فوج

4* چگونگی آفرینش آسمان ها

7* صفات والای فرشتگان

اشتغال به عبادت پروردگار، فرشتگان را از دیگر کارها باز داشته ، و حقیقت ایمان میان آنها و معرفت حق، پیوند لازم ایجاد کرد ، نعمت یقین آنها را شیدای حق گردانید که به غیر خدا هیچ علاقه ای ندارند. شیرینی معرفت خدا را چشیده و از جام محبّت پروردگار سیراب شدند ، ترس و خوف الهی در ژرفای جان فرشتگان راه یافته ، و از فراوانی عبادت قامتشان خمیده و شوق و رغبت فراوان،

______________________________

(1) با طرح موجوداتی غیر مادّی چون فرشته، فرشتگان، روح و ارواح، تفکّر اصالت مادّه (ماتریالیسم) را مورد نقد قرار می دهد و این حقیقت به اثبات می رسد که موجوداتی غیر مادّی و جهانی فراسوی مادّیات وجود دارند.

9* چگونگی آفرینش زمین

زمین را به موج های پر خروش ، و دریاهای موّاج فرو پوشاند ،

12* داستان زندگی آغازین آدم علیه السّلام و اعزام پیامبران علیهم السّلام

هنگامی که خدا زمین را آماده زندگی انسان ساخت و فرمان خود را صادر فرمود ، آدم علیه السّلام را از میان مخلوقاتش برگزید ، و او را نخستین و برترین مخلوق خود در زمین قرار داد. ابتدا آدم را در بهشت جای داده و خوراکی های گوارا به او بخشید و از آنچه که او را منع کرد پرهیز داد و آگاهش ساخت که اقدام بر آن، نافرمانی بوده و مقام و ارزش او را به خطر خواهد افکند. امّا آدم علیه السّلام به آنچه نهی شد، اقدام کرد «2» و علم خداوند در باره او تحقّق یافت ، تا آن که پس از توبه، او را از بهشت به سوی زمین فرستاد، تا با نسل خود زمین را آباد کند ، و بدین وسیله حجت را بر بندگان تمام کرد ، و پس از وفات آدم علیه السّلام زمین را از حجّت خالی نگذاشت و میان فرزندان آدم علیه السّلام و خود، پیوند شناسایی برقرار فرمود ، و قرن به قرن، حجّت ها و دلیل ها را بر زبان پیامبران برگزیده آسمانی و حاملان رسالت خویش جاری ساخت ، تا اینکه سلسله انبیاء با پیامبر اسلام، حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به اتمام رسید و بیان احکام و انذار و بشارت الهی به سر منزل نهایی راه یافت.

اشاره

(پس از قتل عثمان آنگاه که مردم هجوم آوردند تا با امام علی علیه السّلام بیعت کنند، در روز جمعه 25 ذی الحجّه سال 35 هجری در مدینه فرمود)

علل نپذیرفتن خلافت

مرا واگذارید و دیگری را به دست آرید ، «1» زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند ، چهره افق حقیقت را (در دوران خلافت سه خلیفه) ابرهای تیره فساد گرفته ، و راه مستقیم حق ناشناخته ماند. آگاه باشید، اگر دعوت شما را بپذیرم، بر أساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم و به گفتار این و آن، و سر زنش سرزنش کنندگان گوش فرا نمی دهم. اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر، و مطیع تر از شما نسبت به رییس حکومت باشم ، در حالی که من وزیر و مشاورتان باشم بهتر است که امیر و رهبر شما گردم.

3* خبر از فتنه های بنی امیّه

آگاه باشید! همانا ترسناکترین فتنه ها در نظر من، فتنه بنی امیّه بر شما است ، فتنه ای کور و ظلمانی که سلطه اش همه جا را فرا گرفته و بلای آن دامنگیر نیکوکاران است. هر کس آن فتنه ها را بشناسد نگرانی و سختی آن دامنگیرش گردد ، و هر کس که فتنه ها را نشناسد، حادثه ای برای او رخ نخواهد داد.

به خدا سوگند بنی امیّه بعد از من برای شما زمامداران بدی خواهند بود ، آنان چونان شتر سرکشی که دست به زمین کوبد و لگد زند و با دندان گاز گیرد و از دوشیدن شیر امتناع ورزد ، با شما چنین برخورداری دارند، و از شما کسی باقی نگذارند، جز آن کس که برای آنها سودمند باشد یا آزاری بدانها نرساند. و بلای فرزندان بنی امیّه، بر شما طولانی خواهد ماند چندان که یاری خواستن شما از ایشان چون یاری خواستن بنده باشد از مولای خویش یا تسلیم شده از پیشوای خود. فتنه های بنی امیّه پیاپی با چهره ای زشت و ترس آور ، و ظلمتی با تاریکی عصر جاهلیّت، بر شما فرود می آید. نه نور هدایتی در آن پیدا ، و نه پرچم نجاتی در آن روزگاران بچشم می خورد.

1 وصف خدای سبحان

برتر و بزرگ است خدایی که اندیشه های ژرف، حقیقت ذات او را نمی توانند درک کنند ، و گمان زیرک ها آن را نمی یابد ، آغازی است که نهایتی ندارد تا به آخر رسد ، و پایانی ندارد تا ایّام او سپری گردد.

2 وصف پیامبران آسمانی

پیامبران را در بهترین جایگاه به ودیعت گذارد ، و در بهترین مکان ها استقرارشان داد. از صلب کریمانه پدران به رحم پاک مادران منتقل فرمود ، که هرگاه یکی از آنان درگذشت، دیگری برای پیش برد دین خدا به پاخاست.

3 وصف پیامبر اسلام و اهل بیت علیهم السّلام

تا اینکه کرامت اعزام نبوّت از طرف خدای سبحان به حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسید. نهاد اصلی وجود او را از بهترین معادن استخراج کرد ، و نهال وجود او را در اصیل ترین و عزیزترین سرزمین ها کاشت و آبیاری کرد ، او را از همان درختی که دیگر پیامبران و امینان خود را از آن آفرید به وجود آورد ، که عترت او بهترین عترت ها ، و خاندانش بهترین خاندانها ، و درخت وجودش از بهترین درختان است ، در حرم أمن خدا رویید ، و در آغوش خانواده کریمی بزرگ شد ، شاخه های بلند آن سر به آسمان کشیده که دست کسی به میوه آن نمی رسید. پس، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیشوای پرهیزکاران ، و وسیله بینایی هدایت خواهان است ، چراغی با نور درخشان ، و ستاره ای فروزان ، و شعله ای با برق های خیره کننده و تابان است ، راه و رسم او با اعتدال ، و روش زندگی او صحیح و پایدار ، و سخنانش روشنگر حقّ و باطل، و حکم او عادلانه است. خدا او را زمانی مبعوث فرمود که با زمان پیامبران گذشته فاصله طولانی داشت و مردم از نیکوکاری فاصله گرفته ، و امّت ها به جهل و نادانی گرفتار شده بودند.

4 نصیحت به مردم

خدا شما را بیامرزد، اعمال نیکو بر أساس نشانه های روشن «1» انجام دهید ، زیرا که راه، روشن است، و شما را به خانه أمن و أمان دعوت می کند. هم اکنون در دنیایی زندگی می کنید که می توانید رضایت خدا را به دست آورید. با مهلت و آسایش خاطری که دارید. اکنون نامه عمل سرگشاده ، و قلم فرشتگان نویسنده در حرکت است ، بدن ها سالم و زبان ها گویاست ، توبه مورد قبول و اعمال نیکو را می پذیرند.

______________________________

(1) راه و رسم آشکار عترت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

دوران جاهلیّت و نعمت بعثت

خدا پیامبر اسلام را به هنگامی مبعوث فرمود که مردم در حیرت و سرگردانی بودند ، در فتنه ها به سر می بردند ، هوی و هوس بر آنها چیره شده ، و خود بزرگ بینی و تکبّر به لغزش های فراوانشان کشانده بود ، و نادانیهای جاهلیّت پست و خوارشان کرده ، و در امور زندگی حیران و سرگردان بودند ، و بلای جهل و نادانی دامنگیرشان بود. پس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نصیحت و خیرخواهی نهایت تلاش را کرد ، و آنان را به راه راست راهنمایی ، و از راه حکمت و موعظه نیکو، مردم را به خدا دعوت فرمود.

3 ضرورت اطاعت (از اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «اهل بیت علیهم السّلام»

مردم! به اهل بیت پیامبرتان بنگرید، از آن سو که گام بر می دارند بروید ، قدم جای قدمشان بگذارید ، آنها شما را هرگز از راه هدایت بیرون نمی برند ، و به پستی و هلاکت باز نمی گردانند. اگر سکوت کردند سکوت کنید ، و اگر قیام کردند قیام کنید ، از آنها پیشی نگیرید که گمراه می شوید ، و از آنان عقب نمانید که نابود می گردید.

______________________________

(1) ضرب المثل است، سبأ پدر اعراب یمن بود که ده پسر داشت، قبل از جنگ آنها را در طرف راست و چپ خود قرار داد تا با نظم خاصّی بجنگند، امّا وقتی جنگ شروع شد همه فرار کردند و پدر را تنها گذاشتند از آن پس «تفرّقوا ایادی سبأ» ضرب المثل شد.

(2) ضرب المثل است، «تربت ایدیکم» (دستهایتان خاک آلوده باد» یعنی تهی دست و فقیر بمانید.

خبر از ستمگری و فساد بنی امیّه

سوگند به خدا، بنی امیّه چنان به ستمگری و حکومت ادامه دهند که حرامی باقی نماند جز آن که حلال شمارند ، و پیمانی نمی ماند جز آن که همه را بشکنند ، و هیچ خیمه و خانه ای وجود ندارد جز آن که ستمکاری آنان در آنجا راه یابد، و ظلم و فسادشان مردم را از خانه ها کوچ دهد ، تا آن که در حکومتشان دو دسته بگریند: دسته ای برای دین خود که آن را از دست داده اند ، و دسته ای برای دنیای خود که به آن نرسیده اند. و یاری خواستن یکی از دیگری، چون یاری خواستن برده از ارباب خویش است که در حضور ارباب اطاعت دارد و در غیبت او بدگویی می کند. در حکومت بنی امیّه هر کس به خدا امیدوارتر باشد بیش از همه رنج و مصیبت بیند. پس اگر خداوند عافیت و سلامتی بخشید، قدر شناس باشید و اگر به بلا و گرفتاری مبتلا گشتید شکیبا باشید که سر انجام، پیروزی با پرهیزکاران است.

ترجمه خطبه 100

3 تداوم امامت تا ظهور امام زمان علیه السّلام

آگاه باشید، مثل آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چونان ستارگان آسمان است ، اگر ستاره ای غروب کند، ستاره دیگری طلوع خواهد کرد (تا ظهور صاحب الزمان علیه السّلام). گویا می بینم در پرتو خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نعمت های خدا بر شما تمام شده و شما به آنچه آرزو دارید رسیده اید.

اشاره

(از سخنان امام است که چونان خطبه ای جداگانه است و پس از جنگ جمل در سال 36 هجری در شهر بصره ایراد شد)

1 وصف روز قیامت

قیامت روزی است که خداوند همه انسان های گذشته و آینده را برای رسیدگی دقیق حساب و رسیدن به پاداش اعمال، گرد آورد ، همه فروتنانه به پاخیزند ، عرق از سر و رویشان و کنار دهانشان جاری است ، و زمین زیر پایشان لرزان است ، نیکو حال ترین آنان کسی است که جای گذاشتن دو پایش را پیدا کند یا جایی برای آسوده ماندن بیابد. «4»

2 خبر از آینده خونین بصره و رزم مجاهدانی پیروز

فتنه هایی چون تاریکی شب که نیرویی نمی تواند برابر آن بایستد ، و کسی نتواند پرچمهای آن را پایین کشد ، به سوی شما می آید چونان شتری که مهار شده و جهاز بر پشت آن نهاده و ساربان آن را کشانده و به سرعت می راند. فتنه جویان کسانی هستند که ضربات آنها شدید و غارتگری آنان اندک است. مردمی با آنان جهاد می کنند که در چشم متکبّران خوار و در روی زمین گمنام و در آسمان ها معروفند. در این هنگام، وای بر تو ای بصره! از سپاهی که نشانه خشم و انتقام الهی است ،

______________________________

(1) امّی: یعنی کسی که به مدرسه ای نرفت و از کسی علمی نیاموخت (که علوم او از طرف خداست)

(2) شنونده شخص امام است.

(3) برخی از شارحان نهج البلاغه، و مورّخین گفته اند که آن شخص عبد الملک مروان است.

(4) نفی نظریّه: فتالیزم msilataF )جبر عملی)

1 روش برخورد با دنیا

ای مردم! به دنیا چونان زاهدان روی گردان از آن، بنگرید. به خدا سوگند، دنیا به زودی ساکنان خود را از میان می برد و رفاه زدگان ایمن را به درد می آورد آنچه از دست رفت و پشت کرد هیچ گاه بر نمی گردد ، و آینده به روشنی معلوم نیست تا در انتظارش باشند ، شادی و سرور دنیا با غم و اندوه آمیخته ، و توانایی انسان به ضعف و سستی می گراید. زیبایی ها و شگفتی های دنیا شما را مغرور نسازد ، زیرا زمان کوتاهی دوام ندارد. خدا بیامرزد کسی را که بدرستی فکر کند، و پند گیرد ، و آگاهی یابد، و بینا شود «3» پس به زودی خواهید دانست که آنچه از دنیا وجود داشت از آن چیزی نمانده ، و آنچه از آخرت است جاویدان خواهد ماند ، هر چیز که به شمارش آید پایان پذیرد ، و هر چه انتظارش را می کشیدید خواهد آمد ، «4» و آنچه آمدنی است نزدیک باشد. (و از همین خطبه است)

2 ارزش عالم و بی ارزشی جاهل

دانا کسی است که قدر خود را بشناسد ، و در نادانی انسان این بس که ارزش خویش نداند. دشمن روی ترین افراد نزد خدا کسی است که خدا او را به حال خود واگذاشته تا از راه راست منحرف گردد ، و بدون راهنما برود ، اگر به محصولات دنیا دعوت شود تا مرز جان تلاش کند اما چون به آخرت و نعمتهای گوناگونش دعوت شود، سستی ورزد ، گویا آنچه برای آن کار می کند بر او واجب و آنچه نسبت به آن کوتاهی و تنبلی می کند، از او نخواسته اند.

3 سخنی از آینده

و این روزگاری است که جز مؤمن بی نام و نشان از آن رهایی نیابد: در میان مردم است او را نشناسند ، و در میان جمعیّت که نباشد کسی سراغ او را نگیرد ، آنها چراغ های هدایت ، و نشانه های رستگاری اند ، نه فتنه انگیزند و اهل فساد ، و نه سخنان دیگران و زشتی این و آن را به مردم رسانند ، خدا درهای رحمت را به روی آنان باز کرده و سختی عذاب خویش را از آنان گرفته است. ای مردم! بزودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می شود.

______________________________

(1) می توان فرازهای آخر را به غوّاصان رزمنده ایران در عملیّات کربلای پنج تفسیر کرد که زیر آب، بی گرد و غبار و صدایی به بصره حمله می کردند.

(2) اغبر، غبار آلود که چهره ها از شدّت گرسنگی بی درنگ و گرد آلود می نمایند.

(3) اشاره به: آپولوژی APOLOGY )عبرت آموزی و پند گیری)

(4) و آن مرگ حتمی است.

اشاره

(در سال 36 هجری وقتی امام به سوی شهر بصره حرکت می کرد در صحرای ربذه هنگامی که برخی از حجّاج بیت اللّه نیز به سخنان آن حضرت گوش فرا می دادند ایراد فرمود)

ره آورد بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

پس از ستایش پروردگار، همانا خداوند سبحان، حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود، در روزگارانی که عرب کتابی نخوانده و ادّعای وحی و پیامبری نداشت. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با یارانش به مبارزه با مخالفان پرداخت تا آنان را به سر منزل نجات کشاند ، و پیش از آن که مرگشان فرا رسد آنان را به رستگاری رساند. با خستگان مدارا کرد ، و شکسته حالان را زیر بال گرفت تا همه را به راه راست هدایت فرمود، جز آنان که راه گمراهی پیمودند. و در آنها خیری نبود. همه را نجات داد ، و در جایگاه مناسب رستگاری، استقرارشان بخشید ، تا آن که آسیاب زندگی آنان به چرخش در آمد ، و نیزه شان تیز شد. به خدا سوگند! من در دنباله آن سپاه بودم، تا باطل شکست خورد و عقب نشست ، و همه رهبری اسلام را فرمانبردار شدند ، در این راه هرگز ناتوان نشدم، و نترسیدم، و خیانت نکردم، و سستی در من راه نیافت. به خدا سوگند! درون باطل را می شکافم تا حق را از پهلویش بیرون کشم.

می گویم: (جملات برگزیده این خطبه را در خطبه 33 نیز آورده ایم ، چون در این نقل اندک تفاوتی وجود داشت بار دیگر جداگانه آن را آورده ام)

3 اندرزهای جاودانه، و توجه دادن مردم به اهل بیت علیهم السّلام

ای مردم! چراغ دل را از نور گفتار گوینده با عمل روشن سازید و ظرف های جان را از آب زلال چشمه هایی که از آلودگی ها پاک است پر نمایید. ای بندگان خدا! به نادانی های خود تکیه نکنید ، و تسلیم هوای نفس خویش نباشید ، که چنین کسی بر لبه پرتگاه قرار دارد ، و بار سنگین هلاکت و فساد را بر دوش می کشد، و از جایی به جای دیگر می برد ، تا آنچه را که ناچسب است بچسباند ، و آنچه را که دور می نماید نزدیک جلوه دهد. خدا را، مبادا شکایت نزد کسی برید که نمی تواند آن را بر طرف سازد ، و توان گره گشایی از کارتان ندارد. همانا بر امام واجب نیست جز آنچه را که خدا امر فرماید ، و آن، کوتاهی نکردن در پند و نصیحت ، تلاش در خیر خواهی ، زنده نگهداشتن سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ، جاری ساختن حدود الهی بر مجرمان «2»، رساندن سهم های بیت المال به طبقات مردم، است. پس در فراگیری علم و دانش پیش از آن که درختش بخشکد تلاش کنید ، و پیش از آن که به خود مشغول گردید از معدن علوم (اهل بیت علیهم السّلام) دانش استخراج کنید. مردم را از حرام و منکرات باز دارید، و خود هم مرتکب نشوید ، زیرا دستور داده شدید که ابتدا خود محرّمات را ترک و سپس مردم را باز دارید.

______________________________

(1) بنی امیّه تا سال 132 هجری حکومت کردند، که آخرین آنها «مروان حمار» به دست ابو مسلم خراسانی و «احمد سفاح» نابود و دودمانشان بر باد رفت، آنگاه بنی العباس قدرت را به دست گرفتند، که سفّاح تنها در یک مرحله، هفتاد هزار نفر از رجال و بزرگان بنی امیّه را قتل عام کرد.

(2) اشاره به مکتب: لگالیسم LEGALISM )اصالت دادن به قانون) که همه افراد جامعه در مرز قانون اداره شوند.

اشاره

(این خطبه در شهر کوفه در نکوهش و هشدار کوفیان ایراد شد)

1* ره آورد اسلام

ستایش خداوندی را سزاست که راه اسلام را گشود ، و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان آسان فرمود. ستون های اسلام را در برابر ستیزه جویان استوار کرد و آن را پناهگاه أمنی برای پناه برندگان ، و مایه آرامش برای وارد شوندگان قرار داد. اسلام، حجّت و برهان برای گویندگان ، و گواه روشن برای دفاع کنندگان ، و نور هدایتگر برای روشنی خواهان ، و مایه فهمیدن برای خردمندان ، و عقل و درک برای تدبیر کنندگان ، و نشانه گویا برای جویندگان حق ، و روشن بینی برای صاحبان عزم و اراده ، پند پذیری برای عبرت گیرندگان ، عامل نجات و رستگاری برای تصدیق کنندگان ، و آرامش دهنده تکیه کنندگان ، راحت و آسایش توکّل کنندگان ، و سپری نگهدارنده برای استقامت دارندگان است. اسلام روشن ترین راه ها است ، جادّه هایش درخشان ، نشانه های آن در بلندترین جایگاه ، چراغ هایش پرفروغ و سوزان ، میدان مسابقه آن پاکیزه برای پاکان ، سرانجام مسابقه های آن روشن و بی پایان ، مسابقه دهندگان آن پیشی گیرنده و چابک سوارانند. برنامه این مسابقه، تصدیق کردن به حق ، راهنمایان آن، اعمال صالح ، پایان آن، مرگ ، میدان مسابقه، دنیا ، مرکز گرد آمدن مسابقه دهندگان، قیامت ، و جایزه آن بهشت است.

2* دعا برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

تا آن که خداوند با دست پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شعله ای از نور برای طالبان آن بر افروخت ، و بر سر راه گمشدگان چراغی پرفروغ قرار داد. خداوندا! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امین و مورد اطمینان و گواه روز قیامت است ، نعمتی است که بر انگیخته و رحمتی است که به حق فرستاده ای. خداوندا! بهره فراوانی از عدل خود به او اختصاص ده ، و از احسان و کرم خود فراوان به او ببخش. خدایا! بنای دین او را از آنچه دیگران بر آورده اند، عالی تر قرار ده. او را بر سر خان کرمت گرامی تر دار ، و بر شرافت مقام او در نزد خود بیفزا ، و وسیله تقرّب خویش را به او عنایت فرما ، و بلندی مقام و فضیلت او را بی مانند گردان ، و ما را از یاران او محشور فرما، چنانکه نه زیانکار باشیم و نه پشیمان ، نه دور از راه حق باشیم و نه شکننده پیمان ، نه گمراه باشیم و نه گمراه کننده بندگان ، نه فریب هوای نفس خوریم و نه وسوسه شیطان.

3* ره آورد بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

مردم! از سر نعمت بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لطف خداوند بزرگ به مقامی رسیده اید که حتّی کنیزان شما را گرامی می دارند ، و به همسایگان شما محبّت می کنند ، کسانی برای شما احترام قائلند که شما از آنها برتری نداشته و بر آنها حقّی ندارید ؛

ترجمه خطبه 107

3* علل انحراف فرزندان امیّه

بنی امیّه، با نور حکمت، جان و دل خود را روشن نساخته ، و با شعله های فروزان دانش، قلب خود را نورانی نکرده اند ، چونان چهارپایان صحرایی و سنگ های سخت و نفوذ ناپذیرند. به تحقیق رازهای درون برای صاحبان آگاهی آشکار ، و راه حق برای گمراهان نیز روشن است ، و رستاخیز نقاب از چهره بر انداخت. و نشانه های خود را برای زیرکان و آنان که طالب حقّند نمایاند.

ترجمه خطبه 109

3* نعمتهای خداوند و سوء استفاده ها

خدایا ستایش تو را سزاست، که آفریننده و معبودی ، و بندگان را به درستی آزمایش کردی. خانه آخرت را آفریدی و سفره رنگارنگ نعمت ها را گستراندی ، و در آن انواع نوشیدنی، خوردنی ، همسران، میهمانداران، قصرها، نهرهای روان، میوه ها و کشتزاران، قراردادی. سپس پیامبری را فرستادی تا انسان ها را به آن خانه و نعمت ها دعوت کند. افسوس که مردم نه آن دعوت کننده را اجابت کردند ، و نه به آنچه تو ترغیبشان کردی رغبت نشان دادند ، و نه به آنچه تو تشویقشان کردی مشتاق شدند. بر لاشه مرداری روی آوردند که با خوردن آن رسوا شدند ، و در دوستی آن همداستان گردیدند.

6* وصف رستاخیز و زنده شدن دوباره

تا آن زمان که پرونده این جهان بسته شود ، و خواست الهی فرا رسد ، و آخر آفریدگان به آغاز آن بپیوندد ، و فرمان خدا در آفرینش دوباره در رسد.

8* ویژگیهای اهل بیت علیهم السّلام

ما از درخت سرسبز رسالتیم ، و از جایگاه رسالت و محل آمد و شد فرشتگان برخاستیم ، ما معدنهای دانش و چشمه سارهای حکمت الهی هستیم .

یاران و دوستان ما در انتظار رحمت پروردگارند و دشمنان و کینه توزان ما در انتظار کیفر و لعنت خداوند به سر می برند.

______________________________

(1) اشاره به علم: پنولوژی PENOLOGY )کیفر شناسی)

اشاره

(این خطبه قبل از سیّد رضی در میان دانشمندان به خطبه دیباج معروف بود).

1 ره آورد برخی از مبانی اعتقادی

همانا بهترین چیزی که انسان ها می توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند ، ایمان به خدا و ایمان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و جهاد در راه خداست ، که جهاد قلّه بلند اسلام ، و یکتا دانستن خدا بر اساس فطرت انسانی است. بر پاداشتن نماز آیین ملّت اسلام ، و پرداختن زکات تکلیف واجب الهی ، و روزه ماه رمضان، سپری برابر عذاب الهی است ، و حج و عمره، نابود کننده فقر و شستشو دهنده گناهان است. و صله رحم مایه فزونی مال و طول عمر ، و صدقه های پنهانی نابود کننده گناهان است ، و صدقه آشکارا، مرگ های ناگهانی و زشت را باز می دارد ، و نیکوکاری، از ذلّت و خواری نگه می دارد. به یاد خدا باشید که نیکوترین ذکر است ، و آنچه پرهیزکاران را وعده دادند آرزو کنید که وعده خدا راست ترین وعده هاست ، از راه و رسم پیامبرتان پیروی کنید که بهترین راهنمای هدایت است ، رفتارتان را با روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تطبیق دهید که هدایت کننده ترین روش هاست.

2 ارزش قرآن

و قرآن را بیاموزید، که بهترین گفتار است ، و آن را نیک بفهمید که بهار دل هاست. از نور آن شفا و بهبودی خواهید که شفای سینه های بیمار است ، و قرآن را نیکو تلاوت کنید که سود بخش ترین داستان هاست ، زیرا عالمی که به غیر علم خود عمل کند، چونان جاهل سرگردانی است که از بیماری نادانی شفا نخواهد گرفت ، بلکه حجّت بر او قویتر و حسرت و اندوه بر او استوارتر و در پیشگاه خدا سزاوارتر به نکوهش است.

3 روش برخورد با دنیا

در زاد و توشه آن جز تقوا خیری نیست. کسی که به قدر کفایت از آن بردارد در آرامش به سر می برد ، و آن کس که در پی به دست آوردن متاع بیشتری از دنیا باشد وسائل نابودی خود را فراهم کرده ، و به زودی از دست می رود. بسا افرادی که به دنیا اعتماد کردند، ناگهان مزه تلخ مصیبت را بدانها چشاند و بسا صاحب اطمینانی که به خاک و خونش کشید. چه انسان های با عظمتی را که خوار و کوچک ساخت ، و بسا فخر فروشانی را که به خاک ذلّت افکند. حکومت دنیا نا پایدار ، عیش و زندگانی آن تیره و تار ، گوارای آن شور ، و شیرینی آن تلخ ، غذای آن زهر ، و اسباب و وسائل آن پوسیده است ، زنده آن در معرض مردن ، و تندرست آن گرفتار بیماری است ، حکومت آن بر باد رفته ، و عزیزان آن شکست خورده ، متاع آن نکبت آلود و پناه آورنده آن و غارت زده خواهد بود.

اشاره

(در این خطبه از فرشته مرگ و کیفیّت گرفتن ارواح سخن ایراد کرد)

عجز انسان از درک فرشتگان (فرشته مرگ)

آیا هنگامی که فرشته مرگ به خانه ای در آمد، از آمدن او آگاه می شوی؟ آیا هنگامی که یکی را قبض روح می کند او را می بینی؟ بچّه را چگونه در شکم مادر می میراند؟ آیا از راه اندام مادر وارد می شود؟ یا روح به اجازه خداوند به سوی او می آید؟ یا همراه کودک در شکم مادر به سر می برد؟ «1» آن کس که آفریده ای چون خود را نتواند وصف کند، چگونه می تواند خدای خویش را وصف نماید؟

1 ارزش ستایش و شهادت به یگانگی خدا

ستایش خداوندی را سزاست که حمد و ستایش را به نعمت ها ، و نعمت ها را به شکرگزاری پیوند داد! خدای را بر نعمت هایش آنگونه ستایش می کنیم که بر بلاهایش. و برای به راه آوردن نفس سرکش که در برابر اوامر الهی سستی می کند و در ارتکاب زشتی ها که نهی فرمود شتاب دارد، از خدا یاری می خواهیم ، و از گناهانی که علم خدا به آنها احاطه دارد و کتابش آنها را بر شمرده و ثبت کرده، طلب آمرزش می کنیم: علم خداوندی که کمترین نارسایی نداشته ، و کتابی که چیزی را وانگذاشته است. به خدا ایمان داریم، ایمان کسی که غیب ها را به چشم خود دیده ، و بر آنچه وعده داده اند آگاه است ، ایمانی که اخلاص آن شرک را زدوده، و یقین آن شک را نابود کرده است. و گواهی می دهیم که خدایی نیست جز خدای یکتا، نه شریکی دارد و نه همتایی ، و گواهی می دهیم که حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست «که درود خدا بر او و خاندانش باد» این دو گواهی (شهادتین) گفتار را بالا می برند ، و کردار و عمل را به پیشگاه خدا می رسانند ، ترازویی که این دو گواهی را در آن نهند سبک نباشد ، و اگر بردارند با چیزی دیگری سنگین نخواهد شد.

2 سفارش به تقوی

ای بندگان خدا! شما را به تقوای الهی سفارش می کنم، که زاد و توشه سفر قیامت است. تقوا توشه ای است که به منزل رساند، پناهگاهی است که ایمن می گرداند. بهترین گوینده آن را به گوش مردم خوانده و بهترین شنونده آن را فرا گرفت، پیامبری که بهتر از هر کس سخن را به گوش مردم رساند. پس خواننده، دعوت خود را به خوبی شنواند، و شنونده خود را رستگار گرداند. ای بندگان خدا! همانا تقوای الهی دوستان خدا را از انجام محرّمات باز می دارد ، و قلب هایشان را پر از ترس خدا می سازد ، تا آن که شب های آنان با

4 ارزیابی دنیا و آخرت

چیزی بدتر از شرّ و بدی نیست جز کیفر و عذاب آن ، و چیزی نیکوتر از خیر و نیکی وجود ندارد جز پاداش آن. همه چیز دنیا شنیدن آن بزرگتر از دیدن آن است ، و هر چیز از آخرت دیدن آن بزرگتر از شنیدن آن است. پس کفایت می کند شما را شنیدن از دیدن ، و خبر دادن از پنهانی های آخرت . آگاه باشید، هر گاه از دنیای شما کاهش یابد و به آخرت افزوده گردد بهتر از آن است که از پاداش آخرت شما کاسته و بر دنیای شما افزوده شود. چه بسا کاهش یافته هایی که سود آور است، و افزایش داشته هایی که زیان آور بود ، همانا به آنچه فرمان داده شدید گسترده تر از چیزی است که شما را از آن باز داشتند ، و آنچه بر شما حلال است، بیش از چیزی است که بر شما حرام کرده اند ، پس آنچه را اندک است برای آنچه که بسیار است ترک کنید ، و آنچه را بر شما تنگ گرفته اند به خاطر آنچه که شما را در گشایش قرار دادند انجام ندهید. خداوند روزی شما را ضمانت کرده و شما را به کار و تلاش امر فرموده ، پس نباید روزی تضمین شده را بر آنچه که واجب شده مقدّم دارید ، با اینکه به خدا سوگند آنچنان نادانی و شک و یقین به هم آمیخته است که گویا روزی تضمین شده بر شما واجب است ، و آنچه را که واجب کرده اند، برداشتند.

اشاره

(در خواستن باران از خدا در شهر کوفه ایراد فرمود)

دعا برای طلب باران

خداوندا! کوه های ما از بی آبی شکاف خورده و زمین ما غبار آلود و دام های ما در آغل های خود سرگردانند و چون زن بچّه مرده فریاد می کشند ، و از رفت و آمد بی حاصل به سوی چراگاه ها و آبشخورها، خسته شده اند! بار خدایا! بر ناله گوسفندان و فریاد و آه شتران ماده رحمت آور ، خدایا به سرگردانی آنها در راه ها و ناله هایشان در خوابگاه ها رحمت آور. بار خدایا! هنگامی به سوی تو بیرون آمدیم که خشکسالی پیاپی هجوم آورده ، و ابرهای پر باران از ما پشت کرده و خشک و نامهربان بدون بارش قطره ای باران گذشتند. خدایا! تو امید هر بیچاره و حل کننده مشکلات هر طلب کننده می باشی ، خدایا تو را می خوانیم، در این هنگام که همه نا امید شده اند ، و ابر رحمت بر ما نمی بارد و حیوانات ما نابود گردیدند ، ما را به کردار ما عذاب نکنی ، و به گناهان ما کیفر ندهی. خدایا! رحمت خود را با ابر پر باران و بهار پر آب و گیاهان خوش منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما باز گرداند. «2» خدایا! ما را با بارانی سیراب کن که زنده کننده، سیراب سازنده ، فراگیر و به همه جا رونده، پاکیزه و با برکت، گوارا و پر نعمت ، گیاه آن بسیار ، شاخه های آن به بار نشسته و برگ هایش تازه و آب دار باشد تا با چنان بارانی بنده ناتوان را توان بخشی ، و شهرهای مرده ات را زنده سازی ، خدایا! بارانی ده که بسیار ببارد تا زمین های بلند ما پر گیاه شود ، و در زمین های پست روان گردد و نعمت های فراوان در اطراف ما گسترش یابد ، تا با آن میوه های ما بسیار ، گلّه های ما زنده و فراوان ، و سرزمینهای دورتر از ما نیز بهرمند گردند ،

______________________________

(1) نقد مکتب ولونتاریسم VOLUNTARISM )مکتب اصالت اراده و اختیار) که هر گونه جبری را نفی می کند، زیرا در اسلام انسان با کمک خدا عمل می کند.

(2) با طرح این حقیقت که زنده کننده خداست، علم بیوژنسیزBIOGENESISM تأیید می کند که زنده از زنده و حیات از حیات پدید می آید و از مادّه خود بخود چیزی بوجود نخواهد آمد، مثل وجود کرم در سیب که انگلهای کرم در شکوفه ها مانده اند و رشد کردند و سپس تبدیل به کرم شده اند.

اشاره

(این خطبه در شهر کوفه در سال 38 هجری برای تشویق کوفیان به نبرد نهایی ایراد شد)

1 ویژگی های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را فرستاد تا دعوت کننده به حق، و گواه اعمال خلق باشد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدون سستی و کوتاهی، رسالت پروردگارش را رسانید ، و در راه خدا با دشمنانش بدون عذر تراشی جنگید. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیشوای پرهیزکاران ، و روشنی بخش چشم هدایت شدگان است.

(و از همین خطبه است)

2 اندرز یاران

مردم! اگر شما همانند من از آنچه بر شما پنهان است با خبر بودید ، از خانه ها کوچ می کردید، در بیابان ها سرگردان می شدید ، و بر کردارتان اشک می ریختید و چونان زنان مصیبت دیده بر سر و سینه می زدید سرمایه خود را بدون نگهبان و جانشین رها می کردید و هر کدام از شما تنها به کار خود می پرداختید، و به دیگری توجّهی نداشتید. افسوس، آنچه را به شما تذّکر دادند فراموش کردید ، و از آنچه شما را ترساندند، ایمن گشتید! گویا عقل از سرتان پریده ، و کارهای شما آشفته شده است.

4 خبر از خونریزی و شکمبارگی حجّاج بن یوسف ثقفی

آگاه باشید، به خدا سوگند پسرکی از طایفه ثقیف (حجّاج بن یوسف) بر شما مسلّط می گردد که هوسباز و گردن کش و ستمگر است ، سبزه زارهای «اموال و داراییها» شما را می چرد و چربی شما را آب می کند. ابو وذحه: بس کن. «1»

(وذحه، نوعی سوسک است ، چون ماجرایی با حجّاج دارد، او را «ابو وذحه» خطاب فرمود، که اینجا جای آوردن آن نیست «می گویند وذحه، سوسک مخصوصی است حجّاج را گزید که بدنش ورم کرد و مرد»)

اشاره

(پس از جنگ صفّین و نهروان، در سال 38 هجری مردم را برای سرکوبی معاویه فراخواند، سکوت کردند. فرمود شما را چه شده، آیا لال هستید؟ گروهی گفتند ای امیر المؤمنین، اگر تو حرکت کنی با تو حرکت می کنیم).

1 علل نکوهش کوفیان.

شما را چه می شود؟ هرگز ره رستگاری نپویید! و به راه عدل هدایت نگردید! آیا در چنین شرایطی سزاوار است که من از شهر خارج شوم؟ هم اکنون باید مردی از شما که من از شجاعت و دلاوری او راضی و به او اطمینان داشته باشم، به سوی دشمن کوچ کند.

2 مسئولیّت های رهبری

و برای من سزاوار نیست که لشکر و شهر و بیت المال و جمع آوری خراج و قضاوت بین مسلمانان ، و گرفتن حقوق درخواست کنندگان را رها سازم ، آنگاه با دسته ای بیرون روم، و به دنبال دسته ای به راه افتم ، و چونان تیر نتراشیده در جعبه ای خالی به این سو و آن سو سرگردان شوم! من چونان محور سنگ آسیاب ، باید بر جای خود استوار بمانم تا همه امور کشور، پیرامون من و به وسیله من به گردش در آید ، اگر من از محور خود دور شوم مدار آن بلرزد و سنگ زیرین آن فرو ریزد! به حقّ خدا سوگند که این پیشنهاد بدی است! به خدا سوگند! اگر امیدواری به شهادت در راه خدا را نداشتم، پای در رکاب کرده از میان شما می رفتم، و شما را نمی طلبیدم چندان که باد شمال و جنوب می وزد ، زیرا شما بسیار طعنه زن، عیب جو ، رویگردان از حق، و پر مکر و حیله اید. ما دام که افکار شما پراکنده است فراوانی تعداد شما سودی ندارد ، من شما را به راه روشنی بردم که جز هلاک خواهان، هلاک نگردند ، آن کس که استقامت کرد به سوی بهشت شتافت و آن کس که لغزید در آتش سرنگون شد.