 
چه او مر مرا همچو جان داشتی *** از آن با تو دارم سر آشتی 
مکن نوجوانا دلیری مکن *** بآورد من شیر گیری مکن 
که ناگه دلم را در آری ز جا *** چو تو نوجوانی در آرم ز پا 
از این یال و بازو دریغ آیدم *** که در زیر برنده تیغ آیدم 
شهنشه چه بشنید از آن بد سرشت *** بپاسخ چنین گفت کای دیو زشت 
ترا گر ز خون من آید دریغ *** من آلوده سازم ز خون تو تیغ 
ز خون تو آرایش دین کنم *** نبی را از ان تازه آئین کنم 
مگر سوی دین نبی بگروی *** بآئین یزدان پرستان روی 
سخن بس کن و سوی رزم آر رو *** که دارم به بزم تو بس آرزو 
چه آن شاه را رای بر جنگ شد *** فضای جهان آنچنان تنگ شد 
که با ببر و شیر و فلک آرمید *** کمان بر کمربند جوزا رسید 
بشیر فلک تند گردید راه *** بدلو اندر افتاد در قعر چاه 
ز بیم و نهیب شهنشاه دین *** چنان تنگ شد آسمان و زمین 
که ماهی بحوت فلک کرد جا *** بگاو زمین گفت گاو سما 
شد از خاک آن سینۀ نور پاک *** بچشم فلک رفت رمح السماک 
بمیدان تن شاه و آن پیلتن *** چو نور خداوند و چون اهرمن 
یکی گشته ایمان از او شاد دل *** یکی کفر گشته ز کفرش خجل 
یکی تیغ او کفر اندوخته *** یکی کفر از تیغ او سوخته 
یکی را بیزدان سوی و روی او *** یکی سوی یزدان بیاورده رو 
یکی همچون نمرود بگشاده شصت *** سوی پاک داور در آورده دست 
یکی همچو داور بمکر و فسون *** نموده ورا در زمین سرنگون 
یکی اهرمن گشته او را دلیل *** یکی مدح خوانش خدای جلیل
قرین شد در آن رزمگه کفر و دین *** در آن جنگ شد کفر و ایمان قرین 
که ناگاه آن کافر بد سیر *** شد از بیم آن شاه آسیمه سر 
ز بیم اندر آن رزمگه قبله ساخت *** چو رو به گرازان سوی شیر تافت 
دوید اهرمن سوی کیهان خدیو *** بسوی سلیمان روان گشت دیو 
بسوی علی اندر آمد روان *** چو نمرود کاید سوی آسمان 
یکی تیغ کین از میان بر کشید *** چو آتش سوی نور یزدان دوید 
بزوری که آن سهمگین دیو داشت *** بفرق علی تیغ کین بر فراشت 
چه آن خشگین تیغ را بر کشید ***سپر شاه از خشم بر سر کشید صفحه (153) سر تیغ آن بد نژاد پلید *** سپر را برید و بمغفر رسید 
ولیکن سر تیغ آن بد سیر *** بسالار دین بر نبد کارگر 
بفرق علی تیغ آن نابکار *** چو پیکان نمرود بر کردگار 
ز لشگر بر آمد غوغای کوس *** هوا شد کبود و زمین آبنوس 
ز بس گرد کر رزمگه بر دمید *** کسی آن دو تن را بمیدان ندید 
بدانسوی خندق هزاران هزار *** ز گردان رده بر کشیده سوار 
همه بر کشیده بکیوان غریو *** که فیروز باز آید از رزم دیو 
رسول امین و بزرگان دین *** از آن نوحه گشتند با هم قرین 
به یثرب زن و مرد گریان شدند *** بپیش جهاندار یزدان شدند 
بهر کوچه ئی ناله آه بود *** بهر بر زنی ماتم شاه بود 
ملایک خروشان بعرش برین *** دل قدسیان گشته اندوهگین 
پس آنگاه آن شاه یزدان پرست *** سوی پاک یزدان بر آورد دست 
که این برفرازندۀ نه سپهر *** فروزندۀ ماه و ناهید و مهر 
نگارندۀ طارم زرنگار *** گشایندۀ کار هر بسته کار 
انداختن شیر پروردگار شمشیر آبدار را بر فرق آن کافر نابکار و قوۀ بازوی حیدری 
ز کلکت چه نقشی بر آب *** دو عالم ز نقش تو بد چون سراب 
کنی در رحم نقشی از آب و گل *** که خورشید از آن نقش گردد خجل 
در آنچا چنان نقش زیبا کنی *** که خود در دل نقش خود جا کنی 
کمین لشگرت ای خداوند پاک *** که آن آتش آب و باد است و خاک 
وزانی یکی را سوی قوم هود *** وز آن پس بر آری ز اخدود دود 
یکی را روان سوی نوح و کلیم *** کنی تا ز دشمن نیارند بیم 
چه قارون بموسی کند داوری *** یکی را به امداد او آوری 
ز لطفت کند پشه ئی در مغاک *** ابر کاسۀ فرق نمرود خاک 
کند در هوایت چو پرندگی *** سر آرد به نمرودیان زندگی 
بر ایشان چه لشگر فرستاده ئی *** مرا یاوری چون علی داده ئی 
علی خود بتنها پناه من است *** نگهدار خیل و سپاه من است 
تن و جان اویم بود جان و تن *** بجانش نسوزد تن و جان من 
که جان و دل اوست جان و دلم *** ز آب و گل اوست آب و گلم 
بیزدان چه این رازها گفته شد *** نیایش هماندم پذیرفته شد 
ز نزد خداوندگار از سروش *** ندای اجابت رسیدش بگوش 
بر ایشان چه لشگر فرستاده ام *** ترا یاوری چون علی داده ام 
علی خود سپهدار این لشگر است *** بهر رزم سالار این لشگر است 
بآن چار لشگر سپهدار اوست *** بهر رزم سالار هر چار اوست 
ابوبکر صدیق دل پر ز غم *** دلش گشته از کینۀ شد دژم 
که او را در آنجا غم یار بد *** در آورد رو سوی معبود خود 
که او را بآورد آن شیر چنگ *** باین شیر فیروزی اش ده بجنگ 
که ناگه خروشی بر آمد ز دشت *** خروشی که از نه فلک در گذشت 
خروشید زانسو شهنشاه دین *** که لرزید بر خود زمان و زمین 
بمانند شیری که در مرغزار *** خروشد که در دام بیند شکار 
خروشند شیران چه در روزگار *** عدو را دل از بیم گردد فکار 
چه آید به بین بر زمان و زمین *** چه شیر خدا بر خروشد ز کین 
چه عمرو دلاور بر او بنگرید *** مر او را چنان زنده بر جای دید 
بدل گفت کامد زمانم بسر *** جدا ماندم از کشور و بوم و بر 
بخارا گرم بودی آندست برد *** همه کوه خارا شدی خرد خرد 
درگر باره آن شیر گیر دلیر *** خروشی بر آورد از دل چو شیر 
بدو گفت ای کافر بت پرست *** بآورد بودت همین ضرب دست 
نگه کن که بر خویش خواهی گریست *** کنون نوبت ضربت حیدریست 
پس آنگاه آن شاه یزدان پرست *** سوی ذوالفقار اندر آمد دست 
دریغا ندارم زبانی دریغ *** که گویم بیانی از آن دست و تیغ 
دریغا که کند است تیغ زبان *** کز آن دست و تیغ اندر آرد بیان 
چه دستی که خالق بعهد الست *** عهود خلایق بآن دست بست 
چه تیغی که از برق او آفتاب *** ز خجلت نهان کرد رخ در نقاب
چه دستی که در زیر عرش برین *** دو صد بار بوسید روح الامین 
ببالا در آمد چه آن تیغ و دست *** سپهر اندر آمد ز بالا به پست 
در افکند چوبی بمیدان کلیم *** بفرعون شد اژدهای عظیم 
ببین تا چه گردد دیگر آشکار *** چه دست خدا بر کشد ذوالفقار 
چه تیغ از کف شاه دین راست گشت *** ز قوسین قوسین او بر گذشت 
بهفت آسمان اندر آمد خروش *** بچارم فلک رفت عیسی ز هوش 
چنان آتشش بر کشید التهاب *** که نار سقر گشت پیشش چو آب 
ز برقش سموات شد مضمحل *** بپیچید بر خود چو طی سجل 
اگر برق حلمش نیفروختی *** سراسر همه ما سوا سوختی 
یم تیغ او چونکه طغیان نمود *** چو یک قطره پیشش یم نیل بود 
بهر لجۀ او نمودار شد *** هزاران سر عمرو بن عبدود 
چه شمشیرش آمد ز بالا بزیر *** سراسیمه شد اهرمن در سعیر 
تو گفتی که دست جهان آفرین *** ز غیرت برون آمد از آستین 
ز بس لرزه افتاد در شش حجاب *** شد آبا سقیم و سقیم امهات 
فلک سا کن و چون زمان شد زمین *** زمین آسمان آسمان شد زمین 
ز بازو و تیغ شهنشاه دین *** بپیچید بر هم زمان و زمین 
ز تیغش در آن دشت بر اهل کفر *** نهان شد بهر سو جمالات سفر 
ز نارش عیان نار سینای طور *** ز آبش روان آب فارات نور 
هزاران چو ثعبان موسی عیان *** ز هر جوهرش بود آتش فشان 
در آن روز از قاسم خلد و نار *** همه نار شد قسمت روزگار 
بلرزید بر خویشتن کوه و دشت *** بعمرو دلاور جهان تیره گشت 
سر تیغ چون بر سر عمرو سود *** سر عمرو گفتی به پیکر نبود 
چنان تیغ برداشت از تن سرش *** که از تیغ بهرام خورد افسرش 
سری کانچنان بود پرخاشجو *** بغلطید بر خاک میدان چه گو 
چه غلطید بر خاک آن زورمند *** بتکبیر صوت علی شد بلند 
رسول خدا را دل آمد بجا *** چه بشنید تکبیر شیر خدا 
هزار آفرین از جهان آفرین *** بصوتی که در آسمان و زمین 
گه بزم آرام جان نبی است *** گه رزم روح و روان نبی است صفحه(154)
عمر چونکه تکبیر او را شنفت *** ز شادی بآواز تکبیر گفت 
ابوبکر صدیق از جای جست *** چنان چون بود پیر آتش پرست 
ز تکبیر آورد از دل خروش *** دلش اندر آنجا در آمد بجوش 
اوبحفض گفتا که روحی فداک *** علی گر نبودی عمر بد هلاک 
رسید از جهان داور دادگر *** ندائی بخلق جهان سر بسر 
که زینرو رو بازوی زین ضر بدست *** بود منتم بر شما هر چه هست 
مرا گر چنین دست والا نبود *** ببالای لا نور الا نبود 
نبودی گر امروز اینضرب دست *** دو عالم بدی تا ابد بت پرست

در کشتن عمرو بن عبدود و محاربه نمودن بارفقای عمرو و گریختن لشگر بطحا زمین و گذارش آن

ز نامم بگیتی نشانی نبود *** ز توحید توحید خوانی نبود
نهنگ یم قدرت کبریا *** هژیر ژیان مظهر انما 
دیگر باره تیغ دو سر بر کشید *** پیاده بدانسوی خندق دوید 
سه تن را بکشت و بیفکند پست *** ز جنگ آوران کس ز چنگش نرست 
ز بس بر زمین کشته افکند پست *** زمین شد پر از پیکر و پا و دست 
ز تیغش در آن لشگر بیشمار *** بشد آیت ما غشی آشکار 
بکفار ناپاک قوم عرب *** شده ظل او ذی ثلاث شعب 
چه پیکار سفیان از آنگونه دید *** نگون طالع بخت وارونه دید 
گریزنده رو سوی بطحا نهاد *** سپه را سراسر بتاراج داد 
همی رفت از دیده خون میگریست *** چگویم که از درد چو نمیگریست 
چه از عمر و لشگر بپرداشت شاه *** بسوی نبی کرد رو سوی راه 
چو شیری که فروز گردد بجنگ *** پر از خون برو یال و شمشیر و چنگ 
بدل شادمان و برخ شرمسار *** زبانی پر از شکر پروردگار 
چه فیروز نزد پیمبر رسید *** پیمبر مر او را ببر در کشید 
پی مدحت او زبان بر گشاد *** ز ذات و صفاتش بسی کرد یاد 
که در وصف از بارگاه قبول *** بروز احد کرد بر من نزول 
کنونت ملایک بهفت آسمان *** پی مدحت تو گشوده زبان 
ز تیغت چنان قدر ایمان فزود *** که ایمان سر فخر بر عرش سود 
بگیتی از امروز تا رستخیز *** عبادات و طاعات اهل تمیز 
نیرزد بیک ضرب شمشیر تو *** بود کم ز تیغ جهان گیر تو 
بنام خداوند بیضد و جنس *** بود بهتر از طاعت جن و انس صفحه(155) 
خداوند اگر بیتو خرسند بود *** همه ملک او بی خداوند بود 
پیمبر بروی علی بنگرید *** بخون سرخ آفاق خورشید دید 
چه عمامه اش راز سر بر گرفت *** پیمبر ز غم دست بر سر گرفت 
که بر فرق خورشید اوج ظفر *** عیان گشت آثار شق القمر 
بفرق همایون آن شهریار *** رسیده سر تیغ آن نابکار 
مداوای آن زخم تارک نمود *** ز آب دهان مبارک نمود 
ز اعجاز پیغمبر اندر زمان *** مداوای آن شد ز آب دهان 
چه از چاک سر خون او پاک کرد *** گریبان دل را ز غم چاک کرد 
ز گلبرگ تر ریخت بر گل گلاب *** گهر ریخت بر صفحۀ آفتاب 
بپرسید از والی ملک دین *** که ای از تو بر پا زمان و زمین 
برخ اشک خونین چرا ریختی *** گلاب از چه با گل بر آمیختی 
ترا اینهمه سوگواری ز چیست *** چه وقت نشاط است زاری ز چیست 
چنین پاسخ آورد خیر الوارا *** که ای کاشف راز بز دنی 
نیارم بتو کشف اینراز کرد *** از این راز سر بسته سرباز کرد 
پیمبر چه بگشاد راز نهفت *** علی لب پر از خنده بگشاد گفت 
ترا بر دل از غم غباری مباد *** بجز کامکاریت کاری مباد 
ندانم ترا دل غمین از منست *** و یا بیمت از سهمگین دشمنست 
جهان گر پر از دشمن دین بود *** مرا کشتن دشمن آئین بود 
اگر دشمنت در دل خاره سنگ *** نهان گشته بیرون کنم روز جنگ 
چو این تن بخون اندر آلایمش *** چو این سر بپای تو سر سایمش 
بیارم ستم پیشه سفیان پیر *** بدرگاه تو دست بسته اسیر 
بدین اندر آرم همه کاینات *** ببطحا کنم دین یزدان بلند 
کنم هفت کشور پر از نام تو *** بگیتی بر آرم همه کام تو 
بر آرم به بتخانها اندرون *** ز خون بر همن بسی جوی خون 
اگر کوه تا کوه لشگر بود *** ببخت غضنفر مظفر بود 
چه باشد تو دلرا چه داری فکار *** غضنفر بدرگاه تو بنده وار 
زند طبل نصرت سپهرش بکام *** کسی کش بود چون غضنفر غلام 
جز این نیست دیگر اگر راز تو *** بخلوت گه خاص همراز تو 
چه من راز دار تو ام در جهان *** چرا بر من این راز داری نهان 
بدم من بهر جا هم آواز تو *** بغیر از علی نیست همراز تو 
مرا هست سوی تو روی نیاز *** که گوئی مر این راز با من تو باز 
ز راز نهان نزد دانای راز *** نبی آشکارا همه گفت باز 
نبد چاره زان زار سرباز کرد *** حکایت بر محرم راز کرد 
کزان راز باشد جهان پر ز بیم *** دل هر دو گیتی است زانغم دو نیم 
چه کلک قدر اینقضا را نگاشت *** قضا زین قضا چون قدر شرم داشت 
قلم را چه این بر زبان اوفتاد *** تزلزل بکون و مکان اوفتاد 
بیفکند ز این غم قضا بر هراس *** کج این مهرۀ مهر و مه رابطاس 
بخاک سیه چادر نیل گون *** ز دو گرد دامانش را غرق خون 
از آن رو خداوند بالا و پست *** همه سقف این طاق را بست بست 
چه سالار دین بزم خوان گسترید *** ز خون جگر اندران خون چکید 
چه این خوان ز خون جگر کرد راست *** بدینخوان هر آنکسکه بنشست خاست 
هر آنکسکه میخواست از جام او *** بنا کام شد زهر در کام او 
دو در اندرین دامگه گشت باز *** یکی باب حرص و یکی باب آز 
از این در هر آنکسکه آید برون *** نیاسوده ز اندر کنندش برون 
در این کهنه دیر این سرای دو در *** کسی جز غم و درد ناخورده بر 
هر آنکو در این دار فانی در است *** مدامش ز خون دامن دل تر است 
ورا غیر دون پروری کار نیست *** ببستان جورش بجز خار نیست 
کند بخرد آنرا همه زهر ناب *** ابر جام بر جای نوشین شراب 
همای همایون والا مکان *** نسازد در این دامگه آشیان 
سلیمان از آن ملک دلشاد بود *** که بنیاد او جمله بر باد بود 
بجز خون چه قسمت از آن خون رسید *** چه گویم چه قسمت بخاصان رسید 
زبانم نگردد همی در دهان *** که از ذکر این بر گشایم زبان 
بتو آنچه بعد از من از منم *** رسد من ز روی تو در خجلتم 
بسوی تو امت بوفت نماز *** نمایند دست شقاوت دراز 
زند آن ستمکارۀ بی دریغ *** بفرق تو از قهر برنده تیغ 
تو را تاج و عمامه پر خون شود *** ز خون روی و موی تو گلگون شود 
چه این زخم دیدم بیاد آمدم *** از این زخم خون از نهاد آمدم 
از آنرو سر شکم برخسار ریخت *** که حبل المتینم بخواهد گسیخت 
مگر جز می از من شده آشکار *** که امت کشندم چنین خوار و زار 
نبی را ز گفتار او دل بسوخت *** ز غیرت برخ همچون گلبر فروخت 
به سوی علی کرد گویا زبان *** که ای مهتر و بهتر انس و جان 
از این گفتگو آتش افروختی *** مرا زین ماجرا سوختی 
جهان آفرین تا جهان آفرید *** مرا و تو را زان میان بر گزید 
ز نورت زمان و زمین آفرید *** ز نور تو منحاج دین آفرید 
ز مهرت دو عالم پدیدار کرد ***بنام تو این هفت پرگار کرد 
نمود از ازل خالق لم یزل *** چه خود مر ترا در جهان بی بدل 
ز مهرت دو عالم پدیدار کرد *** بنام تو این هفت پرگار کرد 
نمایان ز رایت صراط قویم *** عیان از ولایت ره مستیم 
متاع تو شد زیب بازار دین *** بود نقد جان تو معیار دین 
ز دست تو دین خدا شد بپا *** که خواندن خداوند دست خدا 
بامر نبوت توئی پیش بین *** خدا را ولی و مرا جانشین 
نه تنها ز شمشیر تو کفر کاست *** که شد کار دین خدا از تو راست 
از این وحشت آباد بندم چه رخت *** ابر اهل بیتم شود کار سخت 
نمانند دین من بعد من *** بجز اهل بیت من و جند تن 
ز مرگم بتو سوگواری رسد *** ز جور خسان بر تو خاری رسد 
نشیند بجائی که جای تو بود *** بتن جامۀ کان سزای تو بود 
بپوشند صد رخنه در دین کنند *** مرا در جهان خوار آئین کنند 
بر آن قوم بد عهد پیمان شکن *** شود راست ابلیس را صدق ظن 
سوی قوم که عنصر دنی کنی *** چو هارون که استضعفونی کنی 
نه ایشان به تنها ترا دشمنند *** همه دشمنان خدا و منند صفحه(156) 
ولی دشمنت گر چه اهریمنست *** مر آنرا خدای جهان دشمنست 
بجائی کشد عاقبت کار او *** که او را بخواری کشد یار او 
گلویش فشارد چنان یار او *** که جانش گره گردد اندر گلو 
چو خواهد که سازد ترا قدر کم *** چو پرویز گردد دریده شکم 
پر از فتنه گردد عراق و حجاز *** شود دست بد خواه بر او دراز 
ز دستت چه آید بدستش شکست *** سوی چاره یازند ناچار دست
بخواری روانش بر آید ز تن *** ز مصحف بپوشد اگر پیرهن 
ز هر سو بسوی تو لشگر کشد *** بروی تو شمشیر کین بر کشد 
یکی بد نژادی ز قوم نژاد *** که چون در زمانه ز مادر نزاد 
به گیتی چو او بد نژاد پلید *** ز اولاد آدم نیاید پدید 
فریبند او را بسیم و بزر *** که بر کشتنت بندد از کین کمر 
چه با پاک داور شوی روبرو *** شوی با جهان آفرین راز گو 
بسوی تو آید بگاه نماز *** نماید بتو دست کوته دراز 
نه بر روی تو تیغ کین بر کشد *** که بر روی دادار دادار کشد 
بلزد از این غم زمان و زمین *** شکست اندر آید بعرش برین 
ملاید در افتند یکسر برو *** در افتد بکروبیان های و هو 
مکائیل و جبریل گریان شوند *** ملایک از این غم پریشان شوند 
ز غم هر دو عالم بر آید بهم *** بهم عرش یزدان بر آید بهم 
ز روز ازل تا بروز شمار *** بگرید بتو دیده روزگار 
نه بیند دیگر روز نیکی کسی *** اگر چند ماند بگیتی بسی 
حرم نیلگون جامه پوشد ببر *** از این غم سیه فام گردد حجر 
عزازیل از شادی آید بجوش *** بدرگاه یزدان بر آرد خروش
بر اولاد آدم چه بودم گمان *** کنون راست شد تیرمن بر نشان 
نه بیهوده زان کار کردم درنگ *** که در سجدۀ آدمم بود ننگ 
بر اولاد او این گمان داشتم *** که از سجده اش روی بر کاشتم 
زمین و زمان بر تو خواهد گریست *** ولیکن ندانم که صبر تو چیست 
ندانم شکیبائی آئین کنی *** و با اینکه بر خلق نفرین کنی 
سر آیندۀ قول فزت و رب *** چه بشنید پر خنده بگشاد لب 
که گر بر سلامت بود دین من *** بود جان فدا کردن آئین من 
ز کشتن مرا نیست دل پر ز بیم *** اگر هست دین و دل من سلیم 
که دارم من از بهر این جان بتن *** که سازم نثارش براه تو من 
مرا جان و تن زنده شد زین نوید *** بر آمد از این آنچه بودم امید 
بپاداش این مژده را دادیم *** دری تازه بر روی بگشادیم 
مرا دل از این غم هراسان بود *** که این موضع شکر یزدان بود 
چگونه کنم شکر پروردگار *** که شد جان من در ره دین نثار 
پیمبر چو بشنید پس شکر کرد *** که ای پاک دانای دادار فرد 
آوردن سر عمرو را بخدمت جناب رسول و اوصاف آن و مراجعت آن حضرت از جنگ 
جهان آفریدی که خود خواستی *** جهان را بنورش بیاراستی 
سری گو بتیغ شهنشاه دین *** بیفتاد بر خاک میدان ز کین 
ز میدان ببردند اصحاب دین *** به نزد رسول جهان آفرین 
فکندند در پیش شاه زمن *** بپای سلیمان سر اهرمن 
چه سر پارۀ کوه غلطان بخاک *** دهانی در آن سهمگین چون مغاک 
زبان از دهانش شده آشکار *** چنان کاژدهائی بر آید ز غار 
روان خود ز لبهاش چون رود نیل *** دو لب هر یکی همچو خرطوم فیل 
دو گوشش چو دو پارۀ آسیا *** که سازد بکوه گران جایگاه 
پیمبر بر آن سر بسی بنگرید *** بر آندست و تیغ آفرین گسترید 
ابوبکر و بوحفض ترسان شدند *** از آن تیغ و بازو هراسان شدند 
سریرا چنان کرده در خاک پست *** بدندان گزیدند از آن پشت دست 
که اینکار کار بنی هاشم است *** که مانند ایشان بگیتی کمست 
پس آنگه خروش دلیران دین *** ز شادی بر آمد بعرش برین 
ز بس شادی بانک و نای خروش *** همی کرشدش چرخ گردنده گوش 
ز شادی زنان و سران عرب *** همه بانون قریشی نسب 
سوی بیت بنت رسول انام *** برفتند لب پر درود و سلام 
سوی خانۀ بر گرفتند راه *** که جبریل را بود میعادگاه 
بر اهل زمین بیت معمور بود *** از آن بیت معمور معمور بود 
خدا با خداوندش همراز بود *** در علم یزدان بر او باز بود 
مر آن خانه را بد خدای جلیل *** خداوند و دربان او جبرئیل 
ورا بانوی بانوان خانه بود *** خدا با خداوند همخانه بود 
حجاب درش زینت نه حجاب *** زنور رخش در حجاب آفتاب 
ز شمع شبستانش یک شعله بود *** بروح ملک لیله القدر بود 
دم رح قدسیش از همدمی *** بمریم دهد رتبۀ مریمی
که بد مهتر بانو بانوان *** کنیز درش بانو بانوان 
بمژده زنان قریشی نسب *** بشادی گشودند یکباره لب 
یکی بر کشیده ز شادی نوا *** که فیروز شد خسرو لافتی 
یکی خواند از شادمانی سرود *** بشادی یکی داد او را درود 
که از لطف دانای دادار فرد *** غضنفر مظفر شد اندر نبرد 
یکی گفت دیدم که افکنده بود ***بمیدان سر عمرو بن عبدود 
ولی بود در حجره خیر النساء *** گهی در تضرع گهی در دعا 
بر بی نیاز آوریده نیاز *** همی ریخت اشک همیگفت راز 
که ای پاک پروردگار کریم *** حسین و سحن را نسازی یتیم 
که ناگه ندائی بگوش آمدش *** که از ضرب او دل بجوش آمدش 
که مستانه میخواند خوانندۀ *** چو خواننده اسرار دانندۀ 
که از لطف دانای دادار فرد *** غضنفر مظفر شد اندر نبرد 
چه بشنید شد شاد خیر النساء *** بدان صوت از درگه کبریا 
بر آمد چو نور از وراء حجاب *** تو گفتی بر آمد بلند آفتاب 
زنان گرد او جمله آمدند *** چه پروانه بر گرد شمع آمدند 
یکی خاک پایش چو کحل بصر *** نمودی همه سرمۀ چشم و سر 
ز مژگان یکی رفت خاک رهش *** زدی چنگ بر پردۀ در گهش

فرستادن زهرای مرضیه سلمان را با حضرت امام حسن نزد جناب پیغمبر ص و سلام نمودن شمشیر بزهرا

یکی کرد در چشم خاک درش *** بخاک در آن نهادی سرش صفحه (157)
بسلمان بفرمود پس یا حسین *** برو سوی پیغمبر ذوالمنن 
ز من بر سوی پیمبر سلام *** که ای از تو کونین را اننظام
لوای تو را فتح پرچم بود *** ترا فتح و نصرت مسلم بود 
سر دشمنانت ز تن کنده باد *** بپایت سر دشمن افکنده باد 
سزد گر مشرف کنی خانه ام *** بر افروزی از مهر کاشانه ام 
بکاخم بنه گام و کامم بر آر *** از آن کام بر عرش نامم بر آر 
نبی چونکه فرزند دلبند دید *** همه راز پیغام زهرا شنید 
وزان پس بفرمود آن شهریار *** که آرد علی سوی او ذوالفقار 
پیمبر بر آن تیغ چون بنگرید *** مر او را بخون عدو سرخ دید 
تو گفتی که اینچرخ ز نکار گون *** بیالوده دامان خود را بخون 
بدو گفت رو سوی ما را بگو *** که آمد ترا در کنار آرزو 
تو این آبگون تیغ آتش نهاد *** که داده است خاک عدو را بیاد 
بدست خود او را بکن شستشو *** که آلوده باشد بخون عدو 
پس آنگاه خندان رسول امین *** بفرزند بسپرد آن تیغ کین 
بشادی بر مادر آمد پسر *** بر آورد پیغام خیر البشر 
پسر تیغ را نزد مادر نهاد *** بمادر پیام پدر باز داد 
بتول اندر آن تیغ چون بنگرید *** سلامی از آن تیغ پر خون شنید 
نمودی پی شستن او شتاب *** طلب از پرستندگان کرد آب 
چه او از پرستندگان آب خواست *** ز دریا بخشگی تب و تاب خاست 
چه آواز آتونی الماء داد *** همه آب شد آتش و خاک و باد 
ز آواز او کوثر آمد بجوش *** ز ظلمت بر آمد ز حیوان خروش 
چه سیماب لرزید بر خود سحاب *** ز دریای اخضر فرو ریخت آب 
ز بطحا بیاورد در دم خلیل *** کلیم آبش آورد از رود نیل 
روان ساخت از بهر او جبرئیل *** دو صد چشمه از چشمه سلسبیل 
ملوک و ملک راز دل تاب شد *** سپهر و زمین و زمان آب شد 
بکف موسی آورد بهرش حجر *** که بود اندر آن عین اثناعشر 
ملایک همه بر کشیدند صف *** همه جام زرینشان بد بکف
بر آن تیغ چون دست زهرا نهاد *** سر تیغ بر دست او بوسه داد 
بشستن چه زهرا بر او دست سود *** مرا در دل از درد حسرت ربود 
نشد پاک از آن تیغ الماس گون *** از آن خون ناپاک آن خاک و خون 
پی شستن او بسی چاره جست *** نشد پاک آنخال هر چند شست 
دیگر باره شستن سراسر بتول *** نشد پاک آن خون و او شد ملول

در بیان آمدن حضرت رسول بخانۀ حضرت فاطمه زهرا و گزارش شمشیر

پیمبر چه پرداخت از کار جنگ *** سوی خانۀ فاطمه بی درنگ 
بشادی روان گشت با اهل دین *** زبانها و دلها پر از آفرین 
همه اهل دین نزد آن ارجمند *** به تکبیر آوازشان شد بلند 
خروش ملایک ز عرش برین *** دمادم رسیدی بر اهل زمین 
قدر تا بنای مدینه نهاد *** چو آنروز روزی ندارد بیاد 
فرو ریخت بر خاک یثرب زمین *** عبیر از ختن مشک خارا ز چین 
ز شادی همه اهل یثرب زمین *** ببام و درو کوی عشرت گزین 
بهم مشک و عنبر بر آمیختند *** ز بالا بسر بر همی ریختند 
به یثرب بر افشاند روح الامین *** بسی مشک و عنبر به خلد برین 
نبی داشت دست علی را بدست *** چگویم چگویم از آندست و دست 
سوی دوست چون او گشوده عنان *** بیک تاختن رفت تا لامکان 
یکی سوی دشمن چه تیغ آخته *** دو عالم بیک تاختن تاخته 
برفتن ز شادی سوی در گهی *** که از درگهش بدبیزادن رهی 
چه درباب رحمت بر او باز بود *** در علم یزدان از آن در گشود 
بدهسلیز او بد مقام خلیل *** چه خدام بر در گهش جبرئیل 
سرائی که بد محترم زوحرم *** حریم درش چون حرم محترم 
نبی را در آنخانه آرام یافت *** تو گفتی که آنجا دلارام یافت 
روان سوی آنخانه بشتافتند *** که آنجا همه کام دل یافتند 
بهر کام زان کامیاب آمدی *** ز دادار هر دم خطاب آمدی 
که دادار جان آفرین یارتست *** ز داماد تو گرم بازار تست 
قوی بازوانت ز دست علیست *** ز دست علی باز دست قوی است 
چه دست تو محکم ز دست خداست *** چو دست تو دستی بعالم کجاست 
ولیکن برفتن قدم گرم دار *** که در حجره دارد بتول انتظار 
نبی شادمان شد باندر رسید *** باستاد بر روی اصحاب دید 
همه صف کشیدند اصحاب دین *** نمودند نعمت رسول امین 
ابوبکر با دیده پر امید *** بر آن خاک در سود ریش سفید 
عمر سر نهاده بدنبال پست *** بآن آستان گستریده دو دست 
چه در آنکه روح الامین هر زمان *** پرو بال سودی بر آن آستان 
چه بالا پرد شاد از آن داستان *** کند سرمه چشم کروبیان 
چه در حلقه ها از شرف ماه بود *** چه مهر نبوت شرف گاه بود 
پس آنگاه پیغمبر لم یزل *** چه شمس اندر آمد ببرج حمل 
روان شد پیمبر سوی پردۀ *** که در پرده بد ناز پرورده 
مهین بهتر بانوان حجاز *** عروس گرانمایه کم جهاز 
ز پرده برون اهل راز آمدند *** نبی را همی پیش باز آمدند 
بهم جمع گشتند آن پنج تن *** گه بر پا از ایشان زمین و زمن 
چگویم دیگر نیست این حد من *** که گوئیم ز اوصاف این پنج تن 
چه مدحت گر اینجماعت خداست *** نه اوصاف ایشان دیگر حد ماست 
بپرسید زهرا ز تیغ دو سر *** چنین پاسخ آورد خیر البشر 
از آن ماند اینخون در این تیغ تیز *** که امروز تا درگه رستخیز
بهر وقت این تیغ خارا شکاف *** علی بر کشد در نبرد از غلاف 
ببینند کروبیان سپهر *** بر آن تیغ و آن خال اندر ز مهر

در بیان مطلع شدن خواهر عمرو بن عبدود را کشته شدن برادر خود و نوحه نمودن ابن عامر

گشایند لب در دعای علی *** نمایند یکسر ثنای علی 
بقوم ینی عامر آمد خبر *** که شد کشته در جنگ آن نامور 
صفحه (158) 
زعامر بر آمد سراسر خروش *** تو گفتی دو دریا در آمد بجوش 
خراشیده روی و پراکنده مو *** سوی خانۀ عبدود کرده رو 
پراکنده موی و بسر کرده خاک *** بماتم همه جامه ها چاک چاک 
پس پرده بد عمر را خواهری *** نه زن بلکه او مرد جنگ آوری 
دو ابروی مشگینش از دلبری *** کشیده کمان بر مه و مشتری 
دلیر و سپهدار و گرد و سوار *** هنرمند و گردن کش و نیزه دار 
نه چون عمر و بد تیره رخسار زشت *** که او همچو دوزخ بد او چون بهشت 
دو ابروی مشگینش از دلبری *** کشیده کمان بر مه و مشتری 
بدنبال ابروی او ماه نو *** بد از شوق ابروش دنباله رو 
ز مژگان برخ بر کشیده دو صف *** همه ترک بدمست و خنجر بکف 
ز رخسار او ماه گردون خجل *** ز رفتار او سرو را پا بگل 
زلیخا نهادی که درگاه بزم *** تهمتن نژادی که هنگام رزم 
خم زلف او کرده دلها ببند *** سر سر کشانش بخم کمند 
ز مرگ برادر چه آگاه شد *** رخ ارغوانیش چون کاه شد 
خراشید مه را بنوک هلال *** ز عناب برزد بخورشید خال 
ز نرگس سمن زار را آب داد *** شکن در خم زلف پر تاب داد 
با نگشت بنمود آتش نهان *** بنفشه بیندود بر ارغوان 
بزنار خونین به بستش میان *** طلب کرد گرز و کمند و کمان 
چو آتش بر آمد بر افراز اسب *** نشست از برزین چو بانو گشسب 
بفرمود در دم دم گاو دم *** کنند و نوازند روئینه خم 
ز لشگر بر آمد سراسر خروش *** جهان شد پر از مرد پولاد پوش 
تو گفت که عمر و جوان زنده شد *** فلک پیش شمشیر او بنده شد 
بسوی پدر شد خراشیده رو *** زبانی پر از لابه و گفت و گو 
که گر پهلوانی ورا کشته بود *** بخون و جوانیش آغشته بود 
نیاید دل نامداران بدرد *** چه مردی شود کشته در دست مرد 
شنیدم که او را ابوبکر کشت *** که جز سحر و افسون ندارد بمشت 
یکی گفت او را بهنگام ننگ *** عمر ریخت در جام نوشش شرنگ 
مرا ننگ باشد که روباه پیر *** بمکر و بافسون شود شیر گیر 
بخون برادر کشم لشگری *** به یثرب نمایم سر و سروری 
ابوبکر را زنده سازم اسیر *** کنم خاک در چشم روباه پیر 
که باشند در کیش مردان چو زن *** بداندیش و بد عهد و پیمان شکن 
که با ما بسی وعده ها داشتند *** بسی وعده و هدیه ها داشتند 
که ما برنگردیم از کیش خویش *** نگیریم ما ترک آئین خویش 
که لات و هبل را پرستنده ایم *** بجان آن دو معبود را بنده ایم 
بمکر و دغل با نبی ساختیم *** دل از بت پرستی بپرداختیم 
ز آواز او لشگری پر ز جوش *** همه بر کشیدند با او خروش 
سراسر بدین گفتۀ ناپسند *** بگیتی نموده صداها بلند

آمدن رسول ابوسفیان پیش عبدود و خواندن او نامه را و مطلع شدن بر قتل عمرو و گذارش

بگیتی یکی کفش پای درر*** به از صد ابوبکر و صد چون عمر 
که ناگه سواری ز در رسید *** بماتم خروشی ز دل بر کشید 
ز سفیان ابر عبدود نامه داشت *** بیاورد بر دامن او گذاشت 
چه خواننده آن نامه را باز کرد *** بر عبدود خواندن آغاز کرد 
به نامه نوشته همه کار عمرو *** بخصم قوی پنجه پیکار عمرو 
نه نامرد او را هم آورد بود *** بمیدان هم آورد او مرد بود 
نشد کشته ز افسون روباه پیر *** هم آورد او بود در جنگ شیر 
نه بوحفض کشتن به نیرنگ رنگ *** علی ریخت در جام نوشش شرنگ 
جهان پهلوانی که چشم جهان *** ندیده چه او در جهان پهلوان 
گریزند از بیم او روز جنگ *** بدریا نهنگ و بصحرا پلنگ 
دلیر است و داماد پیغمبر است *** در اسلام بعد از نبی سرور است 
بمیدان چه شمشیر کین بر کشید *** سپر چرخ از بیم بر سر کشد 
نخستن چه آمد بآوردگاه *** نبودش ستور و نبودش سپاه 
چه او از ستور و سپه ننگ داشت *** از آن رو پیاده سر جنگ داشت 
چه عمرش پیاده بمیدان بدید *** پیاده شد از اسب و پیشش دوید 
پیاده چه شد سوی میدان او *** در آندم بکندم دل از جان او 
که بد عمر و نزدیک آن ارجمند *** چه سنگی بدامان کوه بلند 
چه یک قطره در ژرف دریای نیل *** چه موری که افتاده در پای پیل 
ز جاجی چو سنجد بفولاد رو *** نتابد بر سنگ خارا سبو 
پلنگی اگر جنگ سازد دلیر *** چگونه زند پنجه در چنگ شیر 
پرد باز مسکین اگر با شتاب *** به پیرامن آشیان عقاب 
نه تنها بآتش بسوزد پرش *** بآب افکند باد خاکسترش 
سوی او روان کشت خسرو دلیر *** وز آنسو بمیدان در آمد چو شیر 
سوی یکدیگر تیغ کین آختند *** دل از مهر یکباره پرداختند 
ز بیم سر تیغ آن هر دو تن *** بپوشید چرخ اندر این پیرهن 
ز بس خون فرو ریخت بر خود تروک *** تو گفتی ببارید خونین تگرگ 
شد از ضرب ژوبین و شمشیر تیز *** زره بر تن هر دو تن ریز ریز 
که ناگه غضنفر ببازید چنگ *** کشید از میان تیغ کین بیدرنگ 
چه تیغ دو سر از میان بر کشید *** خط زندگانیش بر سر کشید 
نه تنها بتیغ از تنش سر فکند *** بخواری بپای پیمبر فکند 
نه تنها بر آمد ز خندق بکین *** چه شیری که آید برون از کمین 
چو شیری که آید میان رمه *** رمیدند از آن شیر لشگر همه 
ز بس بر زمین گشته افکند پست *** زمین شد پر از پیکر و پا و دست 
درر چونکه بشنید آن گفتگو *** مر او را ز شادی برافروخت رو 
ز شادی سوی لشگر آواز داد *** که ای نامداران فرخ نژاد 
اگر کشته او را علی ننگ نیست *** از این داوری با کسم جنگ نیست 
سری کو بغلطد بپای علی *** نه ننگ است بادا فدای علی 
کسی را که باشد علی هم نبرد *** بچرخ نهم بایدش فخر کرد 
بخوانند جنگ آوران جهان *** ز تیغ و ز بازوی او داستان 
جهان تا جهان است بر نام او *** ملک بندۀ گرز و صمصام او 
ندام از این کار دل را به بیم *** که شد کشته در دست کفو کریم 
صفحه(159)

برگشتن ابوسفیان از مدینه و مسلط شدن پیغمبر بر اعراب

بگفت این و بوسید تخت پدر *** ز شادی بچرخ اندر افراشت سر 
پس آنگه سوی خانۀ خویش رفت *** بدل فارغ از رنج و تشویش رفت 
سرایندۀ نظم این داستان *** چنین گفت از گفتۀ راستان 
که سفیان چه برگشت از رزمگاه *** پراکنده گشتند هر سو سپاه 
برفتند هر یک سوی شهر خویش *** گذشتند از دین و آئین کیش 
گرامی تن خویشتن داشتند *** ز آئین و دین روی بر کاشتند 
کس از نامداران بگردش نماند *** دگر هیچکس خط سفیان نخواند 
ببطحا فرو ماند خوار و نژند *** ز گردون گردانش آمد گزند 
بکام نبی گشت گردون سپهر *** زمانه ز گفتار ببرید مهر 
بلرزید گیتی ز اواز او *** زمین و زمان گشت دمساز او 
سر تخت شاهنشهی برفراشت *** سر تخت او سر بخورشید داشت 
در آمد چه او را بزیر نگین *** همه ملک بطحا و یثرب زمین 
پراکنده گشتند قوم دغل *** شکست اندر آمد بلات و هبل 
هراس اندر آمد بقوم یهود *** همه کارشان بود بی تار و پود 
که بشگسته بودند پیمان خویش *** گذشتند از مال و از جان خویش 
پیمبر بهر سوی لشگر کشید *** سر سرکشان را بچنبر کشید 
ز گردان و مردان قوم یهود *** ز تیغ غضنفر بر آورد دود 
بسی قلعه و شهر و بس بوم و بر *** که از تیغ او گشت زیر و زبر 
بهر شهر و هر قلعه یازید دست *** بسی برج و بس باره را کرد پست 
بدستش بسی شهر شد دستگیر *** گهی قتل کردی و گاهی اسیر 
بسی کرد اعجاز ها آشکار *** بهر رزمگاه و بهر کار زار 
بسی کشت از سر کشان یهود *** بر آورد از آن قوم بیداد دود 
بن و بیخ کفر از زمین پاک کرد *** سر سرکشان را بفتراک کرد 
بکفر آنچنان آتشی بر فروخت *** که از تاب او لات و عزا بسوخت 
بکفار بس رزم و پیکار کرد *** که تا کفر و کفار را خوار کرد 
از آن رزم و کین گر نمایم بیان *** بطول اندر انجامد این داستان 
دگر آنکه رزم و نبرد یهود *** در آن لایق داستانی نبود 
بگفتار نیکان نمودم عمل *** که در اختصار است قل و دل

گفتار در اشاره نمودن بصلح حدیبیه

چنین گفت راوی که سالار دین *** چه گردید بر کفر نصرت قرین 
باو راست شد کار فرماندهی *** جهان سر بسر گشت او را رهی 
بزیر نگین آمدش بوم و بر *** جهان شد پر از نام خیر البشر 
همه مرز و بوم عراق و حجاز *** بآواز او کرده آواز باز 
چه آواز او راست شد از حجاز *** بهر گوشه که شد مخالف نواز 
فرو ماند بازوی سفیان ز کار *** بسفیانیان تیره شد روزگار 
شد از مرز و از بوم لشگر بری *** سپاهش نکردند فرمانبری 
نبی شد ببطها زمین چیره دست *** بارکان کفر اندر آمد شکست 
بسی لشگر آورد هر سو فراز *** مسخر شد او را عرق و حجاز 
چه بوم و بر از دشمنان پاک کرد *** دل و سینۀ دشمنان پاک کرد 
علم سوی بطحا زمین بر فراشت *** که بسیار آمال آن ملک داشت 
دلیران و مردان خنجر گذار *** ز نام آوران گرد او بی شمار 
سپاهی روان شد به بطحا دیار *** که زو خیره شد دیدۀ روزگار 
همه ملک بطحا در آمد بجوش *** حرم شد ز آواز او در خروش 
نبودش سر رزم آن جایگاه *** به بطحا پی عمره پیمود راه 
بکفار بطحا در آمد شکست *** هراسان شدند و بگشتند پست 
همه اهل بطحا هراسان شدند *** ز بس بیم و اندیشه ترسان شدند 
تو گفتی که ابری پر از شاخ و برگ *** بر ایشان ببارید باران مرگ 
همه گشته از جان و تن نا امید *** بر ایشان سیه گشت روز سفید 
سراسر نهادند تن ها بمرگ *** نهال یلان گشت بی بار و برگ 
بپوزش بنزدش فراز آمدند *** ز بیچارگی چاره ساز آمدند 
ز بس بیم کفار آن سرزمین *** سوی صلح رفتند از جنگ و کین 
بکفار کفر اندر آمد شکست *** منات و عزی و هبل گشت پست 
گشودند بر خود در صلح باز *** ببستند عهدی بآئین و ساز 
رسول خدا کرد از ایشان قبول *** پی باز گشتن روان شد رسول 
چه فرمان یزدان بدانگونه داشت *** ز بطحا زمین سوی یثرب شتافت 
نبی چون به یثرب زمین بازگشت *** ابا بخت فرخنده دمساز گشت 
چه صلح حدیبه شد مختصر *** دهم از کتاب حج آن را خبر

گفتار در نامه نوشتن حضرت خیر البشر بشاهان روی زمین و تکلیف نمودن ایشان را بدین

در این جایگه گر نبد جای آن *** کنم در کتاب حج آن را بیان 
چنین گفت راوی که دارای دین *** ز بطحا بیامد به یثرب زمین 
باو راست شد کار فرماندهی *** جهان سر بسر گشت او را رهی 
چه شد راست کار رسول امین *** که ناگه بفرمان جان آفرین 
بنزدش ز نزد خدای جلیل *** فرود آمد از آسمان جبرئیل 
ادا کرد تعظیم و دادش سلام *** پس آنگه ز دادار دادش پیام 
که بادا خجسته تو را روزگار *** ترا باد یاور خداوندگار 
زمان و زمین در پناه تو باد *** سپهر برین تختگاه تو باد 
کنون گرم گردیده هنگام آن *** که فرمان نویسی بهر مرز بان 
سپهر برین تختگاه تو باد *** بعرش برین نقش نام تو باد 
بزیر نگینت همه ما سوا *** به تسخیر تو فرۀ مار آه 
بسوی بزرگان با داد و دین *** سوی روم دارای ایران زمین 
دیگر نامداران هر بوم و بر *** دهیشان ز کار من و خود خبر 
که تا سوی ایمان گرایند زود *** نباید در این کار سستی نمود 
چه شد ختم گفتار روح الامین *** بر آمد زجا سید المرسلین 
ز فرمان او گشت فرمان پذیر *** بفرمود تا نزد او شد دبیر 
یکی نامه فرمود با داد و دین *** بسوی شهنشاه ایران زمین 
نگارندۀ نامه بر زد نگین *** بنام نگارندۀ پیش بین 
ز نزد محمد رسول امین *** بنزد خداوند ایران زمین 
صفحه (160) 
بخسرو که در ملک فرمانرواست *** بداند که فرمان ما از خداست 
که هر کو زمان او باز گشت *** بدیو فریبنده دمساز گشت 
خوشا آنکه فرمان او را گزید *** بد آنکو ز فرمان او سر کشید 
پرستش جز او را سزاوار نیست *** جز او کس سزای پرستار نیست 
سزاوار آنکس همی آن دهد *** گهی جان ستاند گهی جان دهد 
بفرمان او برفرازد کلاه *** فروزنده خورشید و رخشنده ماه 
ز هستیش هستی توان یافته *** وجود از وجودش روان یافته 
بر آرد بهنگام بیم و امید *** سفید از سفید و سیاه از سفید 
درون دو گیتی همه هر چه هست *** سراسر بیک حرف او نقش بست 
بر آرد گهی از تن زنده جان *** گهی بر تن مرده آرد روان 
جهان جمله بر هستی او گواست *** ز هستیش بنیاد هستی بپاست 
نه دانش سوی ذات او برده پی *** ببینش مر این راه را کرده طی 
نه ادراک ادراک ذاتش کند *** نه افکار ترک صفاتش کند 
دمی گر بخاک سیه دم دمد *** از آن خاک تا حشر آدم دمد 
تو خود بنگر ای شهریار زمین *** در اینکار کن عقل را پیش بین 
قرین باد با دیو آن دیو زاد *** که با او کسی دیگر آرد بیاد 
سوی اهرمن باشدش روی و رای *** قرین گر کند بنده را با خدای 
نیاید بر مردم هوشیار *** ز پروردگان کار پروردگار 
تو ای شه از این کار اندیشه کن *** خردمند باش و خرد پیشه کن 
پرستار یزدان و یزدانشناس *** کجا برمه و مهر سازد سپاس 
خرد را در این ره بخود یار کن *** سر خفته از خواب بیدار کن 
نگه کن در این نغز گفتار من *** بجان اندر این کار شو یار من 
مبادا بر آن بی هنر آفرین *** که سازد بیزدان کسی را قرین 
گهی مهر و مه را نیایش کند *** گهی سوی آتش نیایش کند 
همه روی کون و مکان سوی اوست *** جهان روشن از پرتو روی اوست 
قرین باد با دیو آن دیو زاد *** که با او کسی دیگر آرد بیاد 
نخستین خداوند رب و دود *** در علم را جمله بر من گشود 
مرا از ره راست آگاه کرد *** وز آن پس مرا رهبری یاد کرد 
چه من اندر این راه مرد رهم *** بفرمان او برتو فرمان دهم 
ز دادار یزدان جدائی کنی *** دیو و بدد آشنائی کنی 
همه دین و آئین خود یاد گیر *** ره حق پرستی ز من یاد گیر 
ز خود بگذر و از خود آرام جو *** مکن ترک کام خود و کام جو 
چه شد ختم آن نامه نامور *** بخاتم زده نقش خیر البشر 
بدست فرستادۀ پاک دین *** روان کرد بر سوی ایران زمین

برون آمدن عبدالله از مدینه و روانه شدن بنزد خسرو پرویز پادشاه ایران

فرستاده آمد برون از حجاز *** بیامد سوی ملک ایران فراز 
چه از مرز و بوم عرب در گذشت *** بملک عجم راه پیمای گشت 
یکی ملک دید از خوشی چون بشست *** پر از مردم و باغ و پاکیزه گشت 
بملک عجم چون گذارش فتاد *** مر او را ز ملک عرب شد زیاد 
بهر طرف بستان و آب روان *** که از دیدنش پیر گشتی جوان 
زمینش بایام اردی بهشت *** زدی طعنه بر ملک باغ بهشت 
چه آب دیار عجم نوش کرد *** ز ملک عرب او فراموش کرد 
شده کوه و صحرا همه لاله زار *** چو روی عروسان چین پر نگار 
بهر شهر و ملکی که بر میگذشت *** سحاب نشاطش ز سر میگذشت 
حریفان دردی کش دل نواز *** ظریفان شکر لب رود ساز 
بتان سمن پیکر و ماه رو *** یکی رود خوان و یکی بذله گو 
نوای مخالف مخالف نواز *** زده گوشها بر عراق و حجاز 
چه آن ملک و کشور فرستاده دید *** شگفت آمدش لب بدندان گزید 
ز نعت نعیم و ز وصف بهشت *** ز اوصاف غلمان حوری سرشت 
شنید آنچه از سید المرسلین *** عیان دید در ملک ایران زمین 
بتان سمن ساق سیمین بدن *** کف اندر کف ساقی سیم تن 
زمین میگسار و هوا می پرست *** جهان مست و اهل جهان نیم مست 
پری پیکران جام مینا بکف *** سمن عارضان را بکف جام و دف 
یکی رود خان و یکی عود ساز *** یکی دل ستان و یکی دلنواز 
بهر بر زنی شاهد و می فروش *** بهر خم تو گوئی خمی پر ز جوش 
بجام و بمینا می لعل فام *** زده خنده بر چرخ مینا مدام 
ز هر پردۀ شاهدی دلپذیر *** زهر گوشل نوخطی گوشه گیر 
صراحی بهر جا سر افراخته *** بلعل بتان جان و دل باخته 
ببازار و بر زن ببیگاه و گاه *** صراحی زده بر فلک قاه قاه 
ز لعل لب نو خطان جرعه نوش *** شده جام گردیده جمشید پوش 
چه دیده در آغوش دست بتان *** صراحی ز قالب تهی کرده جان 
همه راغ آن مرز مینو سرشت *** همه باغ آن بوم رشک بهشت 
پر از سبزه و لاله هامون و کوه *** شده دامن کوهها مشک بو 
همه دامن دشت دشت و کوه و دمن *** پر از سنبل و سوسن و یاسمن 
بهر گوشه ای در نوا نوخطی *** دفی در کنار و بکف بربطی 
بهر سو سمن عارضی می پرست *** بهر جا مغی جام مینا بدست 
ز مینای این چرخ مینا پرست *** ز صهبای آن یک نه افلاک مست 
زمین پر نشاط از کران تا کران *** زمانه پر از بانک رامشگران 
زمین مشک فرسا هوا مشگبار *** زمان و زمین میکش و میگسار 
بهر پای سرویش سرو چمان *** که در رشک آن سرو سروروان 
فرو مانده در طرف جو پا بگل *** از آن سور طناز گشته خجل 
همه پرنیان پوش و رومی قبا *** بدیبای ابریشمین خود نما 
زده زلف خوبان زرین کلاه *** ز مشگین کله چتر بر مهر و ماه 
خودش بادۀ ناب و پوشش حریر *** قصب پوش و می نوش برنا و پیر 
بتکلیف و در بند تکلیف کس *** تو گفتی بهشت برین بود و بس 
جهان چون بهشتی بد آراسته *** از او نام تکلیف برخاسته 
تو گفتی زمانه در عدل و داد *** از آنجا ز روز ازل بر گشاد 
ز ظلم و خیانت نشانی نبود *** ز بهر ستمگر امامی نبود 
زمانه گرفته ره راستی *** زمانه دور از کجی و کاستی 
فرستاده اندر شگفتی بماند *** بر آن بوم و بر نام یزدان بخواند صفحه (161)

در توصیف نمودن پادشاهی خسرو در ملک ایران زمین و توصیف آن ملک گوید

فراموش او شد از آنرزم و ساز *** ز صوت عراق و نوای حجاز 
بر آن عدل و آن داد شد در شگفت *** بیاد آمدش بت پرستان و گفت 
که آتش پرستان ملک عجم *** به از بت پرستان حل و حرم 
چه بر صدق آنقوم بر بنگرید *** همه صدف صدیق را کذب دید 
از آن عدل و داد و از آن راستی *** که زان مرز و آن بوم برخاستی 
چز از ظلم و از کذب چیز دیگر *** نبد صدق صدیق و عدل عمر 
بجائی ندید اندر آن سرزمین *** نشانی ز مغضوب و والضالین 
چنان شد فرستاده نوشین روان *** که شد آفرین خوان بنوشیران 
روان شد دلی پر ز بیم و امید *** همین تا بدرگاه خسرو رسید 
بچشم آمدش بارگاهی چنان *** که مانند او نیست اندر جهان 
تو گفتی ز بس شوکت آن بارگاه *** سر برتری بر کشیده بماه 
چو گیتی فراخ و چو گردون بلند *** بپایش سر آسمان پای بند 
فرو در رواقیش این نه رواق *** فرا طاقش از طاق این هفت طاق 
هزاران چو بهرام درد هر خوار *** جبین سوده بر خاک او هر کنار 
ستاده بزرگان روی زمین *** چو دارای روم و چه فغفور چین 
ز روی ادب دست برده بکش *** پرستار بختش پرستار وش 
هزاران چو فرعون کم بندۀ *** چو نمرود صد چون پرستندۀ 
پر از خون زهیبت زمین و زمان *** گذشته ز هیبت سر از آسمان 
نسق پیش کانهر طرف بسته صف *** گرفته همه چوب زرین بکف 
لب از بیم خسرو خموش و نژاش *** کشیده فلک نعرۀ دور باش 
سر نامداران ز تشویش خم *** ستاده چو تصویر پیچان و دم 
تشسته جهان دار بر تخت زر *** بگردون گردان بر آورده سر 
ز نخوت کله گوشۀ احتشام *** رسانید بر چرخ فیروز فام 
سر تاج او بر فلک سر فراز *** بچرخ برین پای تختش فراز 
زمین برگذشته ز گردون سپهر *** زمین بوس آن پایه پروین و مهر 
ز تخت و ز قصرش جهانرا زیاد *** شد از تخت فرعون و از قصر عاد 
بدرگه فرستاده چون یافت راه *** چنین گفت با پرده داران شاه

رسیدن قاصد پیغمبر نزد خسرو پرویز

که پرویز را آمدم رهنما *** رسول رسولم بعون خدا 
بخسرو رسانید صاحب خبر *** که آمد فرستادۀ نامور 
شهنشه فرستاده را پیش خواند *** بخندید او را بر خویش خواند 
بپرسید خندان که ای نامور *** ز سوی که آئی چه داری خبر 
بگفت این و آن نامه را بر گشود *** بفرعونیان دست بیضا نمود 
ز سوی تو بوی وفا آیدی *** ز بوی تو بوی خدا آیدی 
چنین داد پاسخ که ای شهریار *** رسولم ز نزد رسول کبار 
بسوی تو ای خسرو کامیاب *** که شاید ترا سر بر آید ز خواب 
مرا داد فرمان شهنشاه دین *** به ارشاد دارای ایران زمین 
رسولی که زو شد دو گیتی پدید *** جهان آفرین بهر او آفرید 
خدیوی که بر خاک راهش جبین *** ز بهر شرف سود روح الامین 
بر آمد شهی بر سر تخت عاج *** که تختش بود عرش معراج تاج 
جهان داوری گشت کشور گشا *** خدا شد بکشور خدایان خدا 
جهان جوئی از ملک جوید خراج *** که گیرد ز لاهوت و ناسوت باج 
جهانرا جهانداری آمد پناه *** که زو شد پدیدار خورشید و ماه 
امیری زند کوس اسکندری *** که دارد بپیغمبری سروری 
چنان برود ولات آتش فروخت *** که از برق او خرمن کفر سوخت 
چو او در مدینه بر افراشت دست *** بطاق مداین در آمد شکست 
بر آورد چون نامه را از بغل *** بر آمد بر آتش پرستان خلل 
چه آن نامه را از بغل بر گشاد *** جهانرا شد از جیب موسی زیاد 
دیگر وحی دادار کیهان خدیو *** فرود آمد از آسمان سوی دیو 
از آن نامه نوری چنان بر فروخت *** که از تاب او زند و پا زند سوخت 
از آن نور بر آتش آمد شکست *** بآتش در افتاد آتش پرست 
همه هر چه در جیب موسی نمود *** ز جیب فرستاده یزدان گشود 
از آن جیب فرعون هر چیز دید *** ز دست فرستاده پرویز دید 
خدیو از فرستاده شد پر زبیم *** چه فرعون پر از بیم شد از کلیم 
بفرمود تا مؤید پر هنر *** بیارد برش نامۀ نامور 
دبیر شه آن نامه را بر گشاد *** از آن نامه شد تخت قیصر بباد 
بر آن تخت آن نامه چون شد نگین *** بلرزید دارای ایران زمین 
بر آن تخت چون نامه را جایگشت *** ز تخت برین تخت خسرو گذشت 
از آن نامه پرویز حیران بماند *** نهانی بر او نام یزدان بخواند 
دیگر باره آیات تبت و تب *** فرود آمد از عرش بر بولهب 
بفرمود تا مؤید هوشمند *** بر تخت آن نامه خواند بلند 
چه خواننده آن نامه را بر گشود *** از آن نامه نور جهانیان نمود 
ز هر حرف آن نامه در گوش هوش *** رسیدی دمادم ندای سروش 
ز منطوق او وحی یزدان عیان *** ز آیاتش آیات کبرا بیان 
ز هر سطرش انجیل و تورات پست *** بپازند وزند از سوادش شکست 
ز سطرش نمودار ما یسطرون *** ز آیات او آیت کاف و نون 
بدانشوران صوت او قوت جان *** بروحانیان داده روحش روان 
از آن شاد و خندان دل هوشمند *** بدوزخ از او پست دیو نژند 
نباشد پسندیده نزدیک دیو *** گرانمایه گفتار کیوان خدیو 
چه خواننده بر خواند خسرو شنید *** بلرزید خسرو بمانند بید 
نیوشنده از غم نیاورد تاب *** که خواننده خواند بآخر کتاب 
خروشید و از دل بر آورد جوش *** بر آورد دیو دمنده خروش 
بر آمد زجا چون بر آتش سپند *** نمود اهرمن دست کونه بلند 
سوی نامه زد دست لب پر سخن *** نگین سلیمان نمود اهرمن 
پس آن نامه نامور را درید *** خروشی پر از کین ز دل بر کشید 
که کس را چه یارا در ایام من *** برد نام خود برتر از نام من 
پس آنگه یکی بانک بر زد بخشم *** بسوی نویسنده بگشاد چشم 
که از من ببازان ملک یمن *** یکی نامه بنویس از نزد من 
که باید که در ملک یثرب زمین *** ببند اندر آری رسول امین صفحه (162) 
به تندی چه آری مر او را بچنگ *** فرستی بدرگاه ما بیدرنگ 
نویسنده بنوشت بر زد نگین *** فرستاده شد سوی یثرب زمین 
فرستادۀ شاه جن و بشر *** شد از کار پرویز آسیمه سر 
بر آمد ز ایوان آن تیره بخت *** سوی کشور خویش بر بست رخت 
چه آمد بدرگاه خیر البشر *** خبر داد از آن خدا بی خبر 
پیمبر از آن کار آگاه بود *** تبسم کنان در سخن لب گشود 
بدرند اگر نامه ام را چه غم *** بزودی بدرند او را شکم 
فرستاده از آن خبر شاد شد *** ز بار غم و غصه آزاد شد 
فرستادۀ خسرو آمد فراز *** سوی ملک بازان ز راه دراز 
باو نامۀ شاه ایران رساند *** سر نامه بگشاد بازان بخواند

رسیدن نامۀ خسرو ببازان و فرستادن دو نفر نزد پیغمبر

چه بازان بفرمان پرویز دید *** بلرزید بر هر سوئی بنگرید 
دو مرد زبان آور هوشمند *** بگیتی بسی دیده پست و بلند 
یکی نامه با لابه و با نیاز *** روان کرد سوی رسول حجاز 
که ای بنده ات خسرو روم و چین *** ترا خواست خسرو بایران زمین 
چنین است در نامه فرمان شاه *** که آئی سوی شاه با من براه 
چه فرمان یزدان چه فرمان شاه *** بپوزش گرایم ز تو نزد شاه 
ز خسرو بخواهم گناه ترا *** رسانم بپرویز جاه تو را 
نگه کن در این کار ای نیکخواه *** مترس و مکن خوار فرمان شاه 
رسولان بازان ناپاک دین *** رسیدند نزد رسول امین 
چه بر درگه او فراز آمدند *** بنزدش همه در نماز آمدند 
ز هیبت بلرزید شان دست و دل *** ز وحشت فرو رفت پاشان بگل 
زبان را نه یارای گفتار بود *** جهان جمله چون نقش دیوار بود 
نه پرویز را راه در بارگاه *** جبین سای آن بارگه مهر و ماه 
ز بس شوکت و سطوت و فرهی *** شده هر دو گیتی مر او را رهی 
هزاران چو پرویز و دارا و جم *** نموده در آن باره کمتر خدم 
فلک را در آن بار فرمان دهی *** در انبار فرماندهی چون رهی 
فرو بسته گردان ز بس بیم دم *** از آن بار بهرام و کیوان دژم 
فرستاده گان از سرش رفت هوش *** زبان و لب از بیم گشته خموش 
بماندند در جای بیتاب و توش *** نه در دل قرار و نه در مغز هوش 
یکی سوی آن دیگر آورده رو *** همانا رسول است بی گفتگو 
نهانی هم از اهل ایمان شدند *** بدیدند راز و مسلمان شدند 
پس آن نامه را با هزاران نیاز *** ببردند نزد امیر حجاز 
فرستادۀ کردگار مجید *** سوی فرستادگان بنگرید 
که در نزد بازان گرایند باز *** که سازندۀ کار شد کار ساز 
رسانی ز شمشیر و بندش پیام *** که شد کار پرویز و کار تو خام 
چه داری بخسرو چنین بندگی *** بآتش پرستان پرستندگی 
ز بازوی پرویز و کسری مناز *** که کوتاه شد بر تو کار دراز 
در این شب چه بگذشت از شب سه پاس *** ز پرویز شیرویه شد ناسپاس
که خسرو که خواندیش شیر دژم *** بدرید شیرویه او را شکم 
پرستار آتش در آتش نشست *** چرائ پرستار آتش پرست 
ز بی باکی او ترا باک باد *** ز ناپاکی او دلت پاک باد 
فرستادگان چو شنیدند راز *** ببازان بگفتند از آن راز باز 
چه بازان شنیدند از ایشان سخن *** بلرزید بر خویش پیر کهن 
بدل گفت گردد گر این گفته راست *** محمد بلاشک رسول خداست 
نخستین کس کو بدین کرد رو *** گرایت منم زود بی گفتگو 
همه مرز و بوم عراق و حجاز *** پر آواز از آن داستان شد براز 
که کشتن شاه کی راست گشت *** ز لات و ز عزی بباید گذشت 
خدای نبی را بیاید ستود *** نبی را دهد در نبوت درود 
بهر شهر و هر مرز و هر بوم و بر *** سخن در میان بود از آن خبر 
نهادند تاریخ هر جایگاه *** شب و روز بودند دیده براه 
بروز و بشب مسپردند روز *** چه شد روز موعود گیتی فروز 
شبانگاه آنروز بیم و امید *** ز شیرویه فرمان ببازان رسید 
که ای کشور آرای ملک عرب *** ز شیرویه شد روز پرویز شب 
بیک ضرب خنجر در آمد ز پا *** تهی دست شد زین سپنجی سرا 
کنون راست شد پادشاهی بمن *** هم اکنون توئی پادشاه یمن 
چه شد راست اندر حجاز آن خبر *** گزیدند آئین خیر البشر 
پر آواز شد زان عراق و حجاز *** بزیر آمد اندر مخالف نواز 
همه ملک بازان و بازان براز *** به اسلام از کفر گشتند باز 
زمانه بپیچید از کفر رو *** زمین و زمان گشت اسلام جو 
فرو رفت کفر و فرا رفت دین *** جهان شد پر از نام جان آفرین 
قوی گشت اسلام و شد کفر پست *** بعزی پرستان در آمد شکست 
پرستندگان بت از چار سو *** بیزدان پرستی نمودند رو

رسیدن فرستادۀ حضرت پیغمبر با نامه بملک روم

ز کون و مکان بانک اسلام خاست *** جهان با رسول خدا گشت راست 
چه شد کار دارای ایران به بن *** ز سلطان روم اندر آمد سخن 
فرستادۀ دیگر آمد بروم *** چه آمد بنزدیک آن مرز و بوم 
بدرگاه قیصر خرامید شاد *** پیام پیمبر بقیصر بداد 
چه بشنید قیصر ز دربان خبر *** هراسان شد از کار خیر البشر 
فرستاده و نامه را خواند پیش *** به اکرام جا داد نزدیک خویش 
وز آن پس بفرمود شه تا دبیر *** بخواند مر آن نامۀ دلپذیر 
نیوشنده بشنید و خواننده خواند *** نیوشنده از خوانده حیران بماند 
پر اندیشه شد قیصر از کار او *** که اینگونه شد گرم بازار او 
که زان بیش از کهنه بشنیده بود *** که آن داستان روی خواهد نمود 
که آید رسولی پدید از حجاز *** که بر هفت کشور شود سر فراز 
یکی مذهب و ملت آرد درست *** که گردد از او ملت هفت سست 
کشد هفت کشور بروی زمین *** بیارد یکی مغز آئین و دین 
چه قیصر از آن نامه شد پر ز درد *** فرستاده را گفت ای نیک مرد 
در این ملک تو چند روزی بمان *** که آخر بکام تو گردد جهان 
نشینیم و هر گونه رای آوریم *** ره بندگی را بجای آوریم صفحه (163) 
بگفت این و زانجای پرداخت جا *** شد از بارگه سوی خلوت سرا 
چو خورشید شد در نشیب از فراز *** یکی انجمن کرد و بگشاد راز 
همه مؤبدان و سران را بخواند *** از آن داستان داستانها براند 
بپاسخ همه کاهنان کهن *** پر از غم گشادند لب در سخن 
که از گردش چرخ شد آشکار *** نهان بود رازی که در روزگار 
نماند نشانی ز آئین ما *** شود خار از دین اودین ما 
به دین مسیحا در آید شکست *** در افتاد آتش بآتش پرست 
نخوانده کسی داستانی بخواند *** که تورات و انجیل ناخوانده خواند 
بگیتی چنان ماه را زد دو نیم *** که خورشید و مه شد ز بیمش دو نیم 
گدائی بشاهی چنین کرد رای *** که گشتند شاهان گیتی گدای 
گدائی بخورشید شد افسرش *** که گشتند شاهان گدای درش 
چه بشنید قیصر بترسید سخت *** بلرزید بر سان شاخ درخت 
برآمد چو خورشید گیتی فروز *** بجای شب تیره بنشست روز 
چه شد روز بنشست بر تخت خویش *** دیگر ره فرستاده را خواند پیش 
از او رازهای نبی باز جست *** که تا دین او را بداند درست 
بپاسخ فرستاده لب بر گشاد *** ز وصف پیمبر بسی کرد یاد 
چنان بد که سفیان در آن روزگار *** ببازار گانی بشامش گذار 
همی بود آگه از آن داوری *** شه روم از بهر سودا گری 
طلب کرد او را بنزدیک خویش *** سخن گفت با او ز کم و ز بیش 
که این کیست کاو کوس اسکندری *** زند در حجاز از پی رهبری 
ز تخم که و از که دارد نژاد *** که چون او زمادر نژادی نزاد 
چه گوید ز دین و ز آئین کیش *** که او را بگفتار یاراست خویش 
ز آئین و دینش چه داری نشان *** چرا کینه جو گشته با سر کشان 
ز بهر چه باشد به پیکار یار *** چرا دین پیشینیان کرده خوار 
ز تخم بزرگان و آزاده گان *** بود یا که از برهمن زادگان 
ز دین نیاکان چرا بازگشت *** که او را در این کار دمساز گشت 
گر آید سوی کژی و کاستی *** و یا هست همراه با راستی 
ز حسن و ز خلقش چه داری نشان *** بود دیو و دد یا که مردی نشان 
بود با که همکار در داستان *** چه گوید بگفتار با راستان 
باو یار در کار پیکار کیست *** مر او را در این داستان یار کیست 
به افسون و کژی گراید همی *** و یا راستی را ستاید همی 
چه سفیان سخنهای او را شنید *** بلرزید از بیم مانند بید 
ز گفتار او دیده اش خیره شد *** دلش از سخن های او تیره شد 
بسی در سخن گفتن اندیشه کرد *** سرانجام آن راستی پیشه کرد 
بکژی و در راستی بنگرید *** جز از راستی راه دیگر ندید 
وز آن پس بگفتار لب باز کرد *** سخن از ره راست آغاز کرد 
بصوت مخالف مخالف نواز *** نوازد بصورت عراق و حجاز 
در رازهای جهان باز کرد *** سخن از ره راست آغاز کرد 
ز سیمای قیصر پر از بیم گشت *** که از راستی می نشاید گذشت 
چنین گفت کای شاه با داد و دین *** زمین و زمانت بزیر نگین 
بگویم سخن هر چه گفتی بمن *** نیازم بجز راستی در سخن 
نژادش بلند است و نامش بلند *** نیا ارجمند است و یار ارجمند 
پدر برپدر شاه بی کبر و لاف *** رسد تا شهنشاه عبدالمناف 
سراسر بزرگان قوم قریش *** همه نامداران با زور و طیش 
ز شاهان گیتی و گردنکشان *** چه او کس ندارد بگیتی نشان 
شنیدی چه او را نیا و نژاد *** ز ذات و صفاتش بسی کرد یاد 
یکی سرو بالیده در باغ جان *** که از دیده نش پیر گردد جوان 
یکی شاه بنشسته بی تختگاه *** که از مهر و مه بر فرازد کلاه 
ز تختش زمین آسمانی کند *** ز بختش جهان کامرانی کند 
جهان روشن از پرتو روی او *** دو گیتی نیرزد بیک موی او 
به انگشت او چرخ انگشتریست *** سلیمان بدر بار او چاکری است 
ز رویش دل راستان پر ز نور *** از او کژی و کاستی هست دور 
ز بیمش خروشان بدریا نهنگ *** ز سهمش گریزان بدریا پلنگ 
ز آسیب او در زمانه هراس *** ز سیمای او چرخ یزدان شناس 
چو سیماب گیتی ز سیمای او *** نه در رزم دارد کسی پای او 
نه اش جیش و بر لشگر آرد شکست *** نه اش تیغ بر دست و ملکش بدست 
چه بشنید قیصر بترسید سخت *** بلرزید مانند برگ درخت 
سوی خانه شد با دلی پر ز درد *** بسی فکر اندیشه زان کار کرد 
چه از فکر و اندیشه پرداخت دل *** بر آورد پای خرد را ز گل 
پر اندیشه گنجور را پیش خواند *** سر گنج بگشاد زر بر فشاند 
یکی تاج فیروزۀ شاهوار *** یکی تاج زرین ز بر جد نگار 
سزاوار صد جامۀ خسروی *** دو صد تیغ و صد آلت پهلوی 
دو صد بدرۀ لعل و در خوشاب *** که گنجور شاهان ندیده بخواب 
چو خورشید تابان بیفکند رخت *** در آمد بخانه بر آمد به تخت 
فرستادۀ شاه را خوان پیش *** سخن گفت هر گونه از کم و بیش 
که اینک در آئیم در دین او *** پذیرم ما رای و آئین او

جواب دادن قیصر روم فرستادۀ حضرت رسول را

یکی نامه با لابه و با نیاز *** نوشت و فرسته فرستاد باز 
به یثرب فرستاده شد شادکام *** بیاورد سوی پیمبر پیام 
پیمبر ز پیغام او شاد شد *** دلش از غم کفر آزاد شد 
بنالید کفر و ببالید دین *** ز روی و ز رای رسول امین 
چه آمد پیام از در شاه روم *** پیام پیمبر ز هر مرز و بوم 
ز روم و ز هند و ز ملک تتار *** ز شام و ز مصر و هم ز زنگبار 
فرستادگان جمله باز آمدند *** سوی شاه با صد نیاز آمدند 
بزرگان هر هفت کشور زمین *** نمودند نعت رسول امین 
نوشته همه پاسخ نامه چیست *** که باشد ترا دین و آئین درست 
همه هر چه گوئی تو فرمانبریم *** ز رای و ز فرمان تو نگذریم 
همه پادشاهان هر بوم و بر *** گزیدند آئین خیر البشر 
بجز خسرو آن بد دل و بد نهاد *** سیه تا ابد روی پرویز باد 
که از کار او تخت کی شد بباد *** بر او آتش اهرمن تیز باد صفحه (164)

آغاز غزوۀ خیبر و فتح نمودن شیر حضرت داور

بنامی گشایم سر نامه را *** که آن نامه گویا کند خامه را 
خداوند چون نامه را سر گشاد *** سر نامه آن را کرد یاد 
بدینگونه خود را ستایش نمود *** نخستین بدین وصف خود را ستود 
منم گفت بخشندۀ مهربان *** پذیرندۀ پوزش انس و جان 
گرش این سخن حرف سر دفتر است *** گنه را عقوبت نه اندر خور است 
چگونه کسی را کند خوار و زار *** که از رحمتش هست امیدوار 
کس بیکسان کسان را کس است *** دمی یاد وصلش کسی را بس است 
نه از رحمتش میتوان دل برید *** نه از سطوتش میتوان آرمید 
گهی در تن مرده آرد روان *** بر آرد گهی از تن زنده جان 
نه کس راست در کار او دسترس *** نه در کار او بیند انگشت کس 
گرانمایگان را برحمت قریب *** ز عصیان و از رحمتش بی نصیب 
سرا پردۀ اینچنین را فراشت *** در او صورت مهر و مه را نگاشت 
نه مسط کشید و نه پر کار داشت *** نه محور گرفت و نه معمار داشت 
نه هر سو بسی نقش زیبا کشید *** چو او دیدۀ عقل نقشی ندید 
نه در صورتی میتوان دیدنش *** نه ره سوی صورت نگاریدنش 
ولیکن ز هر صورتی آشکار *** توان دید سیمای صورت نگار 
هویدا ز هر ظلمتی گشته نور *** ز هر پرده ئی کرده حسنی ظهور 
پی دیدنش عقل هرجا دوید *** نه در خانه خالی از وا جای دید 
نه زو عقل را نقش آمد بدست *** نه در وهم از او صورتی نقش بست 
نه ادراک ادراک ذاتش کند *** نه ادراک درک صفاتش کند 
بسی در و گوهر بر آرد ز خاک *** بسی نقش زیبا نگارد ز خاک 
ز کنه صفاتش شده عقل مات *** چگونه رسد عقل بر کنه ذات 
ولی سیر بینان صاحب نظر *** که سازند از یک نظر خاک زر 
بعالم جز از وی نه بیند کسی *** بهر سوی بینند او را بسی 
چه از غیر او دیده پوشیده اند *** سر نیستی بر فلک سوده اند 
تن از جامۀ زهد و تقوی و عور *** بذکر جلی و خفی در نفور 
ز سیم و ز زر روی برتافته *** شده خاک و از خاک زر یافته 
چراغ هوا و هوس سوخته *** ز ما و منی چشم بردوخته 
نجسته بغیر از وصالش وصال *** بغیر از خیالش نکرده خیال 
درون دل از غیر او کرده پاک *** بجز آرزویش نبرده بخاک

استمداد خواستن از خداوند و سخن گفتن در بی اعتباری

ندانم سخن از که آموختید *** که گشتید خاموش و لب دوختید 
مغنی از آن پرده ام راز گو *** ز اوصاف ایشان مرا باز گو 
که از عشرتم این زمان کوتهی است *** مراجام و جیب از می وزر تهی است 
صراحیم خالی و خالیست خم *** از آن وقت عشرت بمن گشت گم 
نیارم در این تنکنازد نفس *** مرا کنج تنهائی خویش بس 
چه در جام من بادۀ ناب نیست *** مرا برگ عیش خور و خواب نیست 
کسی را در این خاکدان یار نیست *** بکس یار خاکی وفادار نیست 
بهم بایدم سود دست اسف *** که عمر گرانمایه کردم تلف 
یکی پند دارم ز استاد یاد *** بمن چون در گنج گوهر گشاد 
ترا گنج گوهر نیاید بکار *** مر این گنج گوهر ز من پاسدار 
به بیع سلف دانه بفروخته *** بگاه درو خرمنش سوخته 
چه در عمر بگذشته کردم نگاه *** نبد حاصلی مرمرا جز گناه 
شبی همچو شمع آتش افروختم *** تبسم کنان در میان سوختم 
چه شب روز از ظلمتش جسته نور *** سوادش شده رشک گیسوی حور 
چه شب گشته چون راز داران خموش *** بجرم گنه کاره گان پرده پوش 
در آن شب بدم خفته در خاک من *** چه در خاک جسمی ولی بی کفن 
نه در دل قرار و نه در سر غرور *** چو رندان سر مست و مستان عور 
مرا تکیه گه بستر خاک بود *** دل از نقش کون و مکان پاک بود 
چه بستر کنی خاک بالین و خشت *** چو جوئی تو دیگر نعیم و بهشت 
سرم از می نیستی پر خمار *** ز هشیاری و مستیم ننگ و عار 
چنان از می نیستی گشته مست *** چو دریای خم مست می می پرست 
نه مفرش کشم بود و نه مفرشم *** زمین مفرش و چرخ مفرش کشم 
ز خلوتگهم خلوت خاص بود *** قمر مطرب و زهره رقاص بود 
مرا اشک گلگون می ناب بود *** مهم شمع و فانوس مهتاب بود 
بهر کار برجیس بد پیش کار *** عطارد ندیم و زهل پرده دار 
مرا گنج گه گنج ویرانه بود *** برم بزم کونین افسانه بود 
بدل آرزو چهرۀ یار بود *** سر از عشق دلدار سرشار بود 
نبد در دلم جز خیال وصال *** جز این آرزویم نبد در خیال 
که ناگه بر آمد عیان از حجاب *** عیان شد مهی غیرت آفتاب 
چه مه ماه گردون ز رویش خجل *** چو خور خور ز رخسار او پا بگل 
ز عنبر زده چتر بر یاسمن *** بنفشه فشانده بگرد سمن 
ز خط و رخش نقش دلها کباب *** زده خط او طرفه نقشی بر آب 
ز چشم سیه تیغ تیز آخته *** چو ترکان بغارتگری تاخته 
فکنده ز مژگان بهر سو خدنگ *** میان را بغارتگری بسته تنگ 
ز بند کمر بر کمر بند داشت *** دو صد دل به بند کمر بند داشت 
ز طنازی اش بر فلک ناز بود *** مهش کمترین نقش خرگاه بود 
کلاله نهان کرده زیر کلاه *** ستاره عیان کرده بر گرد ماه 
مدار مهش خالی از هاله بود *** مه چارده چارده ساله بود 
بجستم من از شادمانی ز جا *** ندانسته سر را ز شادی ز پا 
ز اوضاع خود گشتم از خود خجل *** زمین از خوی خجلتم گشت گل 
نه دستی که گیرم ورا در کنار *** نه جانی که سازم بپایش نثار 
نه فرش و نه ایوان و نه نفل و می *** نه چنگ و نه طنبور و نه نای و نی 
که ناگه پر از خنده بگشاد لب *** ترنم سرا شد در آن نیمه شب 
بشیرین زبانی زبان بر گشاد *** ز تنگ شکر درج گوهر گشاد 
که ای خفته در خاک برخیز گفت *** که بسیار در خاک خواهی تو خفت 
صفحه (165)
بر افشان پر و بال از این خاکدان *** به منزله قرب کن آشیان 
دگر ره سخن گفتن آغاز کن *** بفردوس بر قدسیان ناز کن 
سخن از زبان تو پیرایه بست *** سخن را ز تو برترین پایه است 
چنان شد سخن از تو افراشته *** که بر فرق خود عرش بنگاشته 
سخن از لسان تو شد ارجمند *** سخن را ز تو پایه آمد بلند 
سخن ز آسمان بر زمین شد عیان *** ز تو از زمین رفت بر آسمان 
زبان را بمدح امیری ستا *** که او را ستایشگر آمد خدا 
یکی نامه در وصفش انشاد کن *** ز ذات و صفاتش سخن یاد کن 
ز شمعش مکائیل پروانه بست *** به افلاک از حرمتش دانه بست 
خداوند چون آفرینش نمود *** از انسان و جن و ملک هر چه بود 
بفرمان دانای بالا و پست *** ببیند پیمبر همه هر چه هست 
پیمبر بسوی همه بنگرید *** علی را از آنجمله اعلا بدید 
ز هستی جز از وی نمیدید کس *** علی را در اعلا علی دید و بس 
زبان گر گشائی بنامی گشا *** که همنام خود کرد او را خدا 
هر آنگه بنامی گشائی زبان *** ز ذکرش شوی تر زبان هر زمان 
تو با ساقی سیمتن می خوری *** ندانم که این باره تا کی خوری 
چه با خفته بیدار این راز گفت *** مرا عقل بیدار شد جهل خفت 
سوی پیر میخانه ره یافتم *** بسوی خم و باده بشتافتم 
مغ میگسارم می ناب داد *** زهی عقد ها از زبانم گشاد 
ز سوی سخن کوشش آموختم *** ز می راز پنهانی آموختم 
چه مینا مرا غلغل اندر گلوست *** چو خم در دلم نشئه های نکوست 
چو ساعر لبم بر لب دلبر است *** دهانم پر از خنده چون ساغر است 
مغنی کجائی بطرف چمن *** چمن را طراوت ده از نظم من 
هوای چمن در بهاران خوش است *** در آن صوت سیمین عذاران خوش است 
چمن عنبر افشان ز کلک من است *** چمن در چمن انر تر دامن است 
به پیرای من دامن آب گیر *** فکن در ریا حین بساط حریر 
گل لاله را پر می از ژاله کن *** ز ژاله می ناب در لاله کن 
ز سنبل چمن را پر آشوب کن *** ز گل خار و خس را لگد کوب کن 
ز غنچه چمن را زر اندود کن *** ز گل برگ گل را می آلود کن 
مغنی ز من بر بمفتی پیام *** که از تست ارکان دین را نظام 
مئی را که تعمیر نه جام از اوست *** در این هفت خم بادۀ ناب از اوست 
نوای حجاز و سرود عراق *** مغ ساده و ساقی سیم ساق

در قدرت حقتعالی و توصیف امیر زاده ابراهیم خان

نشاید بخاسی نمودن حرام *** سخن پخته گفتم ترا والسلام 
مغنی سرودی از اشعار من *** بخوان نظمی از طبع سرشار من 
از ین خم بدردی کشان ده شراب *** بلب تشنگان نوش از این جام آب 
بدریا از این بحر در کن نثار *** بهامون از این لجه گوهر ببار 
می و ساقی و ساغرم آر پیش *** که گویم بمستی همه راز خویش 
که این پایه را از کجا یافتم *** چنین تار و پودی بهم بافتم 
سخن گستری داشتم در نهان *** ولیکن نبودم سر داستان 
از این داستانم گمانی نبود *** سر نظمی و داستانی نبود 
چه لطف خداوندی امن یار شد *** خداوند گاری مدد کار شد 
امیری در این نامه امری نمود *** که در ملک دانش اولوالعزم بود 
ملوک و ملایک ز ایوان او *** نگهبان اویست و دربان او 
مرا رای او دانش آموز شد *** که دانش ز من دانش اندوز شد 
ارسطو نه از خویش دانشور است *** که دانشور از لطف اسکندر است 
از آن انوری در سخن پایه داشت *** که از پایه سنجر همی سایه داشت 
مرا سایه از پایه اش برتر است *** که سنجر در آن پایه چون چاکر است 
فلک را بسر پایه زان سایه است *** جهانی بر آسوده زان سایه است 
از آن در سخن آسمان پایه ام *** که آسوده در زیر آن سایه ام 
خدایا بآن پنج نام گرام *** که شد عرش بر پا از آن پنج نام 
که این سایه بر خلق ارزنده دار *** بآفاق این پایه پاینده دار 
ز عدلش چه گنجشک با باز جفت *** بخندید گنجشک و با باز گفت 
بود در جهان تا عباد و بلاد *** خدیو جهان باد زین العباد 
مرا لطف او یار شد در جهان *** که بر پای بنمودم این داستان 
به اقبال دارای کیوان شکوه *** جهاندار با رای دانش پژوه 
نهان سخن را ببار آورم *** ز هر گونه در وی شمار آورم 
چو مستان به بستان حکایت کنم *** چو بلبل بدستان روایت کنم 
بصوت حجازی سخن گسترم *** بلحن عراقی بیان آورم

آغاز داستان خیبر و فتح نمودن حیدر

ز خیبر یکی داستان آورم *** بگفتار راوی بیان آورم 
که چون یکه تاز صف کبریا *** صف آرای جولانگه لا فتی 
کمند افکن کنگر مار ای *** سمند افکن عرصۀ مار آی 
امینی که از نزد خود کردگار *** فرستد برش مرکب برق وار 
نهد چون ز ناسوت بر خنک زین *** کشد ملک لاهوت زیر نگین 
چنان رخش همت برانگیخته *** که در سدره جبریل پر ریخته 
مسخر کن لشگر مار آی *** نشیمن کن قلعۀ ما سوای 
پی دین بسی کین ز کفار خاست *** ز کین خواهی اش کین کفار کاست 
سران را بخاک اندر آرد سران*** نهادند سر بر خطش سروران 
هراسان ز جنگش سران حجاز *** در صلح کردن ناچار باز 
بر آسوده گشتند قوم عرب *** یهودان فتادند در تاب و تب 
که بشکسته بودند پیمان او *** گذشتند از عهد و پیمان او 
بآن قدوۀ راستی ساختند *** ولی آخر از حیله کج باختند 
گروهی همه پر ز مکر و حیل *** همه ساحر و کاهن و پر دغل 
همه سخت در کینه و عهد سست *** همه کج نهاد و همه نادرست 
بلان قوی بازوی زورمند *** دلیران گردنکش و خود پسند 
بر آن ملک بد نامداری خدیو *** بقوت چو پیل و بهیبت چو دیو 
پر از حیله و مکر مرحب بنام *** بگیتی به افسون بسی جسته کام 
ز بطحا و یثرب گرفتی خراج *** فرستاده اش خسرو شام یاج 
صفحه( 166) 
هراسان ز بطشش همه مرز و بوم *** پر از بیم از او بود سلطان روم 
مر او را بگیتی نظیری نبود *** چو او در زمانه دلیری نبود

نازل شدن جبرئیل بفرمودۀ رب جلیل بر حضرت خیر البشر و مامور شدن حضرت برفتن خیبر

دیگر باره از نزد رب جلیل *** بیامد بسوی نبی جبرئیل 
که اکنون سوی حسن خیبر بتاز *** بزیر نگین آر ملک حجاز 
بفرمود تا کردگار مجید *** پیمبر سپه را بدانسو کشید 
به خیبر چه از کار خیر البشر *** سوی خسرو خیبر آمد خبر 
که آمد نبی با سپاه گران *** که آن را زمانه ندارد گران 
بلرزید از آن گفته بر خود چنان *** که لرزید زبان خزانی رزان 
پراکنده لشگر شسد آراسته *** بیاراست کار سپاه و نبرد 
در گنج بگشاد و زر بر فشاند *** بلشگر همه گنج گوهر فشاند 
همه کار لشگر همه گرد کرد *** جهان شد پر از زیور و خواسته 
ز کوه و ز هامون بر آمد خروش *** زمین و زمان گشت پولاد پوش 
بدانسان سپاهی که در روزگار *** شمارش ندانسته لشگر شمار 
چه مرحب بروی سپه بنگرید *** سپه را گران و شماره ندید 
بخندید و شادان بآواز گفت *** که بر جان دشمن بلا باد هفت 
امیر عرب سوی ما تاخته *** بدین بوم و بر رایت افراخته 
همایون همائی بدام آمده *** گرانمایه صیدی بدام آمده 
چه خوش گفت دانای آموزگار *** سر آمد چه شهباز را روزگار 
ز کینه چه پو غراب از شتاب *** به پیرامن آشیان عقاب 
کنون چونکه خورشید فردا بکاه *** بر آید برانیم از اینجا سپاه 
سپه چون شنیدند گفتار او *** به پیشش نهادند بر خاک رو 
سران سپه بر گشادند لب *** دل و لب پر از کینه و تاب و تب 
که ز آسیب دهرت مبادا گزند *** ز نصرت ترا با درایت بلند 
چه خورشید شد در نشیب از فراز *** شب اندر شبستان شب گفت راز 
چه هر کس سوی منزل خویش رفت *** بقصر و خیم شاه و درویش رفت 
سوی قصر شد مرحب جنگجو *** سوی خان آسایش آورد رو

رفتن مرحب بنزد مادر و سخن گفتن در باب پیغمبر

از آنجا روان شد بسوی حرم *** بدش در حرم مادری محترم 
که زان فلک نزد ان پر فسوس *** نمودی چو دوشیزۀ نوعروس 
ز پس مکر افسون که بودش بمشت *** شده مادر دهر از آن گوز پشت 
که بیعار و بیکشته در دسته بود *** ز طوفان آن فتنه قوم یهود 
عجوزیکه از مکر افسون گری *** کند مادر دهر را مادری 
ندانستی از سال عمرش شمار *** گذشته ورا مر بسی روزگار 
ببالای آزاده تخت زر *** نهاده مکلل بدر و گهر 
نشسته بر آن تخت زرین عجوز *** کلف واز بر ماه عالم فروز 
چه مشاطه کان شانه هر یک بچنگ *** بیاراسته زیور هفت رنگ 
بگردش بسی کودک نوش لب *** چه انجم پراکنده مه کرد شب 
ستردی غبار از سر و روی او *** زدی دمبدم شانه بر موی او 
سوی او راوان گشت مرحب چه باد *** چه نزدیک شد تخت را بوسه داد 
باستاد نزدش بکش کرده دست *** چو در دیر نزدیک بت بتپرست 
پر از مهر مادر باو بنگرید *** بخندید شادان و او را بدید 
که من دوش بشنیدم از یاوران *** که آمد نبی با سپاه گران 
که بر ما و این قلعه آرد شکست *** همه گنج این قلعه آرد بدست 
ستاره شناسان چنین دیده اند *** در آن دیدنی سخت رنجیده اند 
که آید سپاهی ز یثرب زمین *** بدین بوم بر بر کند تخم کین 
یکی کار دشوار پیش آمده *** کز و نوش ما جمله نیش آمده 
ندانم کز این جام بیچاره رنگ *** که نوشد شراب که نوشد شرنگ

جواب دادن مرحب بمادر خود بکبر و غرور

چه بشنید مرحب ز مادر سخن *** بپاسخ بگفتا به پیر کهن 
در اینکار آخر چه داری نژند *** چو جوئی ز راز سپهر بلند 
ز راز محمد مرا باک نیست *** ز سحرش دل من چنین چاک نیست 
چه فردا از این گنبد نیلگون *** فروزنده خورشید آید برون 
سپه را بهامون برم بهر جنگ *** کنم بر امیر عرب کار تنگ 
ز اصحاب یثرب نمایم نشان *** بخاک اندر آرم سر سرکشان 
ز خون دشت را رود جیحون کنم *** سر خصم را افسر از خون کنم 
کنم گیتی از کفر صدیق پاک *** ندارم ز فاروق بی باک باک 
نمانم نشانی ز قوم عرب *** برایشان کنم روز روشن چه شب 
نبی را ربایم ز قرپوس زین *** ز سحرش کنم پاک روی زمین 
علی راز کین دست گیر آورم *** ز اولاد هاشم اسیر آورم 
چه بشنید مادر سخن های او *** بپاسخ برویش ترش کرد رو 
که زینگونه گفتار بی مغز سست *** نگوید دل نغز و رای درست 
همانا که از عقل بیگانۀ *** نۀ مرد هشیار دیوانۀ 
محمد سپهدار این لشگر است *** که چرخش بافسونگری چاکرست 
ز سحرش قمر شق شده در سپهر *** ز مغرب بافسونش بر گشته مهر 
فقیری که بود است بی آستین *** کشد ملک گیتی بزیر نگین 
یتیمی که تابست بر کین کمر *** پدر بی پسر شد پسر بی پدر 
نه اش گنج و گنجینه و نه درم *** گدائیش حاتم بگاه کرم 
تو گوئی ز زین زنده بردار مش *** ز هامون بسوی قموص آرمش 
نگوید چنین مرد هوشیار *** تو این مرد را خوار هرگز مدار 
بمدران نزیبد از این گونه لاف *** کند مرد را خوار لاف گراف 
ز بوحفض و بوبکر اگر اینسخن *** بگویم همانا نیاید به بن 
ز اوصاف ایشان زبان چاک باد *** جهان پاک از این هر دو ناپاکباد 
دیگر نوجوانیکه داماد اوست *** که با او بیاری چو مغزند و پوست 
همانا شنیدی کو عمرو دلیر *** بیک ضرب او گشت از عمر سیر 
به گیتی چو او نوجوانی نبود *** بمانند او پهلوانی نبود 
بمیدان پیاده ز چنگش نرست *** بیک ضرب او گشت با خاک پست 
صفحه ( 167) 
ز تیغ وز بازوی او در جهان *** بود شهره اندر جهان داستان 
که از تیر و شمشیر او سوی دشت *** نیارند از بیم شیران گذشت 
بمیدان چه اوست یا زد بتیغ *** زند خصم بر سر دو دست دریغ 
گه کین چه گردد در کابش گران *** ز گردان نه بینی بگیتی نشان 
چنین نامداری بهمراه اوست *** که از جان از دل هوا خواه اوست 
خرد ورز و در کار فرزانه باش *** ز دیو بد اندیش بیگانه باش 
در این رزم گفتار من گوش کن *** از این مهربان مام بشنو سخن 
چه فردا فروزد ز آفاق مهر *** شود سیم گون لاجوردی سپهر 
سپه را کن از خواسته بی نیاز *** ز هر گونۀ کار لشگر بساز 
ز تیغ و کمند و ز گرز گران *** بیارای آئین روشن وران 
ز هر سو دلیران جنگی بخواه *** بخفتان رومی بپوشان سپاه 
ولیکن سپه را بهامون مبر *** از این کوی لشگر تو بیرون مبر 
که دشوار باشد باین کار جنگ *** در این کار مشتاب بگزین درنگ 
همه کار این حصن محکم نما *** وزان پس شود آنچه خواهد خدا 
چه بشنید مرحب ز مادر سخن *** نیوشید اندرز پیر کهن 
ز نوک مژه از رهش خاک رفت *** وزان پس زمین را ببوسید و گفت 
که از امر و فرمان تو نگذرم *** اگر بگذرد تیغ کین بر سرم 
چه از طارم نیلگون صبحگاه *** فرا رفت مهر و فرو رفت ماه

در توصیف قلعه خیبر و استحکام آن و پناه بردن یهودان به آن قلعه و گذارش

کمر بر میان بست مرحب دلیر *** سوی لشگر از قلعه آمد بزیر 
سپه را زر و سیم بسیار داد *** دیگر ره در گنج گوهر گشاد 
چه شد کار لشگر همه استوار *** بپرداخت در کار حصن و حصار 
در آن ملک بد هفت در استوار *** ندیده چو آن هفت در روزگار 
یکی در از آن هفت در زان میان *** گذشته برفعت ز نه آسمان 
به برجش نه بر جیس را راه بود *** از آن دست بهرام کوتاه بود 
ز بالا چه بیننده کردی نگاه *** بدی دلو وحوت اوفتاده بچاه 
چه بر گنکرش دیو جستی مکان *** ز تیر شهاب آمدی در امان 
بپیرامنش بد پر افشان عقاب *** بدامانش دامن کشان آفتاب 
دری بر در حصن بد آهنین *** زوزنش گران بود روی زمین 
همه روی آهن گرفته بزر *** همه زر مکلل بدر و گهر 
که صد مرد چون بال افراختی *** مر آن باب را پیش و پس ساختی 
طلسمات نیرنج برده بکار *** بهر کنگری کاهن روزگار 
نشسته بهر گنکری پر خروش *** کمانداری از روی از هفت جوش 
چه از دور دستش پدید آمدی *** پیاپی ز بالا خدنگش زدی 
بهر برج صد مرد را بر گماشت *** که هر یک دو صد قوت مرد داشت 
بسی زر در آن حصن اندوخته *** تو گفتی که خود را در آن دوخته 
در آن قلعۀ آهنین مشرکین *** چو در حصن وحدت رسول امین 
همه اندر آن قلعه جستند راه *** چه سالار و چه لشگر و کد خدا

در خواب دیدن مرحب و هراسان شدن و بمادر خود گفتن و تعبیر نمودن مادرش

ز خاور چه خورشید بر بست رخت *** شد زنگ بنهاد بر شام تخت 
پر از درد مرحب بنزدیک جفت *** دلی پر ز اندیشه و بیم خفت 
چه بگذشت از تیره شب چند پاس *** بلرزید در تخت دل در هراس 
بترسید در خواب آن تیره جفت *** بخاک اندر آمد ز بالای تخت 
خروشید و نالید پس شد ز هوش *** بر آمد برون از شبستان خواش 
تو گفتی روان از تنش شد روان *** تن تیره اش گشت خالی ز جان 
شبستان همه ناله بر داشتند *** سراسر ورا مرده پنداشتند 
چه آگه شد از کار او مادرش *** بفرمود کاید بزودی برش 
ببردند او را بنزدیک او *** بتن بود لرزان برخ زرد رو 
مر او را در آغوش خود جای داد *** بنالید و رخ بر رخش بر نهاد 
بپرسید و گفتا چه دیدی بخواب *** چنین داد بیننده او را جواب 
نه پیند کسی آنچه من دیده ام *** ز دانش وران نیز نشنیده ام 
که ناگه هژیری نمودار شد *** گرانمایه شیری پدیدار شد 
جهان تنگ بد بر برو یال او *** زمین همچو گوئی بچنگال او 
خروشان و جوشان جولان کنان *** زمین و زمان را بد ندان گزان 
جهان تا جهان پر ز بال و پرش *** بگردون گردان رسیده سرش 
هزاران چو ثعبان موسی عیان *** ز هر سوی او بد گشوده زبان 
پر از خشم جوشان بر من دوید *** بچنگال و دندان مرا بر درید 
مرا شد بگیتی نگونسار بخت *** فتاده بدین سان که بینی ز تخت 
چه آگاه از خواب او شد عجوز *** شد از غم ورا چون شب داج روز 
زمانی بفکرت فرو برد سر *** بدل گفت شد ملک زیر و بر 
مر او را بدانست تعبیر خواب *** ولیکن چنین داد او را جواب 
که فردا ز هر گونه مردان کار *** که باشند بس زیرک هوشیار 
روان کن میان سپاه عرب *** همه راز داران سر بسته لب 
به بینند آغاز و انجام چیست *** سران سپه را همه نام چیست 
زنام آوران و ز گردن کشان *** ز حیدر بپرسند نام و نشان 
گر او نیست در جنگ تشویش نیست *** ز صدیق و فاروق دلریش نیست 
اگر آنکه او هست در کار زار *** سر آید بما گردش روزگار 
گریزیم سوئی و جوئیم راه *** بدشمن سپاریم ملک و سپاه

ذکر مستفسر شدن مرحب از احوال شیر خدا

مگر جان از این ورطه بیرون بریم *** بمکر و به نیرنگ و افسون بریم 
چه بشنید گفتار ما در پسر *** پذیرفت اندرز او سر بسر 
برفتند هر سوی کار آگهان *** که جویند از کار حیدر نشان 
چه از طارم لاجوردی سپهر *** فرا رفت ماه و فرو رفت مهر 
سوی لشگر شاه دین آمدند *** نهانی پر از خشم و کین آمدند 
بجستند بسیار و کم یافتند *** پر از درد و غم روی بر تافتند 
بر اندیشه دل چاره ساز آمدند *** سوی لشگر خویش باز آمدند 
بمرحب بگفتند کی شهریار *** ندانیم این گردش روزگار 
صفحه ( 168) 
دو چشم جهان دیده لشگر بسی *** بدینسان سپاهی ندیده کسی 
سپاه و سپهبد پر از خشم و کین *** خروشان و جوشان گره بر جبین 
چنین است در جنگ آئین شان *** چنین فرض گردید در دینشان 
که از رزمگه بر نتابند رو *** کند حمله گر خصم از چار سو 
همه کشته گردند در کار زار *** سر آرند تا خصم را روزگار 
سپاهی همه چنگ در چنگ تیز *** گزیده همه قتل را بر ستیز 
شمردیم گردان گردنکشان *** بدیدیم از نام حیدر نشان 
ولیکن بپرهیز از این نامدار *** ببین ساز و آئین این کار زار 
چه بشنید مرحب سخن از سیاه *** رخش گشت از بیم مانند کاه 
یکی راه بد در میان دو کوه *** جز آن ره نبد راهی از چار سو 
جز آن ره سوی ملک راهی نبد *** بجائی جز آن راه راهی نبد 
مران راه را ذرۀ مسدود کرد *** ز سنگ ز گچ چاره اش زود کرد 
سه روز اندر این کار شد روزگار *** که سد شد ز سنگ و زکچ رهگذار 
دل خود از آنراه خورسند کرد *** ز سنگ وز گچ راه را بند کرد

در بیان رسیدن حضرت بپای قلعۀ خیبر و مسدود بودن راه و ظهور معجزه از آن سرور

پیمبر چه نزدیک آنجا رسید *** سوی کشور و ملک راهی ندید 
سواران زهر سو بر او تاختند *** پی راه جستن کمین ساختند 
بسوی شهنشاه دین آمدند *** مه زار و اندوه گین آمدند 
که ای ره نمایندۀ راه راست *** که لطف تو بر گمرهان رهنماست 
اگر همچو تو رهنمائی نبود *** بسوی خداوند راهی نبود 
ز نور تو یک رزخ تافته *** بخورشید و مه چرخ ره یافته 
پیمبر چه گفتار ایشان شنید *** بگفت و عنان را زره بر کشید 
خداوند من رهنمای منست *** که از وی روان روح اندر تنست 
دهد خاک را سوی قوسین راه *** نماید بنزدیک خود جایگاه 
گشاید بسی بابها بی کلید *** به بیره بسی راه آرد پدید 
نماید ره آسمان خاک را *** ز ناپاک پیدا کند پاک را 
در این ره مرا رهنما او بسست *** چه حاجت مرا بر ره بی رهست 
بفرمود تا نامداران دین *** بر آیند یک سر برافراز زین 
بپوشند خفتان و خود و زره *** گشایند از ابروی ایشان گره 
همه دست ها را ببالا زنند *** سر نیزه را بر ثریا زنند 
دهند از لوا پرنیان را بباد *** بنام خداوند آرند یاد 
کنانها بر آرند یکسر بزه *** ملایک در افلاک گوینده زه 
بر آرند شمشیر ها از نیام *** ز شمشیر و از نیزه جویند کام 
سواران سراسر بائین روند *** بائین پیاپی چه پروین روند 
سپه چون شنیدند از وی سخن *** نهادند در زیر جوشن کفن 
همه پر زده دست و در دست تیغ *** نکرده برای نبی جان دریغ 
کشیده همه خنجر جان گرا *** نهاده همه جان خود زیر پا 
سنانها بابر اندر افراشتند *** کمان گوشها را همه داشتند 
خروشان و جوشان و تکبیر گو *** در افکنده غلغل بهامون و کوه 
لوا سر بچرخ نهم بر فراشت *** بن نیزه ها کوی خورشید داشت 
تزلزل در افتاد در کوه و دشت *** دو چشم ملک زان سپه خیره گشت 
تو گفتی زمین کوه آهن شده *** و یا آسمان غرق جوشن شده 
زره در برش بود ختم رسل *** چه شبنم که بنشسته بر روی گل 
کمانها بدوش اندر انداخته *** فرح را تن از رشک بگداخته 
ز چرخش عیان قرب پروردگار *** ز هر گوشه قوسین بد آشکار 
کمندی فکنده بقرپوس زین *** ز هر رشته بنمود حبل المتین 
بزیر عمامه نهان ترک و خود *** تو گفتی که عمامه بر عرش بود 
سر فخر عرش خدای ودود *** دمادم بر آن ترک آن خود بود 
زده بر کمر آبگون خنجری *** غرض بود جوهر ز هر جوهری 
گرفته بکف نیزۀ بس بلند *** ز نوکش شده آسمان مستمند 
نه در خود و خفتان نهان بود تن *** عجب بود پر نور از ذوالمنن 
پیمبر سوی لشگر از مهر دید *** بروی منیر علی (ع) بنگرید 
بروی علی دیده را بر گشاد *** بسی کرد نام خداوند یاد 
بخندید رو سوی او کرد و گفت *** که بر دشمنت باد تیمار جفت 
ترا در دل از هیچ رو غم مباد *** ترا سایه بر ملک دین کم مباد 
که امروز از لطف پروردگار *** ز من معجزی میشود آشکار 
ولی چند روز دیگر در جهان *** بسی از تو اعجاز گردد عیان 
بسی معجز آید ز دستت پدید *** در بسته از دستت آید کلید 
بلند آید از بازویت دست من *** ز دستت گراید همه شست من 
بد آمد ابوبکر را زان نوید *** نهانی بسوی عمر بنگرید 
که این مرد هر چند سازد فسون *** فزون گردد او را دماد جنون 
بصحرا چه دیوانگان تاخته *** سوی کوه شمشیر و تیغ آخته 
ولی گر چه دارد فسونش اثر *** نباشد بکوه گران کارگر 
ز خجلت بماند دو پایش بگل *** بخندیم ما و وی آید خجل 
پس آنگاه پیغمبر کردگار *** روان شد سوی کوه از آنرهگذار 
ز خجلت کمر کرد خم بیستون *** ز حسرت ببارید از دیده خون 
بایران دماوند آمد ستوه *** فرو ریخت اعضای البرز کوه 
کمر گاه الوند بر خاک خورد *** دماوند را در جهان باد برد 
سر نیزه بر کوه خارا نهاد *** سر کوه بر پای او اوفتاد 
سر نیزه اش چون دل کوه سفت *** دل کوه خارا چو گل بر شکفت 
ز نوک نی و نیزه پوشید بند *** که آوازش آمد ز هر بند بند 
ز شادی بخا را تزلزل فتاد *** بجان و تن خویش صد راه داد 
فروشد بخاک و بر آمد ز جا *** ز شادی ندانست سر را ز پا 
بر آمد دمادم ز خارا خروش *** بصوت حزین گفت دل پر ز جوش 
که من سالها آرزو داشتم *** ز عشقش بدل عقد ها داشتم 
که نوک سنانش خراشد دلم *** گشاید ز دل عقدۀ مشکلم 
که یکبارگی در رهش جان دهم *** ز نوک سنان جان بجانان دهم 
بغلطد تنم پیش پایش بخاک *** ز سم ستورش شود چاک چاک 
کنون آرزو آمدم در کنار *** ز خارا و خارم گل آمد ببار 
صفحه(169) 
بر آن کوه خارا دهی باز شد *** کز آن ره جهان پر ز آواز شد 
تو گفتی که بنای عهد ازل *** بیاراست دروازۀ بی بدل 
سوی کشور خیبر آمد سپاه *** نهان گشت از گرد خورشید و ماه 
همی رفت پیش اندران جبرئیل *** بهر جای بد او نبی را دلیل 
ز خون دلیران و از برق تیغ *** عیان گشت اندر زمین تیره میغ 
ز پیکان تیر و ز نوک سنان *** شهاب از زمین رفته تا آسمان 
یهودان بی مایه ترسان شدند *** بهر سو ز هیبت گریزان شدند 
بسوی قموش اندر آمد سپاه *** سوی قلعه بستند هر سوی راه 
یکی قلعه دیدند سر بر سپهر *** گذشته بلندیش از ماه و مهر 
پیمبر بفرمود تا خیمه گاه *** سراسر زدند اندر آن جایگاه 
بزرگان و لشگر فرود آمدند *** ببودند شادان و دم در زدند 
پیمبر سوی یک بیک بنگرید *** علی را چو خورشید تابان بدید 
که بد دیده اش ار رمد ناتوان *** ز چشم نبی اشک غم شد روان 
پیمبر بدو گفت از روی مهر *** که ای قبۀ بارگاهت سپهر 
تو اکنون سوی خیمۀ خود خرام *** که کارم ز کار تو گردد بکام 
بفرمان پیغمبر انس و جان *** علی سوی آرامگه شد روان

رفتن ابوبکر بمیدان کار زار و هزیمت یافتن ابوبکر از خوف حارث یهود و گذارش

سحر گه که خورشید بیجاده رنگ *** بر آورد از چنگ خرچنگ چنگ 
فلک شیوه کج روی ساز کرد *** چو خرچنگ کج رفتن آغاز کرد 
سوی بارگاه رسول امین *** دلیران برفتند دل پر ز کین 
بر آمد نبی از وراء حجاب *** چو اندر ورای حجاب آفتاب 
فروغ رخش مهر را تیره کرد *** مه روی او راه را خیره کرد 
کسی را نبد تاب رخسار او *** دلی را نبد تاب دیدار او 
بزرگان سراسر شدند انجمن *** زبانها شده خشک اندر دهن 
زبانها نه یاری گفتار داشت *** نه آرایشان رای پیکار داشت 
بپرسید از ایشان رسول خدا *** که ای نامداران با روی و رای 
هر آنکس که تازد بآوردگاه *** کشد یا شود کشته در رزمگاه 
شود سوی آورد ناورد خواه *** چه لشگر چه از سروران سپاه 
مر او را بود جایگه در بهشت *** اگر چند باشد گنهکار و زشت 
کسی ز انجمن هیچ پاسخ نداد *** زبان آوران را سخن شد زیاد 
که ای نامداران با داد و دین *** بجان نبی و بجان آفرین 
که از ما بر این لشگر آید شکست *** بآسانی این قلعه آید بدست 
گشائیدن قلعه در دست ماست *** چه دست گشاینده مشگل گشاست 
پیمبر بهر سو بسی بنگرید *** بسوی ابوبکر صدیق دید 
خدیوی که بعد از نبی در سخن *** بجای سلیمان شود تکیه زن 
فرازندۀ رایت اولین *** بنزد پیمبر بروز پسین 
عبائی ز برد یمانی ببر *** عصائی بدست و عمامه بسر 
زبان پر ز لاحول و دل هولناک *** ز حول و ز قوت دلش بود پاک 
یکی سبحه در گردن آویخته *** ز هر دانه دامی در آویخته 
پس آنگه رسول خدای مجید *** لوا را باو داد و گفت ای عمید 
برو سوی ابنرزم هشیار باش *** لوا را ز دشمن نگهدار باش 
بهمراه خود بر سران سپاه *** برو با سپه سوی آوردگاه 
هر آنکسکه بگریزد از رزمگاه *** برون کن ورا از میان سپاه 
که فرمودۀ دادگر داور است *** گریزنده در جنگ خود کافرست 
ز اسلام و از دین اسلام نیست *** بجز کفر او را سرانجام نیست 
چه بشنید صدیق لب بر گشاد *** ثنای نبی را بسی کرد یاد 
بدستی عصا و بدستی ردا *** ابوبکر در رزمگه کرد جای 
بدنبال او بد فراوان سپاه *** همه جنگجوی و همه کینه خواه 
درخشای لوای نبی بر سرش *** بپوشیده برد یمانی برش 
خروش سپه تا بکیوان رسید *** مه و مهر از گرد شد نا پدید 
چه درمان ز بالای در بنگرید *** لوا را بدست ابوبکر دید 
بپرسید کین جادوی پیر کیست *** که ز کار زشتش عیان جادوئیست 
ندیده است چشم سپهر برین *** لوائی چنان و دلیری چنین 
تو گوئی که ابلیس دارد شهاب *** بخفاش گشته قرین آفتاب 
ندیده چو آن پیر ناپاک کیش *** بدیر و ببتخانه پیر و کشیش 
همانا ز ابلیس دارد نژاد *** و یا مادر دهر ابلیس زاد 
چنین داد پاسخ یک زان سپاه *** که بوبکر را دیده بیگاه گاه 
بدو گفت کین نیست مرد نبرد *** بجنگ دلیران شود روی زرد 
ندارد بدین نبی اعتقاد *** پرستار عزاست این دیو زاد 
بسوی کسی گر رود بهر جنگ *** گریزد ز جنگ و نیارد درنگ 
بافسون گری با عمر هست یار *** بسحر و بافسون شده یار غار 
اگر کار بارش همه ساحریست *** ولی او چو گوسالۀ سامریست 
چنین گفت در شأن او یار او *** از آن گرم گردید بازار او 
نه معراج جنت نشست و یست *** بر او رنگ جنت نشست و یست 
چه بشنید مرحب بخندید و گفت *** که با یار او باد تیمار جفت 
که هرگز خدای جهان آفرین *** بر آرندۀ آسمان و زمین 
دهد خاتم اندر کف دیو زشت *** بدوزخ سپارد کلید بهشت 
بهشتی که او باشدش پایه دار *** خردمند دوزخ کند اختیار 
پر از درد بادار دل یار او *** در وعست انجام گفتار او 
برادر یکی بود او را چو شیر *** بهنگام کینه چو پیر دلیر 
دلیر و هنرمند و حارث بنام *** بسی خورده از خون دشمن مدام 
طلب کرد او را بنزدیک خویش *** سخن گفت بسیار و بنشاند پیش 
که پیری از آن سو بجنگ آمده *** پر از مکر و ریو شرنگ آمده 
برو سوی این دیو جادو پرست *** بمیدان ورا زنده بر بند دست

آمدن حارث بمیدان حرب با سپاه یهودان

ز سالار لشگر بر آور دمار *** نبی را دل آسان کن از یار مار 
بپوشید حارث سلاح نبرد *** بسوی هم آورد آهنگ کرد 
صفحه (170) 
پس و پشت او بد سپاهی گران *** همه نامداران جوشن روان 
چه لشگر ز بالا بزیر آمدند *** خروشان بمیدان دلیر آمدند 
بآوا در آمد غو نای و کوس *** نبد هیچ راه فسون و فسوس 
در آن دشت شد روز روشن چه شب *** در افتاد بوبکر در تاب و تب 
بسوی ابوبکر آمد بجنگ *** چه کردید با او هم آورد تنگ 
خروشید کای پیر بر گشته روز *** لوا را کفن بر تن خویش دوز 
چه رو به ز افسون بچنگال شیر *** فتادی در این رزمگه ناگزیر 
نبیند چنین سوی بت بت پرست *** ویا بر همن بر سوی دیر مست 
نه موبد چنین آید اندر کنشت *** که آئی تو در رزم ای دیو زشت 
ببندم بخواری تو را هر دو دست *** برم سوی مرحب یکی بت پرست 
ترا سبحه آلوده در خون کنم *** ز خون بند ز نار گلگون کنم 
بگفت این و سوی ابوبکر تاخت *** ابوبکر از تاختن زهر باخت 
بر آمد خروشان سپه از دو رو *** از او گشت میدان پراز های و هو 
دلیران اسلام یکسر چه شیر *** بمیدان کفار در دار و گیر 
دل هر دو لشگر بر آمد بجوش *** همی کر شد از نالۀ کوس گوش 
دلیران اسلام در رزم چیر *** ابوبکر را شد دل از رزم سیر 
شد از بیم حارث بتن مستند *** بلرزید و مهمیز زد بر سمند 
بمیدان نبودش زمانی درنگ *** برون رفت از جنگ ناکرده جنگ 
بخود گف این راز دل پر ز جوش *** من این نکته را و هم گفتش بگو 
که دانای طوسی چنین گفته است *** که رحمت بر او باد در سفته است 
گریز بهنگام و سر پا بجا *** به از پلهوانی و سر زیر پا 
سواران اسلام جولان کنان *** همه دست حیرت بدندان گزان 
که ابله سپهدار لشگر مباد *** چه باشد دهد ملک و لشگر بیاد 
چرا جنگ ناکرده بگریختی *** بسر خاک نامردمی ریختی 
چگونه بروی نبی بنگریم *** بدرگاه یزدان چه پوزش بریم 
چنین داد فرمان پیمبر بما *** که در جنگ اگر ناکسی از شما 
گریزد ورا بهره ز اسلام نیست *** جز از شرک کفرش سرانجام نیست 
کجا سر بر آریم از این عار و ننگ *** که چون تو بزرگی گریزد ز جنگ 
نشیند بدامان ما از تو ننگ *** که زینسان گریزی تو نا کرده جنگ 
تو بر گرد بر قلبگه جای دار *** بما رزم و پیکار را واگذار 
یکی سبحه بر جای زنار داشت *** که زان دانه ها گرم بازار داشت 
نه هر دانه ئی پر ز افسانه بود *** که صد دام در زیر صد دانه بود 
بر آورد لاحول گویان بدست *** چو زنار در پنجۀ بت پرست 
سواران بدو اندر آویختند *** ز هر پنجه اش سبحه بگسیختند 
که فرمان پیغمبر ذوالجلال *** خردمند باطل نسازد بفال 
بدارای یزدان و جان رسول *** بقول مجید و بحق بتول 
که از جنگ ناکرده خردی شکست *** ببالا نرفتی فتادی به پست 
دگر گفتگو بود با او سپاه *** که ناگاه از دشت آوردگاه 
خروشی بر آورد حارث بلند *** که زان لرزه بر چرخ هفتم فکند 
خروشش چه بر گوش لشگر رسید *** ابوبکر چون گور وحشی رمید 
بزرگان لشگر پی نام و ننگ *** لجام سمندش گرفتند تنگ 
ولی اسب او کرده در دشت رم *** دمش شد بفرق سپهبد علم 
لجام از دهان فرس بر گسیخت *** دگر باره سالار لشگر گریخت 
ز دوشش عبا و ردا گشت دور *** شد عمامه اش پایمال ستور

هزیمت یافتن ابوبکر از میدان و آمدن او بخدمت حضرت رسول با احوال پریشان

ز وحشت لوا و عصارا گذاشت *** بجام فرسم را نه بر دست داشت 
خروشان و لرزان از آن رزمگاه *** بیامد به سوی نبی با سپاه 
گسسته عنان و شکسته رکیب *** بتن لرز لرزان و دل پر نهیب 
چه نزد نبی شد ز پشت سمند *** تن خود بپای پیمبر فکند 
بغلطید پر درد بر روی خاک *** چو غرق گنه نزد یزدان پاک 
تو گفتی روانش بر آمد ز تن *** روان بر تنش بود گفتی کفن 
زبان خشک و دو دیده از اشک تر *** دو پا خالی از کفش و پر خاک سر 
زمانی چه بیهوش ز خاک خفت *** بسوی نبی سر برآورد و گفت 
که زین رزمگه آنچه من دیده ام *** نه هرگز بدیدم نه بشنیده ام 
از این دؤ سواری بر آمد بجنگ *** که لرزیدز آواز او کوه و سنگ 
بر آمد یکی اژدهای دژم *** که گفتی جهان را بسوزد بهم 
از این دژ سواری بر آمد بجنگ *** که لرزید ز آواز او کوه و سنگ 
بر آمد یکی اژهای دژم *** که گفتی جهان را بسوزد بهم 
پس پشت او لشگری همچو دیو *** همه بر کشیده بکیوان غریو 
چو با او سپه اندر آمد بدشت *** همه دشت در گرز و فولاد گشت 
بجولان سواران فولاد سم *** همه غرق آهن ز سر تا بدم 
درخشان سنان های زهر آبدار *** فروزنده شمشیر آتش شرار 
ز گرد سپه تار شد روزگار *** بهم بر به پیوست لیل و نهار 
من و لشگر از بیم ترسان شدیم *** ز دهشت ز هر سو گریزان شدیم 
چه دیدم در آنجا مرا تاب نیست *** ره جنگ جستن از این باب نیست 
بخیره نکردم در آنجا درنگ *** ندادم در آن رزمگه اذن جنگ 
سوی خاک پاک نبی تاختم *** عصا و لوا را نینداختم 
نباید باین قوم پیکار و جنگ *** نشاید نمودن در آنجا درنگ 
در این گفتگو بود او با رسول *** که ناگاه گردان لشگر ملول 
ز کار ابوبکر فریاد خواه *** رسیدند تاژان سوی بارگاه 
همه بر نهادند بر خاک سر *** خروشان بنزدیک خیر البشر 
که از تست بر پا سپهر بلند *** شده از تو روح الامین ارجمند 
زده تا سمند تو بر خاک سم *** شیاطین در افلاک ره کرده گم 
ستور تو تا بر ملک تاخته *** ملک بر فلک شهپر انداخته 
ز مهر تو میکال جوید دلیل *** دود در رکاب ظفر جبرئیل 
رسیدیم ما چون سوی رزمگاه *** چه از دژ بجنگ اندر آمد سپاه 
سواران ابا نیزه تیغ آختند *** بمیدان بهر سو برون تاختند 
ولی هم نبردی نیامد بجنگ *** نشد بر دلیری ز مار کار تنگ 
سواری نتازید در رزمگاه *** بمیدان دلیری نشد کینه خواه 
نه کسرا سمندی ز زین بر گرفت *** نه شمشیر از پیکری سر گرفت 
نه دستی سوی خنجری شد دراز *** نه با خنجری خنجری گفت راز 
نه تیغی درخشید در کار زار *** نه نوک سنانی سر آورد بار صفحه (171) 
نه در دشت کین جوی خون شد روان *** نیفتاد بی تن سری از سنان 
بآورد گه کس نشد هم نبرد *** سر هم نبردی نیامد بگرد 
سنانی نه بر سینه ای آرمید *** خدنگی کجا پهلوئی را درید 
که ناگه ابوبکر از آنجا گریخت *** چنین بر سر و پای خود خاک ریخت 
بزاری باو اندر آویختم *** ز تنها جوی خوی فرو ریختم 
که بر گردو بر گرد لشگر بایست *** ببینیم تا کار پیکار چیست 
بگفتیم ما جمله جنگ آوریم *** همه بر عدو کار تنگ آوریم 
زما هیچ نشنید و شد بر ستیز *** دیگر باره پیمود راه گریز 
سپهدار لشگر چه ترسان بود *** سپه را از او دل هراسان بود 
نمایند لشگر کجا کار زار *** چو جوید سپهدار راه فرار 
دریغا که اسلام را مرد نیست *** کسی راز مردی بدل درد نیست 
کنون ما بنزدیک پروردگار *** چه خواهیم گفتن بروز شمار 
مگر جرم ما داور دادگر *** ببخشد سراسر بخیر البشر 
چه بشنید گفتار راوی وفا *** بلشگر نیوشنده قل کفی 
دل من ز کار شما ریش نیست *** شما را در این جنگ تشویش نیست 
نه من راز لشگر بد آمد گمان *** نه زین جنگ آید بلشگر زیان 
در اینکار دادار یار منست *** ثنای جهاندار کار منست 
شما را در این کار تشویش نیست *** عیانست بر من که تقصیر کیست 
خرامید هر یک سوی جای خویش *** چنان چون سپه راست آئین و کیش 
مخوابید بسیار و دارید پاس *** میارید زین رزم بر دل هراس 
که از من بدین قلعه آید شکست *** بآسانی این قلعه آید بدست 
شما دل ندارید پر درد و غم *** مباشید از کار لشگر دژم 
چه لشگر شنیدند از او سر بسر *** بپای ستورش نهادند سر 
برفتند هر یک سوی جایگاه *** سوی خیمه رفتند شاه و سپاه 
وزانسو چه فیروز حارث بجنگ *** سوی مرحب آمد برون بسته تنگ 
بفرمود مرحب هر آنکس که بود *** بزرگان و خویشان قوم یهود

برگشت حارث از میدان کار زار و مشایعت یهودان

پذیره شدن را مهیا شدند *** بآئین همه دشت پیما شدند 
خروشیدن نای روئینه کوس *** ز ملک حبش رفت تا شهر طوس 
ز بس چنگ و طنبور و نای و سرود *** عیان از فلک زهره آمد فرود 
چه حارث بنزدیک مرحب رسید *** مر او را ببر تنگ مرحب کشید 
بپرسید از لشگر و رزمگاه *** ز کار سپهدار و یکسر سپاه 
چه اندر عرب نیست مردانگی *** همه جسته آئین دیوانگی 
یکی پیر جادوگری کار زار *** بتازید کارد ز لشگر دمار 
ز مکر و ز افسون که آن پیر داشت *** ز تسبیح و تهلیل و تذویر داشت 
بسجاده و سبحه و مکر و رنگ *** همی خواست کاسان کند کار جنگ 
که من سوی میدان فرو تاختم *** سوی قوم اسلام تیغ آختم 
سپاهی از آنسو بجنگ آمده *** بمیدان همه تیز چنگ آمده 
نشد کشته در پهن میدان بسی *** نیامد ز گردان بمیدان کسی 
که ناگاه پیر پر افسون گریخت *** بفرق خود و لشگرش خاک ریخت 
بدنبال او جمله جوشان شدیم *** سوی رزم جستن خروشان شدیم 
جهان شد بر اسلامیان تار و تنگ *** گریزان برفتند تا کرده جنگ 
کنون روز فردا باقبان تو *** بهر جای فرخ بود فال تو 
ز اسلام خون اندر آرم بجو *** کنم حمله بر لشگر از چار سو 
نمانم نشانی ز قوم عرب *** بر ایشان کنم روز روشن چه شب 
بن و بیخ ایشان ز جا بر کنم *** سپه را سراسر ز خیبر کنم 
چه مرحب سخنهای او را شنود *** بر او مر بسی آفرین بر فزود 
بفرود گنجورش آمد بپیش *** سخن گفت با او ز کم و ز بیش 
بفرمود صد اسب زرین لگام *** همه داغ مرحب بر او کرده نام 
کنیزان هزاران همه نوش لب *** که کم بود مانندشان در عرب 
یکی تاج زرین مکلل بزر *** نشانده بر او چند گونه گهر 
دو صد برده سیم و دو صد بدره زر *** ببخشید بر حارث نامور 
سوی مرحب آورد گنجور زود *** بحارث ببخشید او هر چه بود 
بپوشید آن خلعت شاهوار *** که فیروز گردید در کار زار

ذکر رفتن عمر خطاب بالشگر اسلام بمیدان ستیز با یهودیان خبیری

چو خورد دامن خویش چید از میان *** شب تیره گردید دامن کشان 
پر از کینه سلطان بیدا و شام *** پر از کین بر آمد بتخت ظلام 
چنان آتش قیرگون برفروخت *** که انجم از آن خیره گی تیره سوخت 
چراغ کوکب در او سوخته *** زمین آسمان را بخود دوخته 
فرو رفت اکنون بدریای قیر *** در آن راه گم کرده بر جیس و تیر 
شب ظلمت اندوز وحشت قرین *** پر از هول و وحشت چه روز پسین 
تو گفتی نه از نور بنیاد بود *** جهان از ازل ظلمت آباد بود 
شده از سیاهی در آن مهر و ماه *** چو یونس بزندان و یوسف بچاه 
در آن شب یکایک سران عرب *** چه آنشب بیفتاد در تاب و تب 
بکف تیره منشور عیوق بود *** جهان پر ز اوصاف فارق بود 
همه یک بدیگر نهادند رو *** بد از کار پیکارشان گفتگو 
روان شد بتن پر غم و سوگوار *** سوی خیمه یار خود یار غار 
نشست و سخن گفتن آغاز کرد *** سر رازهای نهان باز کرد 
که لشگر نیارند در جنگ تاب *** چه گویند فردا مر او را جواب 
در آن شب بسی راز گفت و شنود *** میان ابوبکر و بوحفض بود 
سحرگه چه زین طارم نیلگون *** عیان گشت خورشید چون طشتخون 
پیمبر بر آمد ز پرده سرا *** بزرگان جمله به پیشش بپا 
سراسر همه بر کشیدند صف *** گرفته همه تیغ و خنجر بکف 
پیمبر سوی یکدیگر بنگرید *** سران سپه را سراسر بدید 
بسی رخش فکرت زهر سو دواند *** سر سرکشان را بر خویش خواند 
خدیو خردمند فرخاش خر *** سر افراز و فرزند بطحا عمر 
ز گردنکشان و ز نام آوران *** بگیتی ندارد چو او کس نشان 
ز اصحاب بطحا چو او کینه ور *** پی کینه جستن نه بسته کمر 
شده تا عیان ذات او در جهان *** عزازیل گشته بدوزخ نهان 
صفحه (172) 
ز کردار او در جهان کفر پست *** ز کارش بر آئین کسری شکست 
امیری که ز اعجاز در کار جنگ *** چه میگشت بر لشکرش کار تنگ 
نشستی بدانسو کمر کرده پشت *** گرفتی کمانها و تیری بمشت 
ز رهگیرش چون تیر کشتی رها *** نشستی چه تا پر بر آماجگاه 
ز اعجاز آن مقتدای جهان *** ز آماجگه آب کشتی روان 
بر آسوده از حلم او لشگری *** شده شاد از علم او کشوری 
لوا را باو داد خیر البشر *** که آگاه بود او زخیر و ز شر 
که امروز سالار میدان توئی *** سپهدار این نامداران توئی 
چه بشنید فاروق سر بر زمین *** بسائید بسیار و کرد آفرین 
چنین گفت کی سرور دین پناه *** مرا بر گزیدی در این رزمگاه 
کنون من بتازم بدشت نبرد *** بر آرم از این قوم ناپاک گرد 
در و دشت خیبر پر از خون کنم *** ز خون دشت را رود جیحون کنم 
بیک ضرب مرحب بر آرم ز پا *** نمانم بر این بوم و بر کد خدا 
پیمبر چه گفتار او را شنفت *** ز گفتار او گشت خندان و فت 
ببینیم امروز در رزمگاه *** دو رویه چه آید بمیدان سپاه 
شود زیر این طاق سبز سپهر *** کرا سرخ روی و کرا زرد چهر 
بدشمن بتازد که روز نبرد *** که بر گردد از رزمگه روی زرد 
که فیروز و بهر که آید شکست *** بمیدان که گردد بلند و که پست 
که در رزمگه بر فرازد علم *** لوای که گردد باورد خم 
که رو سوی دشمن کند پر ستیز *** ز دشمن که رو آورد در گریز 
که جان را کند در ره دین فدا *** که دین را نهد بهر جان زیر پا 
چه بشنید فاروق گفت این سخن *** که فیروز بر گردم از رزم من 
بخود گشت تا زان چه در رزمخواه *** روان گشت تا زانسوی رزمگاه 
سپاه فراوان پس و پشت او *** لوای نبی بود در مشت او 
ز رخسار و دیدار آن پیل تن *** بلرزید بر خویشتن اهرمن 
چه آن آتشین پیکر آمد بدشت *** پر آتش ز آسیب او گشت دشت 
ز نوک سنانش هوا چاک چاک *** ز سم ستورش زمین زیر خاک 
چه از باره مرحب بر او بنگرید *** ز آهن یکی آهنین پاره دید