ملک الشعرا بهار_بخش 1

دیوان اشعار ملک الشعرای بهار

تاب و جلوه اگر چند مانده بود جدا

ولی ز نکهت او باغ عنبرآگین بود

ز اوستادی خورشید و دایگانی ماه

جدا به سایهٔ اشجار، فرد و مسکین بود

نه با تحیت نوری ز خواب برمی خاست

نه با فسانهٔ مرغی سرش به بالین بود

فسرده عارض بی رنگ او به سایه، ولیک

فروغ شهرت او رونق بساتین بود

کمال ظاهر او پرورشگر ازهار

جمال باطنش آرایش ریاحین بود

به جای چهره فروزی به بوستان وجود

نصیب او ز طبیعت وقار و تمکین بود

چه غم که بر سر باغ مجاز جلوه نکرد؟

گلی که از نفسش طبع دهر مشکین بود

به خسروان، سخن ناز اگر فروخت، رواست

شکر لبی که خداوند طبع شیرین بود

کسی که عقد سخن را به لطف داد نظام

ز جمع پردگیان، بی خلاف، پروین بود

به نوبهار حیات از خزان مرگ به باد

شد آن گلی که نه در انتظار گلچین بود

اگرچه حجلهٔ رنگین به کام خویش نساخت

ولی ز شعر خوشش روی دهر رنگین بود

شکفت و عطر برافشاند و خنده کرد و بریخت

نتیجهٔ گل افسرده عاقبت این بود

آن بام

کف اندر کف زنان و رقص رقصان

نشینید از بر این سطح آرام

که اینجا نیست جز من هیچ انسان

بیایید ای رفیقان وفادار!

من اینجا بهرتان افشانم ارزن

که دیدار شما بهر من زار

به است از دیدن مردان برزن

چون دلم تنگ و تار است

شعله فکن در قفس، ای آه آتشین!

دست طبیعت! گل عمر مرا مچین

جانب عاشق، نگه ای تازه گل! از این

بیشتر کن

مرغ بیدل! شرح هجران مختصر، مختصر، مختصر کن

عمر حقیقت به سر شد

عهد و وفا پی سپر شد

نالهٔ عاشق، ناز معشوق

هر دو دروغ و بی اثر شد

راستی و مهر و محبت فسانه شد

قول و شرافت همگی از میانه شد

از پی دزدی وطن و دین بهانه شد

دیده تر شد

ظلم مالک، جور ارباب

زارع از غم گشته بی تاب

ساغر اغنیا پر می ناب

جام ما پر ز خون جگر شد

ای دل تنگ! ناله سر کن

از قویدستان حذر کن

از مساوات صرفنظر کن

ساقی گلچهره! بده آب آتشین

پردهٔ دلکش بزن، ای یار دلنشین!

ناله برآر از قفس، ای بلبل حزین!

کز غم تو، سینهٔ من پرشرر شد

کز غم تو سینهٔ من پرشرر، پرشرر، پرشرر شد

را

یا که غبار پات را نور دودیده می کنم

یا به دو دیده می نهم پای تو نور دیده را

یا به مکیدن لبی جان به بها طلب مکن

یا بستان و باز ده لعل لب مکیده را

کودک اشک من شود خاک نشین ز ناز تو

خاک نشین چرا کنی کودک نازدیده را؟

چهره به زر کشیده ام، بهر تو زر خریده ام

خواجه! به هیچ کس مده بندهٔ زر خریده را

گر ز نظر نهان شوم چون تو به ره گذر کنی

کی ز نظر نهان کنم، اشک به ره چکیده را؟

بانوی مصر اگر کند صورت عشق را نهان

یوسف خسته چون کند پیرهن دریده را

گر دو جهان هوس بود، بی تو چه دسترس بود؟

باغ ارم قفس بود، طایر پر بریده را

جز دل و جان چه آورم بر سر ره؟ چو بنگرم

ترک کمین گشاده و شوخ کمان کشیده را

بوالعجبی شنیده ام، چیز ندیده دیده ام

این که فروغ دیده ام،دیده کند ندیده را

خیز، بهار خون جگر! جانب بوستان گذر

تا ز هزار بشنوی قصهٔ ناشنیده را

تو دخلی به مه ندارد

که مه دو زلف سیه ندارد

به هیچ وجهت قمر نخوانم

که هیچ وجه شبه ندارد

بیا و بنشین به کنج چشمم

که کس در این گوشه ره ندارد

نکو ستاند دل از حریفان

ولی چه حاصل؟ نگه ندارد

بیا به ملک دل ار توانی

که ملک دل پادشه ندارد

عداوتی نیست، قضاوتی نیست

عسس نخواهد، سپه ندارد

یکی بگوید به آن ستمگر :

« بهار مسکین گنه ندارد؟»

شاهم می رسد

گر گنه کردم، عطا از شاه خوبان دور نیست

روزی آخر مژدهٔ عفو گناهم می رسد

کل می فرستم

به جلفای صفاهان از سر جهل

شراب صافی و مل می فرستم

به تبت مشک اذفر می گشایم

به ماچین تار کاکل می فرستم

بیز

یکی را به کف حقه ای عطر سا

پس آن گه بسی عقد گوهر ز هم

گسست و پراکندشان بر هوا

درخت شکوفه ده انگشت خویش

فرا پیش کرد و ربود آن عطا

سیه ابر توفنده کز جیش دی

جدا مانده در کوه جفت عنا

بر آن شد که آید به یغمای باغ

بتاراجد آن ایزدی حله ها

برآمد خروشنده از کوهسار

بپیچید از خشم چون اژدها

که ناگاه باد صبا در رسید

زدش چند سیلی همی بر قفا

بنالید از آن درد ابر سیاه

شد آفاق از ناله اش پر صدا

تو گفتی سیه بنده ای کرده جرم

دهد خواجه اکنون مر او را جزا

ببارد ز مژگان سرشک آن چنان

کز آن تر شود باغ و صحن سرا

گه از خشم دندان نماید همی

بتابد ز دندانش نور و ضیا

ببالد چمن ز آن خروش و غریو

بخندد سمن ز آن فغان و بکا

چنان کز خروشیدن کوس رزم

بخندد همی لشکر پادشا

قصیدهٔ 3

کند از جا عاقبت سیلاب چشم تر مرا

همتی یاران! که بگذشته است آب از سر مرا

آتشی سوزانده ام وین گیتی آتش پرست

هر زمان پنهان کند در زیر خاکستر مرا

گر نکردی جامه و کفش و کله سنگین تنم

چون گیاه خشک برکندی ز جا صرصر مرا

کاشکی یک روز برکندی ز جا این تند باد

و اندر افکندی درون خانهٔ دلبر مرا

خوی با نسرین و سیسنبر گرفتم کاین دو یار

می کنند از روی و از مویت حکایت مر مرا

سوی من بوی تو باد آورد، زین حسرت رقیب

حیله سازد تا درافتد کار با داور مرا

یافتم گنجی وز آن ترسم که روز داوری

جنگ با داور فتد زین گنج باد آور مرا

بر سر من گر نبودی از خیالت نیتی

اندر این بیغوله جان می آمدی بر سر مرا

دوستان رفتند از این کشور، رقیبان! همتی

تا مگر بیرون کند سلطان از این کشور مرا

هر کجا گیرم قلم در دست و بگشایم زبان

چون سخن گیرند دانایان ز یکدیگر مرا

تا زبان پارسی زنده است، من هم زنده ام

ور به خنجر حاسد دون بر درد حنجر مرا

بس که در میدان آزادی کمیتم تند راند

گیتی کجرو به زندان می دهد کیفر مرا

بس که بدخواهان بدم گفتند نزد شهریار

قیمتم بشکست و کرد از خاک ره کمتر مرا

در حق من مرگ تدریجی مگر قایل شدند؟

کاین چنین دارند در زندان به غم همبر مرا

مردم از این مرگ تدریجی و طول احتضار

کاش در یک دم شدی پیراهن از خون تر مرا

ای دریغا مرگ آنی کز چنین طول ممات

هر سر مویی همی بر تن زند نشتر مرا

چون به یاد کودکان از دیده بگشایم سرشک

کودکان اشک درگیرند، گرد اندر مرا

رنج حبس و دوری یاران و فکر کودکان

با تهی دستی و بی برگی کند

مضطر مرا

با چنین درویشی اکنون سخت خرسندم، بهار!

اختر کجرو نرنجاند دمادم گر مرا

دروا

نهنگان در چه دوزخ فتادند

وز ایشان رعد سان برخاست هرا

هزاران اژدهای کوه پیکر

به گردون تاختند از سطح غبرا

بجست از کام آنان آتش و دود

وز آن شد روشن و تاریک صحرا

هزیمت شد سپهر از هول و افتاد

ز جیبش مهرهٔ خورشید رخشا

تو گفتی کز نهان اهریمن زشت

شبیخون زد به یزدان توانا

برون پرید روز از روزن مهر

نهان شد در پس دیوار فردا

شب تاری درآمد لرز لرزان

چو کور بی عصا در سخت سرما

ز برق او را به کف شمعی که هر دم

فرو مرد از نهیب باد نکبا

طبیعت خنده زد چون خندهٔ شیر

زمانه نعره زد چون غول کانا

زمین پنهان شد اندر موج باران

که از هر سو درآمد بی محابا

خروشان و شتابان رود کارون

در افزوده به بالا و به پهنا

رخ سرخش غبار آلود و تیره

چو روی مرد جنگی روز هیجا

ز هر سو موجها انگیخت چون کوه

که شد کوه از نهیبش زیر و بالا

به تیغ موجهایش کف نشسته

چو برف دی مهی بر کوه خارا

دوزخ و با بغض او عذاب

با مهر او بود به گناه اندرون، نوید

با قهر او بود به صواب اندرون، عقاب

شیطان به صلب آدم گر نور او بدید

چندین چرا نمود ز یک سجده اجتناب؟

ز آن شد چنین ز قرب خداوندگار، دور

کاندر ستوده گوهر او داشت ارتیاب

مقرون به قرب حضرت بیچون شد آن که او

سلمان صفت نمود به وصل وی اقتراب

امروز جلوه ای به نخستین نمود و گشت

زین جلوه، چشم گیتی انگیخته ز خواب

یرلیغی آمدش به دوم جلوه از خدای

کای دوست! سوی دوست بیکره عنان بتاب

پس برد مرکبیش خرامان تر از تذرو

جبریل، در شبیش سیه گون تر از غراب

چندان برفت کش رهیان و ملازمان

گشتند بی توان و بماندند بی شتاب

و آن گه به قاب قوسین اندر نهاد رخت

وآمد ز پاک یزدان او را بسی خطاب

چون یافت قرب وصل، دگر باره بازگشت

سوی زمین ز نه فلک سیمگون قباب

اندر ذهاب، خوابگه خود نهاد گرم

هم خوابگاه خویش چنان یافت در ایاب

از فر پاک مقدمش امروز گشته اند

احباب در تنعم و اعدا در اضطراب

جشنی بود ز مقدم او در نه آسمان

جشنی دگر به درگه فرزند بوتراب

سرای

چیستم ؟ کاتبی بهار لقب

چیست جرمم که اندر این زندان

درد باید کشید و گرم و کرب ؟

به یکی تنگنای مانده درون

چون به دیوار، درشده مثقب

روز، محروم دیدن خورشید

شام، ممنوع ریت کوکب

از یکی روزنک همی بینم

پاره ای ز آسمان به روز و به شب

شب نبینم همی از آن روزن

جز سر تیر و جز دم عقرب

دزد آزاد و اهل خانه به بند

داوری کردنی است سخت عجب

صحنهٔ بازی، یکی نمایشگر

اگر دو گونه نمایش دهد، بسی والاست

یکی به صحنهٔ شهنامه بین که فردوسی

به صد لباس مخالف به بازی آمده راست

امیر کشور گیر است و گرد لشکر کش

وزیر روشن رای است و شاعری شیداست

مکالمات ملوک و محاوارت رجال

همه قریحهٔ فردوسی سخن آراست

برون پرده جهانی ز حکمت است و هنر

درون پرده یکی شاعر ستوده لقاست

به تخت ملک فریدون، به پیش صف رستم

به احتشام سکندر، به مکرمت داراست

به گاه پوزش خاک و به گاه کوشش آب

به وقت هیبت آتش، به وقت لطف هواست

عتابهاش چو سیل دمان، نهنگ اوبار

خطابهاش چو باد بزان، جهان پیماست

به گاه رقت، چون کودکی نکرده گناه

به وقت خشیت، چون نره دیو خورده قفاست

به وقت رای زدن، به ز صد هزار وزیر

که هر وزیری دارای صد هزار دهاست

به بزم سازی، مانند باده نوش ندیم

به پارسایی، چون مرد مستجاب دعاست

به گاه خوف مراقب، به گاه کین بیدار

گه ثبات چو کوه و گه عطا دریاست

به حسب حال، کجا بشمرد حکایت خویش؟

حدیثهای صریحش تهی ز روی و ریاست

آن اخگری نماند

هر در که باز بود، سپهر از جفا ببست

بهر پناه مردم مسکین دری نماند

آداب ملک داری و آیین معدلت

بر باد رفت و ز آن همه جز دفتری نماند

با ناکسان بجوش، که مردانگی فسرد

با جاهلان بساز، که دانشوری نماند

با دستگیری فقرا، منعمی نزیست

در پایمردی ضعفا، سروری نماند

زین تازه دولتان دنی، خواجه ای نخاست

وز خانواده های کهن مهتری نماند

زین ناکسان که مرتبت تازه یافتند

دیگر به هیچ مرتبه جاه و فری نماند

آلوده گشت چشمه به پوز پلید سگ

ای شیر! تشنه میر، که آبشخوری نماند

جز گونه های زرد و لبان سپید رنگ

دیگر به شهر و دهکده، سیم و زری نماند

یاران! قسم به ساغر می، کاندر این بساط

پر ناشده ز خون جگر ساغری نماند

هول و بیم و آفند

بشکن در دوزخ و برون ریز

بادافره کفر کافری چند

ز آن گونه که بر مدینهٔ عاد

صرصر شرر عدم پراکند

بفکن ز پی این اساس تزویر

بگسل ز هم این نژاد و پیوند

برکن ز بن این بنا، که باید

از ریشه بنای ظلم برکند

زین بی خردان سفله بستان

داد دل مردم خردمند

پشت و نژند

مرا که گوی زمانه به خم چوگان بود

بگشت بر سر خون من آسیای سپهر

فغان من همه زین آسیای گردان بود

بگشت گردون تا بستد از من آن که مرا

شکفته گلبن و آراسته گلستان بود

که را به گیتی سیر بهار و بستانی است

مرا ز رویش سیر بهار و بستان بود

ز رنج و دردم آسوده بود تن، که مرا

به رنج دارو بود و به درد درمان بود

برفت و تاختن آورد رنج بر سر من

غمی نبود که جز گرد منش جولان بود

مرا ز صبر و تحمل نبود چاره ولیک

پس از صبوری بنیاد صبر ویران بود

بسی گرستم در سوگ آن بزرگ پدر

مگو پدر، که خداوند بود و سلطان بود

چو بود گنج خرد، شد نهان به خاک سیاه

همیشه گنج به خاک سیاه پنهان بود

دلم بیازرد از کین روزگار و چو من

به گیتی اندر، آزرده دل فراوان بود

ز رنج دیوان بر خیره چند نالم؟ از آنک

قرین دیوان بد، گر همه سلیمان بود

نه من ز نوح فزونم که او دو نیمهٔ عمر

به چنگ انده بود و به رنج طوفان بود

عزیزتر نیم از یوسف درست سخن

که جایگاهش گه چاه و گاه زندان بود

ز پور عمران برتر نیم به حشمت و جاه

که دیرگاهی سرگشته در بیابان بود

ز رنج یاران نالم، نه دشمنان که مرا

همیشه ز آنان دل در شکنج خذلان بود

بدان طریق بگفتم من این چکامه که گفت:

« مرا بسود و فرو ریخت هرچه دندان بود»

چنان فزونی ز آن یافت رودکی به سخن

کز آل سامان کارش همه بسامان بود

حدیث نعمت خود ز آن گروه کرد و بگفت:

« مرا بزرگی و نعمت ز آل سامان بود»

کنون بزرگی و نعمت مرا ز خدمت توست

اگر فلان

را نعمت ز خوان بهمان بود

آغوش او غنود

دیدم غریو و صیحهٔ دریای آبسکون

دریافتم که آن دل لرزنده را چه بود

بیچاره مادری است کز آغوشش آفتاب

چندین هزار طفل به یک لحظه در ربود

داند که آفتاب جگر گوشگانش را

همراه باد برد و نثار زمین نمود

زین رو همی خروشد و سیلی زند به خاک

از چرخ برگذاشته فریاد رود رود

بلایی رفاهی برآید

مگر از میان بلا گرمگاهی

ز حلقوم مظلوم آهی برآید

مگر ز آه مظلوم گردی بخیزد

وز آن گرد، صاحب کلاهی برآید

ز مشک به رخسار!

جز تو که بر مه ز مشک برزده زنار؟

زلف نگونسار کرده ای و ندانی

کو دل خلقی ز خویش کرده نگونسار

روی تو تابنده ماه بر زبر سرو

موی تو تابیده مشک از بر گلنار

چشم تو ترکی و کشوریش مسخر

زلف تو دامی و عالمیش گرفتار

ریحان داری، دمیده بر گل نسرین

مرجان داری، نهاده بر در شهوار

آفت جانی از آن دو غمزهٔ دلدوز

فتنهٔ شهری از آن دو طرهٔ طرار

فتنه شدستم به لاله و سمن از آنک

چهر تو باغی است لاله زار و سمن زار

ز آن لب شیرین تو بدیع نماید

این همه ناخوش کلام و تلخی گفتار

ختم بود بر تو دلربایی، چونانک

نیکی و پاکی به دخت احمد مختار

زهرا، آن اختر سپهر رسالت

کو را فرمانبرند ثابت و سیار

فاطمه، فرخنده مام یازده سرور

آن به دو گیتی پدرش، سید و سالار

پرده نشین حریم احمد مرسل

صدر گزین بساط ایزد دادار

عرفان، عقد است و اوست واسطهٔ عقد

ایمان، پرگار و اوست نقطهٔ پرگار

از پی تعظیم نام نامی زهراست

اینکه خمیده است پشت گنبد دوار

بر فلک ایزدی است نجمی روشن

در چمن احمدی است نخلی پربار

بار ولایش به دوش گیر و میندیش

ای شده دوش تو از گناه گرانبار!

عصمت، چرخ است و اوست اختر روشن

عفت، بحر است و اوست گوهر شهوار

کوس کمالش گذشته از همه گیتی

صیت جلالش رسیده در همه اقطار

فر و شکوه و جلال و حشمت او را

گر بندانی، ببین به نامه و اخبار

نو ساغر

نوروز فر خجسته فراز آمد

در موکبش بهار خوش دلبر

آن یک طراز مجلس و کاخ بزم

این یک طراز گلشن و دشت و در

آن بزم را طرازد چون کشمیر

این باغ را بسازد چون کشمر

هر بامداد، باد برآید نرم

وز روی گل به لطف کشد معجر

خوی کرده گل ز شرم همی خندد

چون خوبرو عروس بر شوهر

بر خار بن بخندد و سیصد گل

چون آفتاب سر زند از خاور

مانند کودکان که فرو خندند

آنگه کشان پذیره شود مادر

قارون هر آنچه کرد نهان در خاک

اکنون همی ز خاک برآرد سر

زمرد همی برآید از هامون

لؤلؤ همی بغلتد در فرغر

پاسی ز شب چو درگذرد گردد

باغ از شکوفه چون فلک از اختر

برف از ستیغ کوه فرو غلتد

هر صبح کآفتاب کشد خنجر

اندر میان خلق میفکن

نیکو اندیشه کن بدین سخن اندر

جادوی و گربزی چو شد همه جایی

ملک درافتد به حلقهٔ فتن اندر

چون گذرد کارها به حیلت و افسون

هیچ بندهد کسی به علم تن اندر

مردم نیرنگ ساز را به جهان در

جای نباشد مگر به مرزغن اندر

زلفک تو حیله ساز گشت و سیه کار

زآنش ببرند سر بدین زمن اندر

قد تو چون راستی گزید، به پیشش

سجده برم چون به پیش بت، شمن اندر

در غمت ار جان دهم خوش است که مردن

شیرین آید به کام کوهکن اندر

روز به روز سفله ای بنگر

ای مرد! حدیث آتشین بس کن

پنهان کن آتشی به خاکستر

صد بار بگفمت کز این مردم

بگریز و فزون مخور غم کشور

زآن پیش که روزگار برگردد

برگرد ز روزگار دون پرور

نشنیدی و نوحه بر وطن کردی

با نثری آتشین و نظمی تر

تو خون خوردی و دیگران نعمت

تو غم بردی و دیگران گوهر

وامروز در این پلید بیغوله

پند دل خویشتن به یاد آور

جفاکیش

تا تن پاکت به قبر گشت ملاصق

پرتو مهرت مباد دور ز دلها

سایهٔ لطفت مباد کم ز مفارق

مدح تو گفتن بهار راست نکوتر

تا شنود مدح مردم متملق

کیش تو جویم مدام و راه تو پویم

تا ز تن خسته روح گردد زاهق

بر پدر و مادرم ز لطف کرم کن

گر صلتی دارد این قصیدهٔ رایق

چشم من از مهر برگشای و نگه دار

گوهر ایمان من ز پنجهٔ سارق

آتش اندر زنیم

بجز شک نیفزود از این درس و بحث

همان به که آتش به دفتر زنیم

ره هفت دوزخ به پی بسپریم

صف هشت جنت به هم برزنیم

زمان و مکان را قلم درکشیم

قدم بر سر چرخ و اختر زنیم

از این ظلمت بی کران بگذریم

در انوار بی انتها پر زنیم

مگر وارهیم از غم نیک و بد

وز این خشک و تر خیمه برتر زنیم

چو بادام از این پوستهای زمخت

برآییم و خود را به شکر زنیم

درآییم از این در به نیروی عشق

چرا روز و شب حلقه بر در زنیم؟

از این طرز بیهوده یکسو شویم

به آیین نو نقش دیگر زنیم

قدم بر بساط مجدد نهیم

قلم بر رسوم مقرر زنیم

ز زندان تقلید بیرون جهیم

به شریان عادات نشتر زنیم

از این بی بها علم و بی مایه خلق

برآییم و با دوست ساغر زنیم

شه و آن گاه

کوس پادشاهی و تمکین زن

شاه غایب، آن که فلک گویدش

تیغ اگر زنی، به ره دین زن

رو ره امیری چونان گیر

شو در خدیوی چونین زن

بر بساط دادگری پا نه

بر کمیت کینه وری زین زن

گه به حمله بر اثر آن تاز

گه به نیزه بر کتف این زن

دین حق و معنی فرقان را

بر سر خرافهٔ پارین زن

از دیار مشرق بیرون تاز

کوس خسروی به در چین زن

پای بر بساط خواقین نه

تکیه بر سریر سلاطین زن

پیش خیل بدمنشان، شمشیر

چون امیر خندق و صفین زن

بر کران این چمن نوخیز

با سنان آخته پرچین زن

تا به راستی گرود زین پس

بانگ بر جهان کژآیین زن

چهر عدل را ز نو آذین بند

کاخ مجد را ز نو آیین زن

گر فلک ز امر تو سرپیچد

بر دو پاش بندی رویین زن

طبع من زده است در مدحت

نیک بشنو و در تحسین زن

برگشای دست کرم، و آن گاه

بر من فسردهٔ مسکین زن

تا جهان بود، تو بدین آیین

گام بر بساط نوآیین زن

ذوالمن

مهدی بن الحسن ستودهٔ یزدان

شاه علم آفرین و جهل پراکن

کار گیتی از اوست جمله به سامان

پایهٔ دین از اوست محکم و متقن

خرم آن روی، کش نماید دیدار

فرخ آن دست، کش رسید به دامن

آن که جز راه دوستیش بپوید

از خدایش بود هزار زلیفن

پای از جادهٔ خلافش برکش

دست در دامن ولایش برزن

ای ولی خدای! خیز وز گیتی

بیخ ظلم و بن ستم را برکن

پدری را تویی پسر که هزاران

گردن بت شکست و پشت برهمن

بتگران اند و بت پرستان در دهر

خیز و تنشان بسوز و بتشان بشکن

چند ای خسرو زمانه! به گیتی

بی تو خاصان کنند ناله و شیون؟

به فلک بر فراز رایت نصرت

خاک در چشم دیو خیره بیاکن

خیمهٔ عدل را به پا کن و بنشین

که ستمگر شد این زمانهٔ ریمن

قومی از کردگار بی خبران را

جایگاه تو گشته مکمن و مسکن

تیغ خونریزی از نیام برون کن

وز چنین ناکسان تهی کن مکمن

خرم آن روز کاین چنین بنشینی

ای گدای در تو چرخ نشیمن!

رایت دین مصطفی بفرازی

از حد ترک تا مداین و مدین

به خانهٔ گیتی، مهمان ماحضرم من

از کید مادر دنیا، غار غمم شده مأوا

مر خسرو علوی را گویی مگر پسرم من

مدح ستودهٔ گیتی صد ره بگفتم، ازیرا

از قاصد ملک العرش صد ره ستوده ترم من

ای دستگیر فقیران! وای رهنمای اسیران!

راهی، که با دل ویران ز آن سوی رهگذرم من

بال و پریم دگر ده، جاییم خرم و تر ده

زیرا در این قفس تنگ، مرغی شکسته پرم من

بر من ز عشق هنر بخش، وز فقر تاج و کمربخش

ای پادشاه اثربخش! لطفی، که بی اثرم من

با کاسهٔ زر نرگس شهلای او

دلرباتر از زر سرخ است و از سیم سپید

نزد من مرز گل و خاک سیه سیمای او

می زنم روز و شبان داد غریبی در وطن

زین قبل دورم ز شهر و مردم کانای او

ای دریغا عرصهٔ پاک خراسان کز شرف

هست ایران چهر و او خال رخ زیبای او

ای دریغا مرغزار توس و آن بنیان تو

بر سر گور حکیم و شاعر دانای او

هرکه چون طوطی سخن گوید در این ویرانه بوم

بوم بندد آشیان بر منزل و مأوای او

فاضلی بینی سراسر از فنون فضل پر

لیک خامش مانده از دعوی لب گویای او

جاهلی بینی به دعوی برگشاده لب چو غار

گوش گردون گشته کر از بانگ استیلای او

آری، آری، هرکه نادان تر، بلندآوازه تر

و آن که فضلش بیشتر، کوتاهتر آوای او

جنگ و جنگبارگی بتر

سرشت جنگباره و بقای او

به خاک مشرق از چه رو زنند ره

جهانخواران غرب و اولیای او؟

به نان ارزنت بساز و کن حذر

ز گندم و جو و مس و طلای او

به سان که که سوی کهربا رود

رود زر تو سوی کیمیای او

نه دوستیش خواهم و نه دشمنی

نه ترسم از غرور و کبریای او

همه فریب و حیلت است و رهزنی

مخور فریب جاه و اعتلای او

غنای اوست اشک چشم رنجبر

مبین به چشم ساده در غنای او

عطاش را نخواهم و لقاش را

که شومتر لقایش از عطای او

لقای او پلید چون عطای وی

عطای وی کریه چون لقای او

کجاست روزگار صلح و ایمنی؟

شکفته مرز و باغ دلگشای او

کجاست عهد راستی و مردمی؟

فروغ عشق و تابش ضیای او

کجاست عهد راستی و مردمی؟

فروغ عشق و تابش ضیای او

کجاست دور یاری و برابری؟

حیات جاودانی و صفای او

فنای جنگ خواهم از خدا که شد

بقای خلق بسته در فنای او

زهی کبوتر سپید آشتی!

که دل برد سرود جانفزای او

رسید وقت آنکه جغد جنگ را

جدا کنند سر به پیش پای او

بهار طبع من شکفته شد چو من

مدیح صلح گفتم و ثنای او

بر این چکامه آفرین کند کسی

که پارسی شناسد و بهای او

شد اقتدا به اوستاد دامغان

« فغان از این غراب بین و وای او»

دیده! خون گری

چندان که راه بازشناسی همی ز چاه

بر قد سرو قدان کمتر کنی نظر

بر روی خوبرویان کمتر کنی نگاه

ای دل! تو نیز بی گنهی نیستی از آنک

از دیدن نخستین بیرون شدی ز راه

گیرم که دیده پیش تو آورد صورتی

چون صد هزار زهره و چون صد هزار ماه

گر علتیت نیست، چرا در زمان بری

در حلقه های زلفش نشناخته پناه؟

ای دل! کنون بنال در این بستگی و رنج

این است حد آن که ندارد ادب نگاه

چون بنده گشت جاهل و خودکام و بی ادب

او را ادب کنند به زندان پادشاه

بیرون دایره

بر قبر عزت و شرف خود نشسته ام

چون قاریی که هست نگهبان مقبره

ری شهر مسخره است، از آنم نمی خرند

زیرا که مسخره است خریدار مسخره

این قوم کودک اند و نخواهند جز قریب

کودک فریب خواهد و رقاص دایره

کورند نیم و نیم دگر نیز ننگرند

جز در تصورات و خیالات منکره

و مکری گشتمی

یا خود آماج خدنگی بودمی

غرقه در خون خفتمی یا در قفس

مانده زیر پالهنگی بودمی

مر مرا خوشتر که در این دیولاخ

خواجهٔ با ریو و رنگی بودمی

گرد خویش

هوا گشت تاریک از اندیشه اش

از اندیشه اش شومتر، پیشه اش

درون دلش عقده ای زهردار

بپیچد و خمید مانند مار

ز کامش برون جست مانند دود

تنوره زنان، شعله های کبود

بپیچد تا بامدادان به درد

به ناخن بر و سینه را چاک کرد

چو آبستنان نعره ها کرد سخت

جدا گشت از او خون و خوی لخت لخت

به دلش اندرون بد غمی آتشین

بر او سخت افشرده چنگال کین

یکی خنجر از برق بر سینه راند

به برق آن نحوست ز دل برفشاند

رها گشت کیوان هم اندر زمان

از آن شوم سوزندهٔ بی امان

سیه گوهر شوم بگداخته

که برقش ز کیوان جدا ساخته

ز بالا خروشان سوی خاک تاخت

به خاک آمد و جان عشقی گداخت

جوانی دلیر و گشاده زبان

سخنگوی و دانشور و مهربان

به بالا به سان یکی زاد سرو

خرامنده مانند زیبا تذرو

گشاده دل و برگشاده جبین

وطنخواه و آزاد و نغز و گزین

نجسته هنوز از جهان کام خویش

ندیده به واقع سرانجام خویش

نکرده دهانی خوش از زندگی

نگردیده جمع از پراکندگی

نگشته دلش بر غم عشق چیر

نخندیده بر چهر معشوق سیر

چو بلبل نوایش همه دردناک

گریبان بختش چو گل چاک چاک

هنوزش نپیوسته پر تا میان

نبسته به شاخی هنوز آشیان

به شب خفته بر شاخهٔ آرزو

سحرگاه با عشق در گفتگو

که از شست کیوان یکی تیر جست

جگرگاه مرغ سخنگوی خست

ز معدن جدا گشت سربی سیاه

گدازان چو آه دل بی گناه

ز صنع بشر نرم چون موم شد

سپس سخت چون بیخ زقوم شد

به مدبر فرو رفت و گردن کشید

یکی دوزخی زیر دامن کشید

چو افعی به غاری درون جا گرفت

به دل کینهٔ مرد دانا گرفت

نگه کرد هر سو به خرد و کلان

به تیره دلان و به روشندلان

به سردار و سالار و میر و وزیر

به اعیان و اشراف و خرد و کبیر

دریغ آمدش حمله آوردنا

به قلب سیه شان گذر کردنا

نچربید زورش به

زورآوران

بجنبید مهرش به استمگران

ز ظالم بگردید و پیمان گرفت

سوی کاخ مظلوم جولان گرفت

سیه بود و کام از سیاهی نیافت

به سوی سپیدان رخ از رشک تافت

به قصد سپیدان بیفراشت قد

سیه رو برد بر سپیدان حسد

ز دیوار عشقی در این بوم و بر

ندید ایچ دیوار کوتاهتر

بر او تاختن برد یک بامداد

گل عمر او چید و بر باد داد

گل عاشقی بود و عشقیش نام

به عشق وطن خاک شد والسلام

نمو کرد و بشکفت و خندید و رفت

چو گل، صبحی از زندگی دید و رفت

کجاست

پژوهیدن و یافتن با شماست

چو شد مهر مه، کشتگه برکنید

همه جای آن زیر و بالاکنید

نمانید ناکنده جایی ز باغ

بگیرید از آن گنج هر جا سراغ »

پدر مرد و پوران به امید گنج

به کاویدن دشت بردند رنج

به گاوآهن و بیل کندند زود

هم اینجا، هم آنجا و هرجا که بود

قضا را در آن سال از آن خوب شخم

ز هر تخم برخاست هفتاد تخم

نشد گنج پیدا ولی رنجشان

چنان چون پدر گفت، شد گنجشان

نیست

دگر

زخمه دگر، آن دگر و این دگر

دین همه سرمایهٔ کشتار گشت

یکسره بر دوش زمین بار گشت

هرکه بدان چنگ روان چنگ داشت

زیر لبی زمزمهٔ جنگ داشت

کینه برون از دل مردم نشد

کبر و تفرعن ز جهان گم نشد

اشک فرو ریخت به جای سرور

سوگ به پا گشت به هنگام سور

مهرپرستی ز جهان رخت بست

سم خر و گاو به جایش نشست

گشت از این زمزمه های دروغ

مهر فلک بی اثر و بی فروغ

زآنکه به چنگ ازلیت به فن

راه خطا زد سر هر انجمن

چنگ نکو بود ولی بد زدند

چنگ خدا بهر دل خود زدند

چنگ نزد بر دل کس چنگشان

روح نجنبید بر آهنگشان

طمطراقش

پر و بالش به هم پیچد و ساقش

تپان شد قلبش از تشویش در بر

دهانش باز ماند و چشم اعور

پس از لختی که فارغ شد خیالش

یکی از محرمان پرسید حالش

که : « ای گردن فراز آهنین پی!

که بود او کاین چنین ترسیدی از وی؟»

به پاسخ گفت کای فرزانه دلبر!

نبود او جز کلاغی زشت و لاغر

جوابش گفت : «باشد صعب حالی

که ترسد شرزه شیری از شغالی»

خروس پهلوان باماکیان گفت :

« کس از یار موافق راز ننهفت

من آن روزی که بودم جوجه ای خرد

کلاغ از پیش رویم جوجه ای برد

بجست و کرد مسکن بر سر شاخ

بخورد آن جوجه را گستاخ گستاخ

چنانم وحشتش بنشست در دل

که آن وحشت هنوزم هست در دل

ز عهد کودکی تا این زمانه

اگر پرد کلاغی زآشیانه

همان وحشت شود نو در دل من

که آکنده است در آب و گل من»

بوستان اندای

مخزن سرخ گل برفت از دست

خیمه سروبن فتاد از پای

سنبل و یاسمین بریخت ز باد

لاله و نسترن نماند به جای

بلبلان با فغان زارا زار

قمریان با خروش هایاهای

این زمان روزگار عزت توست

در عزت به روی ما بگشای

باغ را زیوری دگر بربند

راغ را زینتی دگر بخشای

باغ دیری است دور مانده ز تو

زود بشتاب و سوی باغ گرای

که به هر گوشه ای ز تو سخنی است

وز خس و خار طرفه انجمنی است

آوخ از محنت و عنای شما

وای از رنج و ابتلای شما

به رخ خلق باب فتنه گشود

مجلس شوم فتنه زای شما

بی بها مانده اید و بی قیمت

زآنکه رفت از میان بهای شما

دست از این قیل و قال بردارید

نه اگر بر خطاست رای شما

ورنه زین فتنه و حیل ناگاه

قصه رانم به صهر شاهنشاه

و روز نوروز

زین بهتر نیز می توان شد

روزی دو سه صبرکن به امید

از رحمت حق مباش نومید

از عرصهٔ تنگ حصن بیداد

انصاف برون جهاند مرکب

در معرکه داد پردلی داد

آن دانا فارس مهذب

شاهین کمال بال بگشاد

برکند ز جغد جهل مخلب

استاد بزرگ لوح بنهاد

شد مدرس کودکان مرتب

آمد به نیاز پیش استاد

آن طفل گریخته ز مکتب

استاد خجسته پی در استاد

تا کودک را کند مؤدب

آواز به شش جهت درافتاد

از غفلت دیو و سطوت رب:

« ای از شب هجر بود ناشاد!

برخیز که رهسپار شد شب

صبح آمد و بردمید خورشید

از رحمت حق مباش نومید

ای سر به ره نیاز سوده!

با سرخوشی و امیدواری

منشور دلاوری ربوده

در عرصهٔ رزم جانسپاری

با داس مقاومت دروده

کشت ستم و تباهکاری

زنگار ظلام را زدوده

ز آیینهٔ دین کردگاری

لب بسته و بازوان گشوده

وز دین قویم کرده یاری

واندر طلب حقوق بوده

چون کوه، قرین بردباری

جان داده و آبرو فزوده

در راه بقای کامکاری

وین گلشن تازه را نمود

از خون شریف آبیاری

مستیز به دهر ناستوده

کز منظرهٔ امیدواری

خورشید امید باز تابید

از رحمت حق مباش نومید

صد شکر که کار یافت قوت

از یاری حجت خراسان

وآن قبله و پیشوای امت

سرمایهٔ حرمت خراسان

بن موسی جعفر آن که عزت

افزوده به عزت خراسان

بگرفت نکو به دست قدرت

سررشتهٔ قدرت خراسان

وز همت عاقلان ملت

شد نادره ملت خراسان

وز عالم فحل باحمیت

شد شهره حمیت خراسان

ترکان دلیر بافتوت

کردند حمایت خراسان

نیز از علمای خوش رویت

خوش گشت رویت خراسان

زین بهتر نیز خواهیش دید

از رحمت حق مباش نومید

نادره گفتاری هست؟

یا چو شیرین سخنت نخل شکرباری هست؟

یا چو بستان و گلستان تو گلزاری هست؟

هیچم ار نیست، تمنای توام باری هست

« مشنو ای دوست! که غیر از تو مرا یاری هست

یا شب و روز بجز فکر توام کاری هست »

لطف گفتار تو شد دام ره مرغ هوس

به هوس بال زد و گشت گرفتار قفس

پایبند تو ندارد سر دمسازی کس

موسی اینجا بنهد رخت به امید قبس

« به کمند سر زلفت نه من افتادم و بس

که به هر حلقهٔ زلف تو گرفتاری هست »

بی گلستان تو در دست بجز خاری نیست

به ز گفتار تو بی شائبه گفتاری نیست

فارغ از جلوهٔ حسنت در و دیواری نیست

ای که در دار ادب غیر تو دیاری نیست!

« گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست

در و دیوار گواهی بدهد کاری هست »

دل ز باغ سخنت ورد کرامت بوید

پیرو مسلک تو راه سلامت پوید

دولت نام توحاشا که تمامت جوید

کآب گفتار تو دامان قیامت شوید

« هرکه عیبم کند از عشق و ملامت گوید

تا ندیده است تو را، بر منش انکاری هست »

روز نبود که به وصف تو سخن سر نکنم

شب نباشد که ثنای تو مکرر نکنم

منکر فضل تو را نهی ز منکر نکنم

نزد اعمی صفت مهر منور نکنم

« صبر بر جور رقیبت چه کنم گر نکنم؟

همه دانند که در صحبت گل خاری هست »

هرکه را عشق نباشد، نتوان زنده شمرد

وآن که جانش ز محبت اثری یافت، نمرد

تربت پارس، چو جان جسم تو در سینه فشرد

لیک در خاک وطن آتش عشقت نفسرد

« باد، خاکی ز مقام تو بیاورد و ببرد

آب هر طیب که در طبلهٔ عطاری هست »

سعدیا! نیست به کاشانهٔ دل غیر

تو کس

تا نفس هست، به یاد تو برآریم نفس

ما بجز حشمت و جاه تو نداریم هوس

ای دم گرم تو آتش زده در ناکس و کس!

« نه من خام طمع عشق تو می ورزم و بس

که چو من سوخته در خیل تو بسیاری هست »

کام جان پر شکر از شعر چو قند تو بود

بیت معمور ادب طبع بلند تو بود

زنده جان بشر از حکمت و پند تو بود

سعدیا! گردن جانها به کمند تو بود

« من چه در پای تو ریزم که پسند تو بود؟

سر و جان را نتوان گفت که مقداری هست »

راستی دفتر سعدی به گلستان ماند

طیباتش به گل و لاله و ریحان ماند

اوست پیغمبر و آن نامه به فرقان ماند

وآن که او را کند انکار، به شیطان ماند

« عشق سعدی نه حدیثی است که پنهان ماند

داستانی است که بر هر سر بازاری هست »

عاید ما

کاوهام گرفته جای ادراک

ابلیس شده است هادی ما

ما گشته به قید او مقید

آیت الله اعظم

آن که هست از انفاسش زنده عیسی مریم

در تحقق ذاتش گشته خلقت عالم

آفتاب کز رفعت بر فلک زند پرچم

می کند به درگاهش صبح و شام دربانی

عقل و وهم کی سنجند اوج کبریایش را؟

جان و دل چه سان گویند مدحت و ثنایش را؟

گر رضای حق جویی، رو بجو رضایش را

هر که در دل افرازد رایت ولایش را

همچو خواجه بتواند دم زد از مسلمانی

قدر و بها یافتند اگر شعرا

منم که شعر ز من یافته است قدر و بها

به پیش نادان گر قدر من بود پنهان

به پیش دانا باشد مقام من پیدا

همی نشایدگفتن که تیره شد خورشید

اگر نیاید روشنی به دیدهٔ اعمی

شگفت نیست گرم آفتاب سجده برد

به پیش طبع سخن گوی و خاطر دانا

ولی دریغ که بر من ز شاعری نرسید

مگر فزونی خصم و تطاول اعدا

چه حیله سازم با دشمنان بی آزرم

چه گوی بازم با روزگار بی پروا

وفا ندیدم زین روزگار عهدگسل

کدام مرد بدیدست ازین عجوز وفا

به پتک جور سپهرا سرم به خیره مکوب

به سنک کینه جهانا تنم به خیره مسا

به بند خویش بسی ماندی این تن رنجور

کنون نمودی در بند دشمنانش رها

جلیس من به مه وسال، جسم محنت کش

ندیم من به شب وروز، چشم خون پالا

به بردباری آن یک چو سد اسکندر

به خونفشانی این یک چو پهلوی دارا

برون زحد و حصا رنج بینم اندر دهر

که هست خصم وحسودم برون زحد وحصا

حسود چیره شود هرکرا فزود کمال

مگس پذیره شود هرکجا بود حلوا

گشته دو صدپاره

هر ملک را گروهی گنج آرا

وآنکه به خیره بر زبر هرگنج

میران نشسته اند چو اژدرها

هریک به دل گرفته بسی امید

هریک به سر نهفته بسی سودا

هر ساعتی به آرزوی این قوم

صد جوی خون روان شد ازصحرا

اوکام دل نیافته وز هر سوی

بینی نشسته با دل خون پالا

چندین هزار مادر بی فرزند

چندین هزار بچهٔ بی بابا

ای خود بر نهاده پی پرخاش

وی تیغ برکشیده پی هیجا

این خون پاک ملت یزدان است

چندین چنین چه پزی بی پروا

این باغ ایزد است و درختانش

با دست حق دمیده چنین زیبا

ای خیره باغ را چه زنی آتش

وی خر درخت را چه خوری بی جا

مشکن درخت یزدان را مشکن

منما تهی گلستان را، منما

*

*

هان ای حکیم چندکنی لابه

هان ای ادیب چند کنی غوغا

لابه به پیش کور نیارد مرد

غوغا به پیش کر نکند دانا

مردم کرند نیمی و نیمی کور

ازکور وکر، چه خواهی جز حاشا

آنکو شنید، باد بر او نفرین

گر خود شنید وکارنبست آن را

وانکو بدید، باد بر او توبیخ

گر زانکه دید و بار نبست آنجا

هوا

درخت شکوفه ده انگشت خویش

فراپیش کرد و ربود آن عطا

سیه ابر توفنده کز جیش دی

جدا مانده در کوه جفت عنا

بر آن شد که آید به یغمای باغ

بتاراجد آن ایزدی حله ها

برآمد خروشنده از کوهسار

بپیچید از خشم چون اژدها

که ناگاه باد صبا دررسید

زدش چند سیلی همی برقفا

بنالید از آن درد ابر سیاه

شد آفاق از ناله اش پرصدا

تو گفتی سیه بنده ای کرده جرم

دهد خواجه اکنون مر او را جزا

ببارد ز مژگان سرشک آنچنان

کزان تر شود باغ و صحن سرا

گه از خشم دندان نماید همی

بتابد ز دندانش نور و ضیا

ببالد چمن زان خروش و غریو

بخندد سمن زان فغان و بکا

جنان کز خروشیدن کوس رزم

بخندد همی لشکر پادشا

نگه کن به ایران ز ده سال پیش

ز آشوب و غوغا و قحط و غلا

خزینه تهی تر ز مغز وزیر

ذخیره تهی تر از آن هر دوتا

ادارات، ویرانه و بی حقوق

سپاهی، برهنه تن و بینوا

سر ماه، دولت به دریوزگی

شده بر در اجنبی چون گدا

روان هر طرف جیش بیگانگان

به یغمای این ملک داده صلا

به هرگوشه ای ظالمی مقتدر

به هر دسته ای مفسدی مقتدا

شنیده خردمند هر بامداد

ز نابخردان تهمت و ناسزا

ز مردم کشان خون مردم هدر

ز غارتگران مال ملت هبا

شده ملک گیلان و مازندران

به تاراج بیگانه و آشنا

به هر برزن وکوی گرد آمده

پی مفسدت لشگری زاشقیا

به شهر ری اندر به هریک دو ماه

شده چند بیچاره فرمانروا

وطن دوستان سر ز خجلت به زیر

ولی سفگان گرم چون و چرا

درین حالت زار ناگه ز غیب

برآمد یکی دست زورآزما

نجنبید از هیبتش آب از آب

لهیب فتن سرد شد جابجا

تو بودی که در جنگ خونین رشت

سپر ساختی تن به تیر بلا

تو بودی که کردی به رزم جنوب

به دربا و صحرا تن خود فدا

تو بودی که گرگان ز نیروی تو

تهی شد ز

یک گله گرگ دغا

توبودی کز آن پست و تیره مغاک

رساندی وطن را به اوج علا

همیدون به شرح هنرهای تو

زبان رهی قاصر است از ثنا

مگر وام خواهم ز تیمورتاش

زبانی فصیح و بیانی رسا

هم ازکلک او مایه خواهم همی

مگر کلک او مایه بخشد مرا

پس آنگه زصد دفتر مدح تو

توانم مگر کرد سطری ادا

دریغا جدا ماندم از مهر شاه

ز بس گفت دشمن بدم در قفا

چو من نیکخواهی کم آید به دست

سخن گستر و ثابت و باوفا

نروبیده اندر دلش بیخ آز

نخشکیده در چشمش آب حیا

وطنخواه و بیدار و باتجربت

نوبسنده و ناطق و پارسا

به کار سیاست صدیق و دلیر

گریزان ز زرق و فریب و ربا

برون ز اختصاصی که دارم به شعر

ببستم زهر علم طرفی جدا

ز اصل لغات و ز اصل خطوط

ز اصل ملل کامدند ازکجا

ز پیدایش خاک و استارگان

ز حیوان و انسان و آب و گیا

زگفتار داروبن و سر حیواه

ز تبدیل و از نشو و از ارتقا

ز تصنیف الحان و از صرف و نحو

ز تشریح و تاریخ و جغرافیا

فزون زین هنرها که از هر یکش

مرا خاست خصمی پلید و دغا

مرا این هنرها ز درگاه تو

جداساخت ای شاه کشورگشا

چه غم گر بمیرم به کام حسود

که ماند پس از من ز من شعرها

همه پخته مانند سیم رده

همه سخته مانند زر طلا

گر از شعر شاید که پوشش کنند

بپوشد زمانه ز شعرم کسا

حسودان ما هم بمیرند نیز

منزه شود دستگاه قضا

قضاوت ز روی عدالت شود

نه از روی بیداد وبخل و جفا

سخن های ما خود ز دل خاسته است

در آن نیست یک ذره ریو و ریا

به نیک و بدکار ما پی برند

پس از ما، چو خوانند اشعار ما

بر آنم که شعرم نگوید دروغ

وگر چندگوبد سخن در قفا

بوبژه که در شعرم

اغراق نیست

صریح است و پاکیزه و جانفزا

به لفظ ار به کس اقتفا کرده ام

به معنی نکردم به کس اقتفا

تنحل نکردم به شعر اندرون

نسازد به دریوزه اهل غنا

تتبع بسی کرده ام لاجرم

توارد اگر شد تفضل نما

بلای توارد بلایی است صعب

به یزدان گریزم من از این بلا

ببین دفتر فرخی و سروش

که مصراع ها نیست از هم جدا

من اینسان توارد ندارم به شعر

که نبود مرا حافظه بی وفا

مرا عیب کردند در سبک نظم

که این باستانی سخن تاکجا

همم عیب کردند درکار نثر

که این شیوه ی تازه باری چرا

ندانند کان باستانی سخن

کلیدی است درفضل ،مشگل گشا

زبان را نگه دارد از انحطاط

سخن را نگه دارد از انحنا

ولی نثر پیشین چنان ابتر است

که مقصود را کرد نتوان ادا

همان نظم، خاص است و نثر است عام

نداند کس ار شعر، باشد روا

ولی نثر را گر ندانند خلق

ابا معرفت کی شوند آشنا

در ایران به تازی نبشتند نثر

که در نثر تازی فراخ است جا

به نثر اعتنایی نبوده است پیش

که بوده است افزون به شعر اعتنا

بود سخت، بنیان نظم دری

ز آرایش و لون و برگ و نوا

ولی نثر تازی ز نثر دگر

بسی بیش دارد جمال و بها

بجز چند دفتر ز پیشینیان

که تقلید از آنان بود نابجا

نشان ده اگر هست نثری تمام

که بر جای پایش توان هشت پا

ازبرا به نثر نوبن تاختم

کز آن حاجت قوم گردد روا

گر این طرز تحریر بودی گزاف

نراندی بر آن هرکسی مرحبا

نکردی به هر مغز چون مل اثر

ندادی به هر بزم چون گل صفا

هرآن چیز کان را پسندند خلق

سراسر صوابست و جز آن، خطا

دربغا که خیره است چشم حسود

نبیند به جز عیب خلق خدا

گرت صد هنر باشد و عیب یک

صدت عیب گیرد حسود دغا

حسودان به پیغمبر هاشمی

ببستند از اینگونه بس افترا

که

شعر است قرآن و بی معنیست

الف لام میم و الف لام را

چو گرک حسد مصطفی را گزید

تو گوبی که آهو نگیرد مرا؟!

الا تا گلستان به فصل بهار

چو روی نکو بان شود دل گشا

سرت سبز باد و تنت زورمند

تو را دولت و دولتت را بقا

وطن باد در سایهٔ عدل تو

برومند و بالنده و باصفا

باد از شاخ درخت

گه الف سازد گه دال کند گه نونا

وان چکاوک به لب جوی پی صید هوام

همچو مارافسا پیوسته کند افسونا

صبحگه جمله گلان روی به خورشیدکنند

که بر او هستند از روز ازل مفتونا

شد جهان خرم و خرم شد دل های حزین

من چنین محزون چونا که بمانم چونا

چون زیم محزون اکنون که جان شد چو بهشت

به بهشت اندر یک دل نبود محزونا

خرمی بر ما شایدکه به سالی زین پیش

رخت افکندیم از شهر سوی هامونا

همچو مسعودکه بیرون شد از قلعهٔ نای

عاقبت رفتیم از محبس ری بیرونا

دشت البرزکنون جای فقیرانهٔ ماست

آن کجا بود نشستنگه افریدونا

فلکی دارد روشن، افقی دارد نغز

چشم اندازی چون دفتر انگلیونا

آفرین باد به البرزکه از عکس وی است

هرچه نقش است به سقف فلک گردونا

ما ز البرز دو فرسنگ به دوریم ولیک

او چنان آید در چشم که هست ایدونا

که بر او پیچند ازپرتو خور زربفتا

که در او بافند از ابر سیه اکسونا

چون سردانا مشحون ز هواهای بلند

قله اش سال و مه از برف بود مشحونا

دامنش چون دل عاشق کمرش چون رخ یار

به هوای خون و خوش منظرگی مقرونا

چون به تابستان بر برگ درختش نگری

از درخشانی گواکه بود مدهونا

عرب ار دیدی آن خوب فواکه کانجاست

برنخواندی به قسم والتین والزیتونا

باغ در باغ و گل اندر گل و قصر اندر قصر

هریکی قصر یکی جوی به پیرامونا

خاصه آن باغ کجا هست نشستنگه شاه

که بهشتی است فرود آمده از گردونا

کوه اگر حایل آن باغ نبودی بودی

از لب رود ارس تا به لب جیحونا

این چنانست که استاد دقیقی فرمود

«مهرگان آمد جشن ملک افریدونا»

آن چاه سیه سر زد به بالا

علم زد بر فراز بام اهواز

خروشان قلزمی جوشان و دروا

نهنگان در چه دوزخ فتادند

وز ایشان رعدسان برخاست هرا

هزاران اژدهای کوه پیکر

به گردون تاختند از سطح غبرا

بجست از کام آنان آتش و دود

وزان شد روشن و تاربک صحرا

هزیمت شد سپهر از هول و افتاد

ز جیبش مهرهٔ خورشید رخشا

تو گفتی کز نهان اهریمن زشت

شبیخون زد به یزدان توانا

برون پرید روز از روزن مهر

نهان شد در پس دیوار فردا

شب تاری درآمد لرز لرزان

چو کور بی عصا در سخت سرما

ز برق اورا به کف شمعی که هردم

فرو مرد از نهیب باد نکبا

خلیج فارس ناگه گشت غربال

ز بالا بر سر آن تیره بیدا

طبیعت خنده زد چون خندهٔ شیر

زمانه نعره زد چون غول کانا

زمین پنهان شد اندر موج باران

که از هر سو درآمد بی محابا

خط آهن میان موج گفتی

ره موسی است اندر قعر دریا

خروشان و شتابان رود کارون

درافزوده به بالا و به پهنا

رخ سرخش غبارآلود و تیره

چو روی مرد جنگی روز هیجا

ز هر سو موج ها انگیخت چون کوه

که شدکوه از نهیبش زیر و بالا

به تیغ موج هایش کف نشسته

چو برف دیمهی بر کوه خارا

نفس در سینه ها پیچیده از بیم

که ناگه چتر خسرو شد هویدا

چو کارون دید شه را تیزتر شد

چو مستی کش زنی سیلی بعمدا

جهاز آتشین بر سطح کارون

به رقص افتاد چون می خورده برنا

و یا مانندهٔ نر اشتری مست

کز آهنگ حدی برخیزد از جا

شهنشه بر سر کارون قدم سود

بخفت آن شرزه شیر ناشکیبا

بلی دیوانه چون زنجیر بیند

فرامش گرددش آشوب و غوغا

می حب الوطن خوردست خسرو

کی از دیوانه دارد مست پروا؟

پس از شه میر خوزستان گمان برد

که کارون خفت و برگشت از معادا

ز شه شد دور و ناگاهان فروماند

در آن

غرقاب هول انگیز، تنها

فروبلعیدش آن گود دژآهنگ

چو پشه کافتد اندر کام عنقا

ولیک از بیم شه بیرونش افکند

وز آن کرداب ژرفش کرد پیدا

کشیدندش برون از چنگ کارون

چو بودش بر شه گیتی تولا

ازین غفلت به خود پیچیدکارون

وزین خجلت گرفتش خوی سراپا

پذیرفتار شد کاندر ولایت

نیازد زین سپس دست تعدا

نهنگانش نیازارند مردم

نه طوفانش بیو بارد رعایا

برو سدها ببندد شاه گیتی

وزو جرها گشاید شاه دنیا

نهد گردن به بند شهریاری

نماید خاک خوزستان مصفا

بود چونان که بد در عهد شاپور

شود چونان که شد در عهد دارا

بروباند ز اهواز اصل شکر

پدید آرد ز ششتر نسج دیبا

به پیوندد ز فیضش قصر در قصر

ز بند شوشتر تا خور موسی

کند برطرف بهمن شیر و حفار

هزاران قریهٔ آباد انشا

شهنشه عذر کارون درپذیرفت

بدان پذرفت کاری های زیبا

بود هرچند جرم بندگان بیش

گذشت شاه افزونست از آنها

دست وپا

از برکه اندر آیی نرمک میان خوید

وزکوچکی ز خوید نداند کسی ترا

از آفتاب و باد نگهداردت گیاه

وزکرمکان خرد به پیش آیدت غذا

آموزگار، دهر و پرستارت آفتاب

استارگانت یار و شب و روزت اقربا

در هر زمین و آب که آنجا چراکنی

همرنگ آن زمین فتدت رنگ بر قبا

در خاک تیره، تیره و در خاک زرد، زرد

در جای سبزه سبز و به جای سیه سیا

این جادویی از آنت بیاموخت روزگا ر

کز شرّ دشمنان منافق شوی رها

دیری بنگذرد که جوان و کلان شوی

در جست و خیزآیی ودر نشو و در نما

همزادگانت بیشترین از میان روند

تو لیک چیره آیی درکوشش بقا

گیرد فروغ، چشمت وگیرد نگار، جلد

گردد قوی رگ وپی وگردد فزون دها

زانپس مراد و بویهٔ جفت آیدت بلی

اشکم چوگشت سیر، دگرگون شود هوا

هر شب سرود نرم سرایی به یاد جفت

تا بشنوی ز سویی، آواز آشنا

چون مه شدی به حلقه غوکان درون شوی

شب چون درافکند به سرآن قیرگون ردا

ازگوشه ای درآیی و رانی تحیتی

وز جمع مهتران شنوی بانگ مرحبا

لختی خموش مانی و بینی که بردمید

از هر طرف سری و ز هرسر یکی نوا

آن یک به خصم حاضرگوید: برو، برو

این یک به یار غایت گوید: بیا، بیا

شرم آیدت نخست چو بینی که آن گروه

یکباره کارشان تو بگایست و من بگا

زان پس حسد بری چو به بینی که غوک نر

بر غوک ماده جست و بپیچید و شد جدا

رفتار دوستان به تو باری اثرکند

آری مؤثر است محیط جهان به ما

تدبیرها کنی و به خود شکل ها دهی

تاآیدت به چنگ یکی غوک خوش لقا

می بینمت که از همگان گوی برده ای

کایدون رسد به گوش، غریوت چو کرنا

چشمی فراخ داری و حلقی فراخ تر

رانی بسی ستبر و بری همچو متکا

چون دشمنی به بینی

اندر طپی به آب

کرده بکش دو دست و روان کرده پای ها

از تک چو بر سر آیی و سربرکنی ز آب

گیری به دست ساحل و پاها کنی رها

دست از پی گرفتن و پای از پی شدن

این خوی آدمیست تو چون کردی اقتدا؟

نی نی که اقتدا به تو کردست آدمی

کز تو گذشته است در ادوار ارتقا

در قعرآب حبس نفس می کنی، ولیک

گر دیر بر سر آیی، لاشک شوی فنا

از بام تا به شام، تو و همگنان تو

هستید مست عربده و کینه و مرا

من خسته در حظیرهٔ گرم اندرون بتاب

خوابم ز سر پریده از آن حرب و ماجرا

این خانه نیست مصر و من از قبطیان نیم

موسی دعا نکرد، چرا خاست این بلا؟

فرمود بوعلی که چو غوکان فزون شوند

بگریز از آنکه آید اندر پیش وبا

اکنون فزون شد ستید اندر سرای من

وز من ربود خواهید این باغ واین سرا

اندر حدیث، کشتن تو نارواست، لیک

یک ره بر آن سرم که کنم کار ناروا

آن برکه را تهی کنم از آب و افکنم

چندین هزار غوک لعین را به زبرپا

کاین برکه جایگاه فسادست و نام اوست

بنگاه فسق و جای زنا، مرکز شقا

دار فریب و خانه جور و سرای کفر

بنگاه جهل و حوزهٔ کذب و در ریا

در زندگیت هرگز دردی دوا نشد

لیکن ز کشتهٔ تو شود دردها دوا

آوخ که مرغ و بره اجازت نمی دهند

ورنه که گردنت شدی از گرد ران جدا

بیتی ز اوستاد لبیبی، بدین نمط

برخواندم و نبشت و بدان کرد اقتفا

آن بیت را من ایدون پیوند ساختم

دریابد آن که دارد در پارسی ذکا

زبان هنر دراز

ی ت باره کرد خوی، زبان ها به لاف ها

تا تیره دُرددن به می صاف چیره گشت

ماندند دُردها و رمیدند صاف ها

پرورده شد به طرد حقایق دماغ ها

گسترده شد بگرد طبایع گزاف ها

بر باد رفت قاعدهٔ اجتماع ها

وز هم گسست رابطهٔ ائتلاف ها

مردم ز طوف کعبهٔ عزت کرانه کرد

بگرفت گرد خانهٔ عزّی طواف ها

مردی به خاک خفت ازین بی حمیتان

عفت به باد رفت از این بی عفاف ها

رفتند خواجگان کریم و نماند نام

زان اصطناع ها و از آن انتصاف ها

آئین دیرباز دگرگونه گشت و شد

وارون طواف ها و دگرگون مطاف ها

نامردی زمانه نگر کزین صطبل

بر قصرها شدند فراجاف جاف ها

آبستنان حرص چمان پیش صف بار

وز بار حرصشان به زمین سوده ناف ها

آن یک امیر لشکر و این یک وزیر جنگ

لعنت برین مضاف الیه و مضاف ها

آزاد جاهلان وگشاده زبان، خران

بسته مدرسان و فقیهان به خواف ها اا

.............. ..............

............................

اکنون لحاف و بستر، سنجاب و خز کنند

آنان که پاره بد به کتفشان لحاف ها

وقتست تا میان چمن عاملان دی

بر گلبنان کنند ز نو اعتساف ها

تا زاغ ها به باغ گشادند حنجره

بستند نای، زمزمه خوان زندباف ها

خفاش ها شدند از اشکفت ها برون

طاووس ها شدند نهان در شکاف ها

شهبوف ها شدند مهاجم به قصرها

سیمرغ ها شدندگریزان به قاف ها

...........................

....... ... .... ..............

کل را وفاق پیشه بدو بید را خلاف()

پنهان وفاق ها شد و عریان خلاف ها

زودا که بوستان فضیلت خزان شود

زبن انقلاب کشور و این اختلاف ها

کندیم و کافتیم و بهر سو شتافتیم

دیدیم سبع های سمان و عجاف ها

الا سه چار یار پراکنده گرد دهر

چیزی نیافتیم از آن کند و کاف ها

هان ای شعاع ملک ز یاران یکی تویی

نزد من از بزرگترین اکتشاف ها

پیوسته فحل طبع تو با بکر فکر نغز

دارد درون حجلهٔ دانش زفاف ها

بر چامهٔ بدیع تو صدآفرین که داشت

خنگ هنر بهر نقطش انعطاف ها

آن حله بود بافته از تار و پود فضل

کانسان نبافتند دگر حله

باف ها

از کوثر معانی شیرین و لفظ عذب

کرده است ساقی هنرت اغتراف ها

قندیست پارسی که شکرپاسخان ری

در پر حلاوتیش کنند اعتراف ها

تا نیست درکریمی یزدان مخالفت

تا هست در قدیمی گیهان خلاف ها

حی قدیمت ازکرم و بخشش عمیم

اندرکنیف لطف کناد اکتناف ها

بندد به کارنامهٔ فضلت طرازها

بخشد زکارخانهٔ فیضت کفاف ها

که تو گویی همانا

نه او در بند تفکیک است و ترکیب

نه او در فکر ایجاد است و انشا

دو سه درسی ز بر کرده طبیعی

که میراث آید از احیا به احیا

تو هر دم چیزها یابی به فکرت

که آن نایافته اجداد و آبا

پس این فکرتو میراث پدر نیست

کمال نفس تو است ای پور زببا

کمال نفس ارمانی طبیعی است

درین ارمان تو ممتازی ز اشیا

گیاه و جانور مقهور دهرند

تویی مقهور فکر خویش تنها

کشد نفس تو زی فوق الطبیعه

کشد نفس هیون زی سطح غبرا

به تحسین نبات و جنس حیوان

تو چون دهر، دانا و توانا

توانی خاربن را کرد بی خار

وز آن بی خار بار آورد خرما

برآری از گل شش برگ، صد برگ

پدید آری ز پشت زاغ، ورقا

به ترکیب از جمادات طبیعت

گرو بردی وگشتی فرد یکتا

برآری از خزف بلور روشن

بسازی با شبه لولوی لالا

تویی بعد از طبیعت فرد ممتاز

به مصنوع طبیعت حکمفرما

بسا دارو که تو پیدا نمودی

که گیتی هیچ گه ننمود پیدا

بسا قانون که تو ابداع کردی

که آن را در طبیعت نیست مبدا

پس این نفس تو نفس گاو و خر نیست

که او در رتبه پست است و تو والا

قوانین طبیعی ره نیابد

در اصل آکل و مأکول، اینجا

وگر یابد ز اغفال من و تو است

من وتو اکمهیم ا و خصم بینا

جناب

تا چه حد بودست با آداب تحقیق آشنا

باد لعنت بر تو تا بر جان و خشوران درود

باد نفرین بر تو تا در لفظ مسکینان دعا

کوژ بادا همچو پشت خوشه چینانت کمر

چاک بادا همچو چرم پاره دوزانت قفا

بی توقف چار چیزت باد اندر چار چیز

بی تعلل هشت چیزت باد اندر هشت جا

در معایت زهر ارقم در سرایت شور و شین

درگلویت ریسمان و بر دهانت متکا

کف به لب چوبت به ... تیرت به دل تیزت به ریش

غم به جان دردت به تن تیغت به سر بندت به پا

چار چیز از چار کس در چار جا بادت نصیب

نبود از این چار چیزت جان و تن یکدم رها

در ملا دشنام مردم در خلا دشنام زن

این جهان قهر اعادی آن جهان قهر خدا

نی در انگشت تو خوش تر تا در انگشتت قلم

بند بر دست تو بهتر تا که در دستت عصا

یادت آید مدتی همچون جعل در ...

گرد می کردی زباله زبن سرای و زان سرا

روز و شب از دود افیون دربن ریشت خضاب

سال و مه از لون سرگین درکف دستت حنا

چون گذشتی مهتری لر سوی شهر اصفهان

می دویدی پیشبازش با سلام و با ثنا

شعر می خواندی به آواز حزین در مدح لر

مثنویاتی ز جنس شعر ملا احمدا

خنده آور موکبی تشکیل می شد زان که بود

لر ز پیش و تو زپس وندر پیت چندین گدا

ور از آن لر چند غازی می ربودی داشتی

با گدایان بر سر تقسیم آن جنگ و مرا

گشت ناگه آتش جنگ عمومی شعله ور

شد به دوران فتنهٔ آخر زمان فرمانروا

در جهان دجال خویان فرصتی خوش یافتند

تا برون آیند از بیغوله های اختفا

چون خر دجال بیرون تاختی از ...

شد فضای اصفهان از عر و تیزت پرصدا

هوچیانه آمدی از چاه گمنامی برون

یافتی گنج ملا جان بردی ازکنج خلا

شد الاغ

... لاغ باف و لاف زن

شعرساز و نثرگستر، چس نفس پرمدعا

شعرگوید لیک ناهنجار و سرد و بی مزه

سربسر چون سکهٔ مغشوش قلب ناروا

گاه تازد بر بهار وگاه بر پیشاوری

زان که دارد در جگر از صیت هریک داغ ها

وان اساتید خراسان و صفاهان و جنوب

نصرت و مسرور و فرخ آن شعاع و آن سنا

وان اساتید ری وگوران و آذربایجان

چون رشید و سرمد و رعدی سلیم و دهخدا

او نه تنها شاعران زنده را دشمن بود

شاعران مرده را نیز از حسد گوید هجا

نیش زن چون عقربست و مرکز زهرش زبان

شعرهایش چون رتیلا پشم دار و بدنما

چون زمین جی به امساک و ثقیلی مشتهر

چون شبان دی به سردی و درازی مبتلا

نام بهمان ژاژخا بنهد ملقلق باف، لیک

خود ملقلق باف تر صد ره ز بهمان ژاژخا

بس که از الفاظ و ترکیبات ناخوش ممتلی است

معدهٔ شعرش عفونت یافته است از امتلا

می نهد در پیش، ده دیوان ز استادان نظم

تا بسازد چامه ای خشک و دراز و نابجا

لاجرم هرمصرعش دارای سبکی دیگراست

چون بخوانی چامه هایش، ز ابتدا تا انتها

می برد ترکیب لفظ از شاعران مختلف

چون کمال و چون نظامی چون ظهیر و صائبا

می نهد لفظ نظامی پیش لفظ بوشکور

می کند ترکیب صائب جنب سبک بوالعلا

از غریب و وحشی و سوقی درآمیزد بهم

شعرهایی بی مزه چون بی توابل شوربا

هست از بهر فنای جانت ای عرجون جهل

خامه ام در دست چون در دست موسی اژدها

چاک بادا حنجرت ای بوم ناخوش زمزمه

خاک بادا بر سرت ای شوم کافر ماجرا

بر سرت خاکی که شب از کوچه های اصفهان

گه به پشت خود کشیدی گه به پشت چاروا

از من ای نادان مشو دلتنگ زیرا گفته اند

از وفا خیزد مودت وز جفا زاید جفا

نهفته ورد مورد را

از جادوئی نهفته بلعل اندر

تابان دو رشته در منضد را

بگشوده بهر بستن کار من

بشکسته زلفکان معقد را

در تاب زلف و ابروی او دیدم

تیغ سلیل و درع مزرد را

گفتم ز دام زلف رهائی بخش

این خاطر پریش مقید را

گفتا دلت رها کنم ارگوئی

از جان و دل مدیح محمد را

سر خیل انبیا که صفات او

حیران نموده عقل مجرد را

حق از ازل به مهر و ولای او

با خلق بسته عهد مؤکد را

پیغمبران به مدرس فضل او

حاضر شوند خواندن ابجد را

با بغض او فریشته گر باشد

گو پذیره نار موقد را

ور زانکه با ولاش بود شیطان

گو کن گذاره خلد مخلد را

قانون نهاد و شرع پدید آورد

و آراست ملک و دولت سرمد را

قانون او گرفت همه گیتی

چون تندباد، وادی و فدفد را

وانکس که سر ز طاعت او برتافت

گردن نهاد تیغ مهند را

ایزد از او به خلق نمود امروز

احسان بی نهایت و بی حد را

فر قدوم فرخ او بشکست

آن کسروی بنای مشید را

اقوام ویم

که به هر جنگ فرستاد جلوریز مرا

گرچه من بود مبعوث دموکرات ولی

بی سبب منت اوگشت گلاویز مرا

او ندانست که گر اهل خراسان بدرست

نپذیرند، پذیرند به تبریز مرا

نه به کرمان و صفاهان ، که به کرمانشه و یزد

می ستایند و به شیراز و به نیریز مرا

خاک فرغانه و قرقیز هم ار زیران بود

می گزیدند ز فرغانه و قرقیز مرا

و گر انسان ز من اعراض کند، بگزیند

بهم آوازی خود مرغ شب آویز مرا

وگر او نیز بتابد ز من اندوهی نیست

با یکی طبع چو دریای گهرخیز مرا

تاج زرین نکند خوشدلم، او بردگمان

دل کند خوش به یک انگشتر ارزیز مرا

خیالت نیتی

اندرین بیغوله جان می آمدی بر سر مرا

دوستان رفتند ازین کشور، رقیبان همتی

تا مگر بیرون کند سلطان ازین کشور مرا

گر به مصر و شام باشم یا به بغداد و دین

می دهند از قدردانی جا به روی سر مرا

ور به سوی برلن و پاریس و لندن بگذرم

صیت فضلم کیسه پرسازد ز سیم و زر مرا

ور به پاس هم زبانی جانب کابل شوم

دوستاران ادب بر سر نهند افسار مرا

وز تخارستان مراگر دور سازد خصم دون

هست نزد ازبک و تاجیک جاه و فر مرا

بر در خوقند و فرغانه است خان و مان مرا

بر لب جیحون و آمو یه است آبشخور مرا

دوستانی دارم اندر خطهٔ صقلاب و روم

کز وفا مانند جان گیرند اندر بر مرا

هر کجا گیرم قلم در دست و بگشایم زبان

چون سخن، گیرند دانایان ز یکدیگر مرا

درکلام پارسی امروز شخص اولم

وز فنون مختلف باشد بسی زیور مرا

تا زبان پارسی زنده است من هم زنده ام

ور به خنجر حاسد دون بر درد حنجر مرا

سابقم در هر هنر چون ابرش تازی نژاد

خوار دارد لاجرم این دهر خرپرور مرا

تا گران بد گوهر دانش، گرامی داشتند

کارفرمایان دانشمند، چون گوهر مرا

چون ز ناگه شهر واشد سکهٔ بدگوهران

آسمان زد بر زمین چون سکهٔ ابتر مرا

بس که در میدان آزادی کمیتم تند راند

گیتی کج رو به زندان می دهد کیفر مرا

بس که بدخواهان بدم گفتند نزد شهریار

قیمتم بشکست و کرد از خاک ره کمتر مرا

قرن ها باید کجا پیدا شود گوینده ای

کو به نظم و نثر بتواند شدن همسر مرا

لیک ازین رفتار ناهنجارگویی مهتران

عضو زاید می شمارند اندرین کشور مرا

در حق من مرگ تدریجی مگر قائل شدند

کاین چنین دارند در زندان به غم همبر مرا

مردم از این مرگ تدریجی و طول احتضار

کاش در یکدم

شدی پیراهن از خون ترمرا

ای دریغا مرگ آنی! کز چنین طول ممات

هرسر مویی همی بر تن زند نشتر مرا

کاش در یک دم ز شفقت دشمنان و دوستان

تیر بارند از دو سو بر این تن لاغر مرا

سومین بار است تا در این مغاک هولناک

بود باید با ددان همصحبت و همسر مرا

لعنت حق باد برکین توز و غماز و حسود

کاین بلا از این سه تن شد چیره بر پیکر مرا

چون به یاد کودکان از دیده بگشایم سرشک

کودکان اشک درگیرند گرد اندر مرا

ور کشم آهی به یاد دوستان، آن دود آه

پیچد و او بارد اندر کام، چون اژدر مرا

رنج حبس و دوری یاران و فکر کودکان

با تهی دستی و بی برگی کند مضطر مرا

حب صیت و جود و استغنا مرا درویش کرد

ورنه بودی کنج ها آکنده از گوهر مرا

خانه ام خالی شود از فرش و کالا بهر وام

تا بسازد توشهٔ یک روزه خالی گر مرا

با چنین دروبشی اکنون سخت خرسندم بهار

اختر کجرو نرنجاند دمادم گر مرا

خزان نمود بهارم را

گیتی گنه نکرد و گنه دل کرد

کاین گونه کرد سنگین بارم را

باری بر آن سرم که از این سینه

بیرون کنم دل بزه کارم را

روز که پیوست به اروند و به اردن

کورش، کر و وخش و ترک و مرو و تجن را

و آن روز که کمبوجیه پیوست به ایران

فینیقی و قرطاجنه و مصر و عدن را

زلادبلابلا

برکند ز بن ریشهٔ آشوب و فتن را

افزود به خوارزم و به بلغار، حبش را

پیوست به لیبی و به پنجاب، ختن را

زان پس که ز اسکندر و اخلاف لعینش

یک قرن کشیدیم بلایا و محن را

ناگه وزش خشم دهاقین خراسان

از باغ وطن کرد برون زاغ و زغن را

آن روزکز ارمینیه بگذشت تراژان

بگرفت تیسفون، صد بیت حزن را

رومی ز سوی مغرب و سگزی ز سوی شرق

بیدار نمودند فرو خفته فتن را

در پیش دو دریای خروشان، سپه پارت

سد گشت و دلیرانه نگه داشت وطن را

پرخاشگران ری و گرگان و خراسان

کردند ز تن سنگر و از سینه مجن را

خون در سر من جوش زند از شرف و فخر

چون یاد کنم رزم کراسوس و سورن را

آن روز کجا شدکه ز یک ناوک «وهرز»

بنهاد نجاشی ز کف اقلیم یمن را

و آن روز که شاپور به پیش سم شبرنگ

افکند به زانوی ادب والرین را

و آن روز کجا رفت که یک حملهٔ بهرام

افکند ز پا ساوه و آن جیش کشن را

آن روزکجا شدکه زپنجاب و زکشمیر

اسلام برون کرد وثن را و شمن را

و آن روزکه شمشیر قزلباش برآشفت

در دیدهٔ رومی به شب تیره وسن را

آن روزکه نادر، صف افغانی و هندی

بشکافت، چو شمشیر سحر عقد پرن را

و آن گه به کف آورد به شمشیر مکافات

پیشاور و دهلی و لهاوور و دکن را

و آن ملک ببخشید و بشد سوی بخارا

وز بیم بلرزاند بدخشان و پکن را

و امروز چه کردیم که در صورت

و معنی

دادیم زکف تربیت سر و علن را

نیکو نشود روز بد از تربیت بد

درمان نتوان کرد به کافور، عنن را

بالجمله محالست که مشاطهٔ تدبیر

از چهرهٔ این پیر برد چین و شکن را

جز آنکه سراپای جوان کردد و جوید

در وادی اصلاح، ره تازه شدن را

ایران بود آن چشمه صافی که بتدریج

بگرفته لجن تا گلو و زیر ذقن را

کو مرد دلیری که به بازوی توانا

بزداید از این چشمه، گل و لای و لجن را

هرچندکه پیچیده بهم رشتهٔ تدبیر

آرد سوی چنب رسر گم گشته رسن را

اصلاح ز نامرد مخواهیدکه نبود

یکمرتبه، شمشیرزن و دایره زن را

من نیک شناسم فن این کهنه حریفان

نحوی به عمل نیک شناسد لم و لن را

آن کهنه حریفی که گذارد ز لئیمی

در بیع و شری جمله قوانین و سنن را

طامع نکند مصلحت خویش فراموش

لقمه به مثل گم نکند راه دهن را

جز فرقهٔ مصلح نکند دفع مفاسد

آن فرقه که آزرم ندارد تو و من را

بی تربیت، آزادی و قانون نتوان داشت

سعفص نتوان خواند، نخوانده کلمن را

امروز امید همه زی مجلس شور است

سر باید کآسوده نگه دارد تن را

گر سر عمل متحد از پیش نگیرد

از مرگ صیانت نتوان کرد بدن را

جز مجلس ملی نزند بیخ ستبداد

افریشتگان قهر کنند اهریمن را

بی نیروی قانون نرود کاری از پیش

جز بر سر آهن نتوان برد ترن را

گفتار بهار است وطن را غذی روح

مام از لب کودک نکند منع لبن را

اینگونه سخن گفتن حد همه کس نیست

داند شمن آراستن روی وثن را

یارب تو نگهبان دل اهل وطن باش

کامید بدیشان بود ایران کهن را

مسکو را

روس آنکه در لهستان چنگالش

برتافت دست چندین خسرو را

ورشو که بدعروس لهستان کشت

هم خوابه آن یله شده ورزو را

بنگر که خود چگونه ازو گیهان

برتافت چنگ و بستد ورشو را

آنگه که از پروس سوی مغرب

قیصر فکند ولوله و غو را

بلژیک شد به خیره سپر تا آنک

پاریس شده پذیره روا رو را

پاریس از انگلستان یاری جست

حق سیاست کلمانسو را

یکسو به روس گفت که هان بشکن

چون شیر شرزه ساقهٔ این گو را

روس از پروس شرقی پیش آمد

کرده دلیل هی هی و هوهو را

یکسو سپه کشید بریطانی

بگرفت وادی و دره و زو را

زبن سو فرانس کرد بهم جیشی

تا خودکه می برد ز میان دو را

یکسر سلاح جنگ به کف دادند

خدمتگر و ذخیره و معفو را

برق تفنگ و توپ به کار آورد

تاب درخش و غرش بختو را

گشت جهان دوباره به یاد آورد

فرفرنگ و جنگ واترلو را

البرت ازین واترلو شد بی تخت

در هاور برد تختگه نو را

تخت فرانس نیز به (بردو) رفت

عزت فزودگیتی، بردو را

قیصر فسون نمود چو مار افسای

کر مارو کفچه و کل بر سو را

وانگه ز غرب تاخت به شرق اندر

وز پیش راند دشمن کجرو را

زد در پروس شرقی بر دشمن

چون اخگری که لطمه زند قو را

بشکست خصم را و به ورشو تاخت

داده نوید، راجی و مرجو را

یکسو مکنزن آن که سرتیغش

پهلو دریده دشمن پهلو را

ییشش بخوانده «غاصب کالیسی»

مستد برانه آیت ولّو را

در «پرزمیشل» داده جو اسبان

پس داده در «پلن» دیرین جو را

یک لشکر از جنوب لهستان تفت

پیمود راه «رستو» و «خارکو» را

وز مشرق «پلن» سپهی دیگر

بگرفته پیش، خطهٔ مسکو را

یکسو سپاه سرکش هندنبرگ

آموخته به خصم تک و دو را

وز بر و بحر مملکت بالتیک

تهدید کرده مرکز اسلو را

آن مرکزی که کرده

مصیبت گاه

رامشگه گزر سس و خسرو را

خرس بزرگ آن که نه پذرفتی

از صید خسته، لابه و مومو را

اینک ز بیم گشته چو خرگوشی

کز دور بنگرد سک «ترنو» را

امروز کافتاب جهانگیری

ز ایران دریغ دارد پرتو را

جیش تزار از چه در این کشور

بگرفته خوی مردم شبرو را

دعوت شدند کی زی ایران

حق برکناد داعی و مدعو را

ازاین و آن تو را

این هنوز آغاز فر و حشمت و اجلال تو است

باش تا کیوان ببوسد پایه ی ایوان تو را

هر نادان تو را

یاوه و هذیان روا نبود بر دانش پژوه

به که آید ناروا هر یاوه و هذیان تو را

نک زدم از راستی در دامنت دست امید

فرخ آن کز راستی زد دست در دامان تو را

خواهش یزدان پذیر و داد مظلومان بگیر

زانکه بهر داد، داد این برتری یزدان تو را

نک به فرمانت چنان گفتم که خودگفتم ز پیش

«عید قربان آمد ای جان جهان قربان تو را»

را

رعیت را نهی بالش، ستمگر را دهی مالش

نه رشتی را ز تو نالش، نه آذربایجانی را

درآید ملت از ذلت، عیان سازند بر ملت

همه، چون نیر دولت، رسوم مهربانی را

ثنایش بیش نشمارم دعایش بر زبان آرم

که من خود خوش نمی دارم ثناهای زبانی را

بالاگرفت قوت نور

مشک و و ایوان شدند رخشانا

هیچ اثر زان شب سیاه نماند

اهریمن رفت و ماند یزدانا

چون که نیایش به سر رسید، نهاد

شاه زنان چاشت را یکی خوانا

شهزن و مان بد شدند برسر خوان

وز دو طرف کودکان خندانا

نان و شراب و کباب چیده به صف

زمزمه کردند و خورده شد نانا

وآنگه فرمود پیر با پسران

کای پسران دلیر ایرانا

- ناتمام -

تار گیسوی سیه چیدند خانم ها

ندانم از چه این مد را پسندیدند خانم ها

کمند زلف بگشودند از پای گنهکاران

گناه بستگان عشق، بخشیدند خانم ها

دلا آزاد شو کان دام دامن گیر گیسو را

به رغبت از سر راه تو برچیدند خانم ها

کسی بی شقه گیسو نمی بندد به خانم دل

که خلق از شقه گیسو پرستیدند خانم ها

مسلم بود جنس نر بود از ماده خوشگل تر

چه خوب این مدعی را زود فهمیدند خانم ها

ز فرط بچه بازی ها به پاریس این عمل مد شد

در ایران هم پی تقلید جنبیدند خانم ها

سخن دور از مقام دوستان زین حرکت بیجا

به گیس خوبش و ریش شوهران ریدند خانم ها

من جمره تلهب

طیب سر زلف تو یافت سنبل

ای زلف تو از مشک ناب اطیب

بنهاد به کف بر خضاب، لاله

ای کف تو از خون من مخضب

هر نیم شبی مرغک شب آوبز

برشاخ سراید سرود معجب

مرغان چو خطیبان بیهده گوی

گویند سخن جمله بی مخاطب

لرزنده و نالنده شاخک بید

از باد بزان وز تگرگ منصب

گوبی گنهی کرد و ترسد اکنون

کاندر بر خسرو شود معاقب

آن یک خبر او هزار دفتر

آن یک سخن او هزار مطلب

شاهی که به گاه عتاب و تندی

می ننگرد از شرم زی معاتب

زبر و زبر او ستاده اقبال

چون اعراب اندر حروف معرب

فخر است کسان را ز منصب و جاه

وز اوست کنون فخر جاه و منصب

دشمنش بر او بر چه حیله سازد

با شیر چه سازد فریب ارنب

ای منظر اقبال و حشمت تو

صد ره بر از این منظر محدب

فرش بود از آسمان بر افزون

آنکو به بساط توشد مقرب

بخت تو وخورشید راست لعبی

پیوسته بر این طارم مذهب

خورشید هم ایدون ملاعبت را

هر روز برآید به گرد ملعب

رأی تو سوی نخشب ار نهد روی

خورشید برآید ز چاه نخشب

شمشیر تو را روز جنگ خیزد

فتح و ظفر از آب داده مضرب

رامشگه دشمن ز هیبت تو

گردد ز دم شیر شرزه اهیب

آورده بهارت مدیحتی نغز

الفاظ عجیب و معانی اعجب

گویند مرا کت سخنوری نیست

خود اینت یکی ناستوده مذهب

بر من چه بد آید ز گفته ی خصم

بر سنگ چه آید زنیش عقرب

تا شکر ناید ز شاخ حنظل

تا مرجان ناید زبیخ طحلب

بادا دل خصمت همیشه در تاب

بادا تن خصمت هماره در تب

مفعول مفاعیل فاعلات

با بحر خفیف انسب است و اقرب

طوق من ذهب

هست ار ز میراث پدر، عقل غریزیت ای پسر

تکمیل آن واجب شمر، باری به عقل مکتسب

عقل غریزی بی ممد، بی ورزش و تعلیم و جد

هرچند باشد مستعد، کردد به غفلت محتجب

عاقل فتد از کاهلی، در ورطهٔ لایعقلی

جاهل شود دانا، ولی با ورزش و جهد و تعب

ورزش کند تن را قوی روح و خرد را مستوی

مر نفس ها را معنوی، مر فکرها را منتخب

*

*

در عیدگاه رومیان، مردی ضعیف و ناتوان

افتاد از بادی دمان برخاست غوغا و شغب

مرد از جماعت شد خجل، زان ناتوانی منفعل

بر ورزش تن داد دل، بگشاد بازو بست لب

چون عید شد سال دگرشد عیدگه پر شور و شر

مردم دوان در یکدگر، بهر تماشایی عجب

گردونه ای آمد دوان بر چار گامیش جوان

وز پی جوانی پهلوان، زیبا رخ و دیبا سلب

بگرفت چرخ واپسین و افشرد زانو بر زمین

چون جسته شیری از کمین بر پشت نخجیر از غضب

برکاشت اندر عیدگه مر گاومیشان را ز ره

پس داشت گردون را نگه با زور پولادین عصب

زان پس به گردون شد سوار آن آزمودهٔ نغزکار

از انفعال سال پار، آورد عذری بلعجب

گفتا منم آن ناتوان، کافتادم از باد دمان

دفع تعنت را میان، بستم به ورزش روز و شب

این سعی و این زحمت مرا برهاند از آن رنج و بلا

عیش است بعد از ابتلا شادیست از بعدکرب

زان گفته مردان و زنان جستند از جا کف زنان

وان پهلوان و همگنان رفتند با ساز و طرب

*

*

چون غیرت انگیزد همی اسباب ها خیزد همی

پیش امل ریزد همی از هر بن مویی سبب

غیرت بجز جنبش مدان کز وی حرارت شد عیان

بیرون ز جنبش نیست جان زان شد روان جان را لقب

جنبش کن ار مرد رهی وز ورزش جان اگهی

جان را ده از جنبش بهی تا وارهی از

تاب و تب

ای تن ز ورزش بارور وز ورزش جان بیخبر

جان را ز ورزش بخش فر کاین واجبست آن مستحب

در ورزش تن بارها آسان شدت دشوارها

در ورزش جان خارها آرند از بهرت رطب

خواندی که افکند آن فلان سجاده بر آب روان

این ورزش جانست هان السعی فیه قد وجب

شد بر پلنگ آن یک س رار اندرکفش پیچنده مار

آن مار تازانهٔ سوار، آن دد هیون مرد رب

این پیش جان ها اندکست این از هزار آیت یکست

این بهر ارباب شکست از باغ معنی یک خشب

زین وانمودن ها برآ، زی نانمودن ها گرا

کان کس که داندکیمیا، پنهان کند ز اهل طلب

زان کیمیای مردمی کان هست اصل بی غمی

دریاب تا سطح زمی، پیشت شود کان ذهب

وانگه برآی از بیخ و بن وزکیش و آیین کهن

اصل و نسب بدرود کن، وز کف بنه جاه و حسب

با حکمت و عقل گزین، ماهیت اشیا ببین

چون چیره گشتی بر زمین زی آسمان بر کن قبب

چون بگذری از سبع ها، وز ماوراء طبع ها

بینی تلال و ربع ها، زآثار یار منتخب

*

*

درکش بهار اینجا عنان، کز حملهٔ رویین تنان

چون رستمت زاری کنان بینم همه تن پرثقب

برگرد زی اصل سخن عذر آور از فصل سخن

تا خود گه وصل سخن از وصل برخوانی خطب

مخلوق را بینی مصر، اندر ضلال مستمر

نه تن ز ورزش مقتدر، نه جان ز تمرین منقلب

نابوده یک ساعت مقیم، اندر صراط مستقیم

امات غیرتشان عقیم، آباء همتشان عزب

اینجا وفا و شرم کو، یک یار با آذرم کو

یک شعله آه گرم کو، کز وی شود جان ملتهب

قومی پلید وکینه جو، تردامن و بی آبرو

جمله قبیح و زشت خو یکسر وقیح و بی ادب

بدفطرت و ناکس همه از بد نکرده بس همه

مدخولشان ازپس همه پیش اوفتاده زین سبب

زین سفلگان محتشم بی دولتان محترم

در

زحمتم اندر عجم چون بوالعلا اندر عرب

زین بی هنر حساد من، کیرد خموشی داد من

کز آسمان فریاد من بگذشت و خاموش است لب

با حاسد ار پنجه زنی آن مرده را زنده کنی

در آتش ار چوب افکنی افزون شود او را لهب

به کز لهیب خوی بد، بدخوی خاکستر شود

خود خویش را خامش کند زآتش چو برگیری حطب

ذوق آورد آثار من، لذت دهد گفتار من

مستی دهد اشعار من، مانندهٔ آب عنب

در رنجم از چندین هنر، مانند طاوسان نر

تن فدیهٔ مقبول پر، جان برخی رنگین ذنب

زین همرهان مفتری چون یوسفم من متفری

هستم ازین گرگان بری کز آهوان دارم نسب

با سفله نستیزم همی وز دون بپرهیزم همی

زین قوم بگریزم همی چون مصطفی از بولهب

اصل تناسب شد یقین زیراک در هر سرزمین

هست آن مناسب جاگزین وان نامناسب مرتهب

در جایگاه طوطیان، ننهد نعامه آشیان

وانجا که خسبد ماکیان، کبک دری ننهد خشب

بازیده ام شطرنج تو، هستم به هر بازی جلو

فخر است و استبقا گرو عز است و استغنا ندب

زین رو هیاهوها شود انگیخته غوغا شود

بر قصد من برپا شود هنگامه و جنگ و جلب

مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن

«یارب چه بودآن تیرگی وآن راه دور و نیمشب»