فوج

حکایت مرغ پیر که به دام افتاد

خواندم اندر حدیث « کنفوسیوس»

داستانی به طبع ها مانوس

روزی آن رهبر نکوکاران

به رهی می گذشت با یاران

دید صیادی اندر آن رسته

مرغکی چند را به هم بسته

می نهد جفت جفت در قفسی

مرغکان می زنند بال بسی

هر دمی مرغکان برآشوبند

خویش را برقفس همی کوبند

پس اندیشه و درنگ زیاد

گفت دانای چین بدان صیاد

کانچه در جمع مرغکان بینم

همه را نورس و جوان بینم

چیست موجب که این گروه اسیر

در میانشان نه کامل است و نه پیر

گفت صیاد کای حکیم همام

پیر مرغان نیوفتند به دام

دام بینند و ز آن حذر گیرند

دانه بینند و طمع برگیرند

و آن جوانان که همره پیران

راهجویان شوند و پرگیران

همه از برکت بزرگتران

تجربت دیدگان و راهبران

برهند از مخاطرات عظیم

وز مضایق برون روند سلیم

لیک آنان که خودسرند و جهول

پند پیران نمی کنند قبول

خودسرانه به هر طرف پویان

همه «آوی الی الجبل» گویان

در جوانی به غم دچار شوند

بستهٔ دام روزگار شوند

به غم و غصه مبتلا گردند

صید سرپنجهٔ بلا گردند

ناگه اندر میان آن تقریر

دید استاد بسته مرغی پیر

رو به صیاد کرد و گفت این چیست

مگر این مرغ پیر و کامل نیست؟!

گفت صیاد کاین ز بخت سیاه

رفته با نورسان ز غفلت راه

پیر سر، جسته از جوانی کام

با جوانان و نوخطان زده گام

چون ره تجربت نهاده ز دست

شده پیرانه سر به غم پابست

من چوآن مرغ پیر، خام شدم

با جوانان به سوی دام

شدم

بودم از قاضیان عضو تمیز

داشت دولت مرا بزرگ و عزیز

روزی از روزها ز بخت سیاه

چند دهقان درآمدند ز راه

از ولایت به ری روان گشتند

در بر بنده میهمان گشتند

حاکم روستا ز فرط غرور

ملکشان را گرفته بود به زور

همگی از تعدی سرتیپ

داده بودند محضری ترتیب

لابه کردند نزد من یکسر

تا سجلی کنم در آن محضر

من نادان ز فرط نادانی

غافل از رازهای پنهانی

خالی الذهن و حسبهٔ لله

چون که بودم در آن قضیه گواه

بنوشتم گواهی خود را

رقم رو سیاهی خود را

شاد گشتند آن کشاورزان

کان چنین تحفه یافتند ارزان

به گمانشان که این بزرگ سجل

خرشان را برون کشد از گل

لیک غافل کزین گناه گران

خر دیگر فزوده شد به خران

قصه کوته چو دید شخص امیر

در مجلتا گواهی من پیر

گفت کاین پیرمرد احمق کیست؟

او اگر شاهد است قاضی نیست!

قاضی جیره خوار بی تدبیر

کاو شهادت دهد به ضد امیر

نیستیم از قضاوتش راضی

خر جولا به از چنین قاضی

بنده را از مقام عز و جلال

حبس کردند در جوار مبال

چون نمایم کلاه خود قاضی

نیستم زبن قضیه ناراضی

حق همین است اگرچه باشد تلخ

به شقاوت کشد قضاوت بلخ

درست

گشت نزدیک شاه و یافت قبول

کار بگرفت پیش، مرد فضول

شه بر او خواند آفرین بسیار

دست و بالش فراخ کرد به کار

همه را دور ساخت از در شاه

گشت خود پیشکار و یاور شاه

گشت معروف نزد همکاران

نیز محسود شد بر یاران

از کفایت بلند شد شأنش

گشت اکفی الکفات عنوانش

اوستادان شهر خوار و نفور

همه در بی کفایتی مشهور

قرب ده سال برد سعی به کار

تا که شد گنج خانه ها طیار

گنج ها در نهان گذارده شد

گشت یک چار و چار چارده شد

بست سیصد طلسم بر هر گنج

برد از هر دری هزاران رنج

قفل ها در بلند و پست نهاد

رمزها درگشاد و بست نهاد

خود به تنها ز فرط عیاری

هیچ کس را نداده همکاری

گشت محرم در آن نهانخانه

ایمن از چشم خویش و بیگانه

کار از پیش برد و کرد تمام

غافل از حیله بازی ایام

مرد ظالم چو گنج ساخته دید

زبر لب بر سفاهتش خندید

در یکی زان طلسم هاش انداخت

کار ابله در آن طلسم بساخت

مرد ناآزموده در آن بند

این سخن می سرود و جان می کند

آن که با شیر شرزه آمیزد

خون خود را به رایگان ریزد

هرکه با ظالمان بود کارش

حق بدیشان کند گرفتارش

از بزرگان انگلیس تنی

رانده در زیر تیغ، خوش سخنی

«وای آن کس که در بسیط جهان

تکیه سازد به قول پادشهان»

ای که داری خبر ز سر ملوک

سزد ار خویش را بسازی سوک

شاه شیر است، نزد شیر مرو

ور روی سوی او دلیر مرو

وسرد و بارانی

بستر خود به زیر طاقی برد

طاق بر وی فتاد و بیدین مرد

مَرد مُرد و ضعیفه​ی مسکین

گشت در «شهر نو» کرایه نشین

شد از این داستان دلش به دو نیم

تاخت نزدیک دوستان قدیم

دید آن جمله مردمی شده اند

صاحب خانه و زن و فرزند

همه فارغ ز رادع و زاجر

آن یکی کاسب آن یکی تاجر

چون رفیق قدیم را دیدند

چون گل نوشکفته خندیدند

رحم کردند بر ندامت او

شکرکردند بر سلامت او

جان و کالا و مسکنش دادند

به از اول یکی زنش دادند

ساختندش شریک در مکسب

کاسبی گشت صاحب منصب

پشت پا زد به خدمت دولت

کند دندان ز نعمت دولت

انحصار بیرون شد

زندگی زان حصار بیرون شد

پرده ها بود بر سر هرکار

پرده درگشت خامهٔ سحار

نقل الحاد وکفر بی بزه گشت

زندگانی جدید و بامزه گشت

از میان رفت عصر اشرافی

راه سرمایه دار شد صافی

دانش وفضل وهوش و عرق و نژاد

پیش زر ناف بر زمین بنهاد

هرکه زر داشت شد شریف و عزیز

وآن که بی چیز بود شد ناچیز

هنر و علم و حیلت و تزوبر

دولت و دین و شاه ومیر و وزپر

شده هریک عبید سرمایه

بندهٔ زرخرید سرمایه

کشت مرسل یکی بزرگ رسول

معجز او نگاهداری پول

سه اقانیم روشنش به جهان

هست عقل و تمدن و وجدان

سپه او گروه کارگران

ملک گیرد بدین سپاه گران

سر ز خاور به نیمروز افراخت

باختر برد و بر خراسان تاخت

عالم از یمن این بزرگ استاد

گشت خالی ز دین و اصل و نژاد

بر ضعیفان درازدستی ازوست

ماده و ماده پرستی ازوست

مردمی رخت بست و همدردی

غیرت و عفت و جوانمردی

زر مهیا نمود و چید بساط

تا کند عیش و نوش و رقص و نشاط

هیچش از عیش و کیف رادع نیست

به زن و مرد خوبش قانع نیست

بسته ی وهم وبندهٔ عصب است

خود سراپای شهوت و غضب است

کارفرما ز پرخوری رنجور

کارگر شد گرسنه جانب گور

چند سرمایه دار بی وجدان

در جهان گشته صاحب فرمان

یک دو قارون به تخت بخت مقیم

ربخته خون صد هزار کلیم

الغرض این اساس خودبینی

اصل وجدان کشی و بی دینی

می کشدکار را به جای دگر

آید از نای ها نوای دگر

کارگر شد سپاه صاحبکار

سپهی لخت و خسته و بیمار

لاجرم متحد شوند همه

کار را مستعد شوند همه

چون فقیران شوند با هم یار

مالداران شوند بی کس و کار

بود دین تسلیت فزای فقیر

مانع خشم جانگزای فقیر

تا شریعتمدار در همه کار

بود همدست عمدهٔ التجار

می نمودند کُرکُری همگی

تا بدین حد نبود بی مزگی

حاجی داغ کرده پیشانی

پیرو سنت مسلمانی

توشه بردی برای پیری چند

دست بگرفتی ازفقیری چند

گهی از صدق مسجدی

می ساخت

گاه حمام وقف می پرداخت

تا به مسجد کند نماز، فقیر

خواهد از مومنان نیاز، فقیر

پس شود همعنان همخوابه

هر سحر رایگان به گرمابه

سیر بودند منعم و بی چیز

مرد درونش لات بود وتمیز

لیکن امروز مرد دولتمند

غالباً ملحدیست بی مانند

نه ز وَجه حرام دارد دست

نه به نفع وطن بود پابست

نه به عنوان خمس و مال امام

به کسی می کند جوی اکرام

تا بدانجا برد مروت را

که خورد مالیات دولت را

همچو موش است رهزن خانه

یا که دلال مال بیگانه

می کند از تجملات فرنگ

شهر را پر متاع رنگارنگ

گر بپرسی که چیست آئینت

یا چه باشد به راستی دینت

گوبدت هست دین من وجدان

لیک وجدان کجا و این حیوان

حساب ها زکجا

گر کسی گوهر مدیحی سفت

گه گهی هم حقیقتی می گفت

توکه پا تا به سر مدیح شدی

صاحب منطق فصیح شدی

پهلوی را به عرش بنشاندی

هم خدا هم پیمبرش خواندی

خوب تشخیص داده بودی تو

پا به قرص ایستاده بودی تو

با تو آخر چرا چنین کردند

چوب قهرت درآستین کردند

گفت من نیز چون تو حیرانم

سبب حبس خود نمی دانم

نامه ام بود مدتی توقیف

تا برفت ازمیان بزرگ حریف

چون که تیمورتاش گشت نگون

ماه من آمد از محاق برون

نشرکردم شماره ای سه چهار

سر به سر مدح شاه دولتیار

باز هم تر شد از قضا درِ من

به وبال اوفتاد اختر من

در شمیران خزیده بودم من

پای منقل لمیده بودم من

می نمودم حساب آینده

کلکم گشت ناگهان کنده

گشته با ما شریک زندانی

یک نفر نایب خراسانی

گرچه خود نایب پلیس است او

با من این روزها انیس است او

زن روسی گرفته در مشهد

مورد سوء ظن شدست و حسد

اینک او را به ری کشاندستند

وندرین حجره اش نشاندستند

کار او شاهنامه است و دعا

آن برای خود این برای خدا

چون خراسانی و پدردار است

بر دلم حشر او نه دشخوار است

هرکه از مردم خراسانست

دارمش دوست گرچه افغانست

زان که افغانی و تخاری زاد

همه ایرانی اند و پاک نژاد

دین جدا کردمان ز یکدیگر

لعن حق باد بر نفاق بشر

بهرام

لاجرم این نفاق دیرینه

شد درختی و بار آن کینه

خلق ایران شدند به سه فریق

شمن و زردهشتی و زندیق

دین زردشت چون اساسی بود

روشی متقن و سیاسی بود

اندر او جلوه کرد ایرانی

چیره شد بر دوکیش عرفانی

که در آن هر دوکیش صوفی وار

بود تجرید و حاصل،ترک کار

مرکزیت به غرب کشور تاخت

شرق را تابع و مسخر ساخت

مشرق از جهل کیش بودایی

شد به یغمای قوم صحرایی

گاه شد عرضگاه لشکر هون

گه ز هیتال شد خراب و زبون

پس به ایران بتاخت جیش عرب

روز زرتشتیان رسید به شب

شد نفاق جماعت زندیق

کاربرداز رهزنان فریق

خصم را ره به خانمان دادند

ره و چه را بدو نشان دادند

بود در نهب تخت و تاج کیان

یزک تازیان ز مانو یان

سرخ پوشان مزدکی آیین

شده یار عرب به جستن کین

زبن سبب شده سپاه مزدایی

صید لشکر کشان صحرایی

همه در کار زار کشته شدند

جمله با خاک و خون سرشته شدند

و آن بنای بلند داد نهاد

شد ز بیداد همگنان بر باد

شاه ایران سوی خراسان تاخت

سوی دژخیم خود هراسان تاخت

شد به مانند داریوش سوم

در خراسان شکار آن مردم

کیش بودا ز طبع ایرانی

ساخت پتیاره دیو تورانی

در زمان خلافت خلفا

همچنان بود این نقار بجا

تیغ تیز و درخور دار

بد در آن سال مرگ زاینده

میر غزنی عظیم نالنده

مرض سل گرفته حلقومش

کرده از خورد و خفت محرومش

با چنان دردهای بی درمان

داد بر قتل عالمی فرمان

درد خود را ز کینه درمان یافت

پس به غزنی رسید و فرمان یافت

داشت در سینه کین دیرینه

دیر پاید چوکهنه شد کینه

خواست زان قتل عام، قرب خدای

وای ازین قربه الی الله وای

کینهٔ زردهشتی و شمنی

شد مبدل به شیعی و سنی

«سه سبدگل» کتاب بودا بود

زآن زردشتیان «اوستا» بود

«سه سبد گل» میان ناصبیان

گشت بوبکر و عمّر و عثمان

نیز نزدیک شیعه شد، حیدر

بدل زردهشت پیغمبر

همچو زردشت کز خراسان خاست

کار شیعی شد از خراسان راست

بود بومسلم خراسانی

یکی از شیعیان ایرانی

چون که بد شیعه احمد سفاح

کرد خون بنی امیه مباح

مام مامون هم از خراسان بود

از دهاقین گوزکانان بود

خون مامون به سوی مام کشید

در خراسان، از آن مقام گزید

در خراسان چو بود شیعه فزون

شد هوادار شیعیان مأمون

جانشین ساخت پور موسی را

کرد رایج شعار خضرا را

از خراسانیان حمایت یافت

جای بر مسند خلافت یافت

چون به شاهی رسید و گشت قوی

کرد تروبج مذهب علوی

باز چون مهد شیعه گشت عراق

کیش سنت به شرق کرد اشراق

سر بسر مردمان آن اقلیم

همچو زردشتیان عهد قدیم

که گزیدند از لجاج و خری

«سبد گل» به سرو کاشمری

متعصب شدند در سنت

جسته از قتل شیعیان جنت

غارت شیعیان ایران را

بنهاده لقب جهاد و غزا

لیک افغان چراست تلخ و ترش

کی برادر شود برادرکش؟!

در زمان ملوک ترکستان

بودی این کینه را مگر عنوان

بخت بد بین که قوم افغانی

کآمدند از نژاد ایرانی

مردم غزنه و تخارستان

وآن گروه نجیب پارس زبان

قتل شیعی ثواب دانستند

قتل کردند تا توانستند

آنچه محمود غزنوی در ری

کرد بیداد و گفته شد در وی

میر محمود غلجه بدتر از آن

کرد با مردمان اصفاهان

وین عجب تر که

فاضلی نحریر

کرده تاربخ قوم را تحریر

گفته در سالنامهٔ کابل

ماجرای هجوم قوم مغل

نام آن را درست بنهادست

ظلم و وحشیگری قلمدادست

لیک از آن پس به صفحه ای معدود

کرده تمجید از اشرف و محمود

هرکه محمود غزنوی دارد

کی به محمود غلجه روی آرد

میرکز هرج و مرج گشت امیر

میریش را بسی بزرگ مگیر

میرکش پیشه قتل و وبرانیست

آفت مزرع مسلمانیست

میر گردنکش کله بردار

سرش بر نیزه باد و تن بر دار

میر باید جهان کند آباد

وطن از میر، تازه باید و شاد

میرکآمد وسیلهٔ تدمیر

او چه میری است؟ مرده باد آن میر

پسر ویس را بتی دانند

میر محمود غازیش خوانند

حیف باشد سفیه سودایی

قهرمان نژاد آریایی

هرکه را شیر هندخوار بود

با سک غلجه اش چه کار بود

وان که را هست احمد ابدال

چه تفاخر به اشرف محتال

وان که راچون «وزیرفتح»سریست

ننگ باشد گرش سر دگریست

وان که دارد سوار چون ایوب

مدح دزدان کند نباشد خوب

بتر از جمله آن سفیه عنود

که رساند نژادشان به یهود

قوم افغان یهود خو نبود

این خطا قابل عفو نبود

نبود جز جهود نسل جهود

سامی و آرم بان به هم که شنود

نیست اندر زبان پختانی

اثری از لسان عبرانی

نیست جز نام تنگهٔ خیبر

از یهودی در آن حدود اثر

حیف باشد نژاد مزدایی

نسبت خود کند به یهوایی

جاهلانی که صاحب غرضند

زمره فی قلوبهم مرضند

این اباطیل ناروا سازند

تا ملل را ز هم جدا سازند

عالمانند دایهٔ کشور

از جهالت وقایع کشور

دایه گر طفل را کند اغوا

هست مسئول نزد بار خدا

نه همین دایگی نمی دانند

حق همسایگی نمی دانند

تا قلم هست درکف جهال

نشود کم ز دهر جنگ و جدال

گشت این بهر جاهلان اسباب

عالم و دین و علم کشت خراب

به صفاهان فتادم از زندان

گفتم این شعرها در اصفاهان

زهر است

گفت با من رئیس شعبهٔ چار

که رسیده است حکمی از دربار

که ز تهران برون فرستیمت

خود بفرمای چون فرستیمت

جز خراسان که نیست رخصت آن

به کجا رفت خواهی از تهران؟

گفتم ارنیست رخصت مشهد

حبس بهتر مرا ز نفی بلد

می توانم در آن شریف مقام

زندگانی کنم بر اقوام

لیک جای دگر غریب افتم

از همه چیز بی نصیب افتم

که مرا نیست خانه و لانه

نه اثاثی فراخور خانه

هم نه آزادیئی که کارکنم

خوبش را صاحب اعتبارکنم

پس همان به که اندرین محبس

بگذرانم بسان مرغ قفس

وز سر شوق هفته ای یکبار

زن و اطفال راکنم دیدار

گفت ناچار بایدت رفتن

امر دربار را پذیرفتن

چار ناچار چون چنان دیدم

اصفهان را به حبس بگزیدم

گفتم این شهر شهر شاهانست

جای یاران و نیکخواهانست

اصفهان نیمهٔ جهان گفتند

نیمی از وصف اصفهان گفتند

دوستانی عزیز دارم نیز

چیست بهتر ز دوستان عزیز

خواستم رخصتی که در این حال

بروم شب به نزد اهل و عیال

چون که بود از وظیفه ی مردی

خواستم زوبه حجب و خونسردی

کاز پس پنج ماهه رنج فراق

امشب از جفت خود نباشم طاق

گرچه بود آن وظیفه اخلاقی

نپذیرفتش از قرمساقی

عصر زی خانه رهسپر گشتم

شب دوباره به حبس برگشتم

ظهر فردا سوار فُرد شدم

تا صفاهان ز صدمه خرد شدم

در صفاهان شدم به خانهٔ صدر

شیخ عبدالحسین عالی قدر

میهمان کرد بنده را چل روز

شرمسارم ز لطف هاش هنوز

دوستانی در اصفهان دارم

که ز هر یک صد امتنان دارم

عرضه کردند بر من آن احباب

آن یکی خانه وان دگر اسباب

سیدی نام او به علم علم

خانه ام داد از طریق کرم

آن یکی پرده داد و قالیچه

دگری فرش داد و قالیچه

سر و سامانکی به خود دادم

پس پی بچه ها فرستادم

کودکان آمدند با مادر

لَله و دایه، کلفت و نوکر

خانه ام بود برکرانه شهر

کرد ازین رو پلیس با من قهر

لاجرم دزد زد به خانهٔ ما

کرد پر شیون آشیانه ی

ما

دزد کز جانب پلیس آید

هرچه کالا برد نفیس آید

لیک گفتند این مثل زین پیش

نبرد دزد خانهٔ درویش

دزد دانا به گنج و کان زندا

دزد ناشی به کاهدان زندا

چون بدانستم این معامله چیست

وان اداهای ابلهانه ز کیست

به سرایی شدم که هست ایمن

من ز نظمیه و پلیس از من

هست آزاده ای صفاهانی

نیکمردی به نام سلطانی

نیکبختی رفیق و خوش محضر

دوستدار کمال و اهل هنر

هم خردمند و هم سخن دانست

با سواد است و عین انسانست

خانهٔ خویش را به من یله کرد

از کرم با خدا معامله کرد

نیز چون یافت تنگدستی من

گفت تقدیم تست هستی من

این تعارف ازو نپذرفتم

جز دو پنجاه قرض نگرفتم

لیک روحم رهین همت اوست

گردنم زبر بار منت اوست

خاندان امین به من یارند

همه چون «اعتماد تجارند»

وز پزشکان چو مصطفی و امین

غث معنی ز هر دو گشته سمین

دوستان دگرکه تا هستم

به عنایات جمله پا بستم

مال باشد و حال

چه کنم با گروه اهل و عیال

گفتم و آمدم به مسکن خویش

به تسلای خاطر زن خویش

عرض کردم به صد خضوع و خلوص

تلگرافی به دفتر مخصوص

شمه ای ز ابتلا و بد حالی

رفتن یزد و کیسهٔ خالی

لطف شه گشت سوی من معطوف

رفتن یزد بنده شد موقوف

از قراری که دوستان گفتند

هم به ری هم به اصفهان گفتند

بوده «مکرم»» در این عمل مبرم

... بادا به ریش این مکرم

وان که بندد به قول مکرم کار

او ز مکرم بتر بود صد بار

پس شش مه ز فرط بد روزی

از فشار معیشت و روزی

تلگرافی دگر نمودم عرض

به شهنشه ز فقر و شدت قرض

یا نخواند آن شه همایون فر

یا که خواند و در او نکرد اثر

پس نوشتم عریضهٔ مکتوب

با عبارات موجز و خط خوب

که اگر ماند بایدم اینجا

شود آخر حقوق بنده ادا

این عبارات نیز سود نکرد

نه همین شعله بلکه دود نکرد

به فروغی کتابتی کردم

وز قضایا شکایتی کردم

بنوشتم نظیر این ابیات

از برای رئیس تشکیلات:

کار نظم مصالح جمهور

هست مشکل تر از تمام امور

جز به بخت جوان و دانش پیر

جد و جهد و درایت و تدبیر

گاه آهن دلی و خون سردی

گاه نرمی و کدخدا مردی

گه لبی پر ز خنده چون شکر

گه نگاهی برنده چون خنجر

صبح پیش از اذان سحر خیزی

روز تا نصف شب عرق ریزی

خواندن دوسیه، دیدن اخبار

عرض کردن به شه نتیجهٔ کار

مفسدان را مدام پاییدن

خلق را روز و شام پاییدن

دسته دسته جماعت مشکوک

متفرق میان شهر و بلوک

همه را داشتن به زیر نظر

خواه در خانه خواه در معبر

سر ز سر عدو درآوردن

رازشان جمله منکشف کردن

پشت هر سرقتی پی افشردن

از عمل پی به عاملش بردن

راهزن را گرفتن اندر راه

گرچه خود را نهان کند در چاه

خط انگشت دزد را دیدن

حال جانی

ز چشم فهمیدن

شهرها را به نظم آوردن

خلق را رو به تربیت بردن

سخت مالیدن و ادب کردن

زبن یکی گوش زان یکی گردن

دیدن جمله خلق با یک چشم

لیک گاهی به خنده گاه به خشم

به یکی دست، لالهٔ رنگین

به دگر دست، دهرهٔ سنگین

خلق را داشتن به بیم و امید

گاه با لطف وگاه با تهدید

یکی از صد هزارها کار است

که به هریک هزار اسرار است

غیر ازین رنج های پنهانی

که ندانم من و تو خود دانی

من که دیرینه خادم وطنم

پادشاه ممالک سخنم

گرچه در نظم و نثر سلطانم

تابع پادشاه ایرانم

با اجانب نبوده ام دمساز

با اجامر نگشته ام همراز

چون خود از خادمان ایرانم

قدر خُدّام ملک می دانم

داغ های کهن به دل دارم

در وطن حق آب و گل دارم

کرده ام من به خلق خدمت ها

دیده ام خواری و مشقت ها

باغ معنی است آبخوردهٔ من

نظم و نثر است زنده کردهٔ من

چاپلوسانه نیست رفتارم

زان که دل با زبان یکی دارم

بعد سی سال خدمت دایم

چار دوره وکالت دایم

هست دارائیم کتابی چند

خانه و باغ و پنج شش فرزند

در زمانی که بود روز شلنگ

می شلنگید هر عصازن لنگ

بنده بودم به جای خویش مقیم

پا نکردم درازتر زگلیم

نه نمازم سوی سفارت بود

نه نیازم سوی وزارت بود

نه به شغل اداری ام میلی

نه ز انبار دولتم کیلی

بنشستم در آشیانهٔ خویش

گم شدم در کتابخانهٔ خویش

در دل خانه مختفی گشتم

غرق کار معارفی گشتم

پنج شش سال منزوی بودم

گوش بر حکم پهلوی بودم

چون که نو گشت سال پارینه

چرخ، نو کرد کین دیرینه

دستلافی طراز جیبم شد

عیدی کاملی نصیبم شد

خورده بودم برای کسب هنر

چهل و پنج سال خون جگر

در صفاهان ز فرط رنج و ملال

همه از یاد من برفت امسال

لیک ازین حال شکوه سر نکنم

شکر شه کافرم اگر نکنم

همه دانند بیگناهم من

خود گرفتم که روسیاهم من

لیک پنهان

نمی کنم غم خویش

تات سازم شریک ماتم خویش

تو امیری و صاحب جاهی

چاکر صادق شهنشاهی

زین ستمدیدگان حمایت کن

حال ما را به شه حکایت کن

هرچه بودم به شهر ری موجود

رهن شد در بر رحیم جهود

باورت نیست از محله بپرس

زان رحیم رجیم دله بپرس

بختم از خشم شاه برگشته

دستم از پا درازتر گشته

یا اجازت دهد شه آفاق

که رَوَم من به سوی هند و عراق

یا ازین ابتلا رها کندم

خط آزادگی عطا کندم

تا به کسب معاش پردازم

دفتر و نامه منتشر سازم

هم درین ماه قطعه ای گفتم

وندر آن دُرّ معرفت سفتم

را حبس و دربدر سازی

یا چو آخوندهای بی محضر

از غم و رنج ماحضر سازی

یا شوی در اداره مستخدم

خورش از پارهٔ جگر سازی

و دژآگاهی

اینت نامردمی و بدخواهی

بنگر این عنف و بد مذاقی را

هم بر این کن قیاس باقی را

الغرض ای خدای نادیده

از تو چیزی کسی نفهمیده

هر به چندی ددی برانگیزی

دد نابخردی برانگیزی

مردمان را کنی دچار ددان

بخردان را شکار بی خردان

چون که کار ددان به گند افتاد

خشت آن دسته از خرند افتاد

بار دیگر خری برون آری

یا ز خر بدتری برون آری

عاقلان را کنی اسیر خران

عارفان را دچار بی خبران

اگر این است حال جمله کرات

هست یکسان نجوم با حشرات

همه لغوند عاقل و معقول

منطقی نیست آکل و ماکول

گه بسازی گهی خراب کنی

وز میان بدتر انتخاب کنی

چیره سازی معاویه به علی

خون کنی در دل علی ولی

بر بهین فرد زادهٔ عترت

پور مرجانه را دهی نصرت

جیش چنگیز را کنی یاری

خون ایرانیان کنی جاری

موجبات و علل بپا سازی

جنگ بین الملل بپا سازی

هرچه جنس بشربه جدکوشد

عاقبت جام بدتری نوشد

در تقلا چوگاو عصاری

همه بر گرد خویشتن ساری

اختیار جهان اگر با تست

از چه رو کارهاست ناقص و سست

ور ترا بر زمانه نیست نگاه

چیست پس فرق بنده با الله

ما بهشت ترا نمی خواهیم

سرنوشت ترا نمی خواهیم

فقرو ثروت بهشت و دوزخ تست

بین این دو مقام برزخ تست

در ببند این بهشت و دوزخ را

بی دخالت گذار برزخ را

هر زمان سایه ای میار برون

شخص پر مایه ای میار برون

نه همین از تو خون به دل داریم

که ز ظل تو نیز بیزاریم

«ظل» خود را گمار بر خورشید

تا ز ظل تو بفسرد جاوید

بفسرد، یخ کند، سراب شود

وین نظام کهن خراب شود

همه برهم خورند این حشرات

حشراتی که خوانده ایم کرات

آه ازین سایه های بی مایه

از سر دهر دور این سایه

بارالها به حق هشت و چهار

سایه ات را ز فرق ما بردار

آنچه گفتم تمام طیبت بود

نز سر جهل و شک و رببت بود

علم ما ناقص است وصبر کم است

عمر محدود و

رنج دمبدمست

پای بینیم و سر نمی بینیم

قفل بینیم و در نمی بینیم

همه بینیم جز وی از آغاز

غافل از روزگارهای دراز

گر از آغازمان خبر بودی

ور به فرجاممان نظر بودی

هرگز این کاستی نمی دیدیم

بجز از راستی نمی دیدیم

پیش خرُم،جهان خوش و نیکست

نزد غمگین، زمانه تاریک است

گر به ما بد رسدگناه از ماست

ور رسدنیکی آن زسوی خداست

پل خواجو

چین فکنده ز خشم بر ابرو

شترک ها ز موج خیز، دوان

راست چون پشته های ریگ روان

بر سر موج هاش چین و شکن

حلقه حلقه چو غیبهٔ جوشن

بود نر اژدری دمنده چو برق

تنش در خون بیگناهان غرق

قصد صحرا نموده از کورنگ

ساخته جا به گاوخونی تنگ

زی ده و روستا شتابیده

خورده در راه هرچه را دیده

بانگ سخنش که گوش کر می کرد

از دو فرسنگ ره خبر می کرد

شهرداران به وقت برجستند

راه او را ز شارسان بستند

رخنه هایی که بود جانب شهر

زود کردند سد ز جدول و نهر

ورنه اوضاع شهر بود خراب

پل ما مانده بود آن ور آب

در خزینه نهان

وآن خزینه نهان ز چشم جهان

یا شود خرج راه آهن شاه

یا بدر می رود ز دیگر راه

آنچه دولت ستاند از مردم

هشت عشر از میانه گرددگم

همه نادار، خلق و دارا هیچ

همه جا عرضه و تقاضا هیچ

غیر عمال دولت و تجار

باقی خلق در شکنجه دچار

تاجران هم ازین کساد فره

پس هم می زنند یک یک زه

جز دو سه لات روزنامه نگار

کز چپ و راست داخلند به کار

راست چون شاعران عهد قدیم

لب پر از مدح و سرپر از تعظیم

باقی خلق لند لند کنند

گاهی آهسته گاه تند کنند

دسته دسته به شیوهٔ قاچاق

می گریزند سوی هند و عراق

وان که چون منش پای رفتن نیست

کرد باید به رنج و زحمت زیست

بلدی خانه اش کند حرٍّاج

عوض مالیات خانه و باج

کودکانش ز درس وامانند

همه از تربیت جدا مانند

من در اینجاگرسنه و بیکار

گرد من ده دوازده نان خوار

مورد قهر و خانه بر بادم

رفته علم و ادب هم از یادم

طرفه عهدیست کز سیاست و زور

کور، شد چشم دار و بیناکور

زد به ذوق و ادب معارف جار

شد فلان، اوستاد و مرد بهار

نیستم من دریغ مرد هجا

گرچه باشد هجا به وقت، بجا

مفت خواهند جست از دستم

که بدین تیر نگرود شستم

هجو اینان وظیفهٔ عالیست

جای یغمای جندقی خالیست

بود

اندکی با رفیق گرم گرفت

یار غارش حلیم و نرم گرفت

یار نادان به حیله و نیرنگ

خواست گردد سوار پشت پلنگ

دد زکبر و سخط بدو نگرید

با سرپنجه خشتکش بدرید

ازپی کشتنش نشد رنجه

دور کردش به نیم سرپنجه

کرد او را ز غار خویش برون

گشت آن یار غار، خوار و زبون

سوی ده زآن نشیمن ممتاز

با نشین دریده آمد باز

رفت تا مرهمی به ریش نهد

دارویی بر نشین خویش نهد

موش هایی کزو غمین بودند

راه و بیراه در کمین بودند

چون که باکون پاره اش دیدند

از پی انتقام جنبیدند

موش، عاشق بود به زخم پلنگ

می کند سوی زخمدار آهنگ

گر برآن زخم آید و می زد

خسته از جای برنمی خیزد

من شنودستم این سخن ز استاد

عهد با اوست هرچه باداباد

بوالفرج نیز قطعه ای دارد

وندر آن این حدیث بگزارد

الغرض موشی از میان خیزید

نیمشب بر جراحتش میزید

زخم ناسور گشت از آن زهراب

شد بنای وجود مرد خراب

مرد و کردند در زمین چالش

رو ز موشان بپرس احوالش

آن وزبری که نیست مردم دار

بهتر از اوست گرگ مردمخوار

وای آن کو به پشتوانی شاه

بر رعیت کند به کبر نگاه

دل مخلوق را بیازارد

تا دل شاه را نگه دارد

چون درافتاد بر زبان عوام

آخر از شاه بشنود دشنام

شه چودشنام داد و راند از در

میهمان می شود به قصر قجر

چون که در قصرگشت جای بجا

تیز آخر دهد به مرگ فجا

وان که آمد به نزد خلق عزیز

احترامش کنند شاهان نیز

وگر ازشاه بشنود دشنام

آفرینش کنند خیل انام

جانش این آفرین نگه دارد

عزّتش را همین نگه دارد

پشت کار و عزم قویست

شرط چارم، شجاعتی به کمال

که نگردد به هر بلیه ز حال

شرط پنجم، درستی پیمان

ششمین، اعتماد و اطمینان

هفتمین، داشتن مرامی خاص

کان بود محترم بر اشخاص

تا از آن ره به عادت معهود

ببردشان به جانب مقصود

شرط هشتم بود وقار و جلال

تهی از کبر و عجب وغنج و دلال

نهمین، کتم سرّ و شرط دهم

این که داند طبایع مردم

ویژه حالات ملت خود را

جنبهء خوب وجنبهء بدرا

بشناسد به پیکر اصحاب

رگ بیدارکردن و رگ خواب

علم تاربخ و اجتماع و سیر

اندرین کار باشد اندر خور

نیز می بایدش زباده بر این

خلقتی خوب ومنطقی شیرین

همرهش زهر و انگبین باید

مهر و کینش در آستین باید

هست شرط مهم جوانمردی

نه لئیمی وبخل و بیدردی

درد است

هرکرا بر سران سری باید

در سرش درد سروری باید

مهتری سر بسر خطر باشد

غم و تیمار و دردسر باشد

شیخ گنجی هزینه کرد بزرگ

تا مر آن گله را رهاند زگرک

در شکم نهان کردی

زان فقیران کسی که دیده شدی

شکمش همچو گل دریده شدی

همچو گل هر که در میان زر داشت

شکمش بردرید و زر برداشت

در درازای ده دوازده سال

گنج ها آکنید از زر و مال

زر پیاپی بدست آوردی

نه به کس دادی و نه خود خوردی

ظلم اشرف ز حد و مر بگذشت

عملش در زمانه شایع گشت

همه همسایگان شدند آگاه

که رعیت بری بود از شاه

میر قپچاق بود جانی بیک

تاجداری بزرگ و خانی نیک

حمله ور شد به آذرآبادان

گشت غالب بر اشرف نادان

شد گرفتار و کشته شد اشرف

جانش از تن برفت و گنج از کف

شد به وزر و وبال آغشته

هم به بخل و خری مثل گشته

هفتصد بد به سال و پنجه و هشت

کاشرف خر اسیر ترکان گشت

مثلی گشت کار اشرف خر

او مظالم ببرد و ترکان زر

فرزین

مات شد شاه ما در اول دست

و آن پیاده به جای شاه نشست

شاه ما بد ضعیف و سست نهاد

ما پراکنده و حریف استاد

دل شه بود خوش به سیم و زرش

وز رعیت نداشت دل خبرش

گفت در غرب اگر کلم کارم

به که در شرق تاج بگذارم

لاجرم رفت خاسر و مغلوب

اخترش هم به غرب کرد غروب

شه چو از هر جهت تمام آید

امر او را زمانه رام آید

ور بود شاه ناقص از منشی

یا فزون باشد اندرو روشی

شاهیش هر چه استوار بود

از همان راه رخنه دار شود

شه گرش سوء ظن مدام بود

زندگانی بر او حرام بود

وگرش حسن ظن تمام افتد

از ره دانه ای به دام افتد

جود بیحد، کند به فقر دچار

بخل و امساک، خواری آرد بار

کبر و نخوت عدو کند ایجاد

وز تواضع جری شوند آحاد

لهو دایم ثقیل سازد خون

ثقل پیوسته می کشد به جنون

عفو و اغماض چون ز حد گذرد

جرم افراد از عدد گذرد

پادشه کاو به خلق کین دارد

خویش را روز و شب غمین دارد

کینه و قهر چون شود افزون

رود امید از میانه برون

گر کسی کرد یک خطا ناگاه

چون ندارد امید عفو ز شاه

صد خطا می کند فزون ز نخست

خون کند هر که دست از جان شست

شه قهار و خسرو خونریز

رود آنجا که نادر و پرویز

کینه جویی ز شه روا نبود

کینه جو به که پادشاه نبود

هرکرا نیست قصد پادشهی

سزدش گر نوید عفو دهی

خسروانی که عاقبت سنجند

از نصیحتگران نمی رنجند

چیره چون بیم برامید آید

آن زمان دشمنی پدید آید

وگر امید چیره گشت به بیم

خواجه گردد به بندگان تسلیم

داشت باید به مکر و فن جاوبد

خلق را در میان بیم و امید

لطف کن آن که را به تو قهر است

قهر زهر است ولطف پازهر است

سرادق که بی حسابستی

عدل اگر نیستی خرابستی

عدل اگر از میان برافتادی

اختران یک به دیگر افتادی

عدل همچون به دایره نقط است

هر طرف ظلم و عدل در وسط است

مثلست آن که مهتربطحا

گفت: خیر الامور اوسطها

هرکه داند شناخت حد وسط

نکند خود به هیچ کار غلط

عقل شاگرد و اوستاد عدلست

هرکه او عادلست با عقلست

همه استمگران جهولانند

ظالمان، جاهلان و غولانند

دیوکآمد به بدتری شهره

بوده مردی ز عقل بی بهره

جاهلانند از دوسر ساقط

گه مفرّط شوند و گه مفرط

گوئیش رو که افتی از سر بام

پس رود تا فتد ازآن سر بام

جهل با ظلم خوش درآمیزد

دشمنی ها ازین میان خیزد

راستان مردم میانه روند

ظالمان فرقهٔ کرانه روند

عقل خود از قیاس عدل بود

عقل بهر شناس عدل بود

عاقلان عادلند در دنیا

به دو لفظ اندرست یک معنا

جاهلان ظالمند یا مظلوم

مترادف بود جهول و ظلوم

شهوت و کین

نه شرف نی خرد نه داد و نه دین

از حیا و وقار و مردی و قول

متنفر چو دیو از لاحول

کرده پندار و عجب بی درمان

سر او را چوگنبد هرمان

رفته درگوش او مبالغه ای

کرده باورکه هست نابغه ای

ویژه کاین آسمان ز مکاری

چندگاهی با وی کند یاری

و ابلهی چند از طریق خری

یا ز راه فریب و حیله گری

وارث کورش و جمش خوانند

داربوش معظمش خوانند

بی نصیب آید از مسلمانی

خویش راگم کند ز نادانی

نشود ابن سعد سالارش

نیز شمر لعین جلودارش

سیل سان بردَوَد به پست و بلند

نشود هیچ چیز پیشش بند

بشکند بند و بگسلد افسار

جفته کوبد به گنبد دوار

اصل های کهن براندازد

رسم هایی نوین عیان سازد

عالمان را ز خود نفورکند

عاقلان را ز خویش دور کند

دوستانش نخست پند دهند

بخردان پند سودمند دهند

او از آن پندها به خشم آید

دوستان را نکال فرماید

نیکمردان و کاردانان را

کشد و برکشد عوانان را

مردم از بیم جان سکوت کنند

مگسان مدح عنکبوت کنند

هرچه کارآگهان زبون گردند

گرد او ناکسان فزون گردند

کار افتد به دست عامی چند

نان شودپخته بهر خامی چند

چرخ چون برکشد اراذل را

گاو مرگی فتد افاضل را

چاپلوسان سویش هجوم کنند

عارفان ترک مرز و بوم کنند

فسخ گردد اصول آزادی

طی شود رسم مردی و رادی

نر گدایان به جان خلق افتند

قوم در حلق و جلق و دلق افتند

اندک اندک شوند خلق فقیر

پر شود گنج پادشاه و وزیر

جیب یک شهر می شود خالی

تاکه قصری بنا شود عالی

خلق گردند مشرف و جاسوس

ازشرف دست شسته وز ناموس

تهمت و کذب و کید و غمازی

حسد و شهوت و دغل بازی

این همه عادت عموم شود

کارفرمای مرز وبوم شود

زیردستان به شه نگاه کنند

خلق تقلید پادشاه کنند

کس به فضل و کمال رو نکند

گل جود و نوال بونکند

چون شود شورشی به برکه پدید

بر سر آیند جرم های پلید

هرچه باشد به قعر

آب، لجن

بر سر آبدان کند مسکن

می شود تیره سطح صافی آب

آبدانی بدل شود به خلاب

سازد این انقلاب ادباری

این عمل را به مملکت جاری

اهل کشور به مدت دو سه بال

می روند آن چنان به راه ضلال

که به صد سال عدل و دینداری

نتوانیش باز جای آری

دیده ای لکه ای که در یک دم

بر حریری چکد ز نوک قلم

صد ره ار شویی و کنیش درست

برنگردد دگر به حال نخست

تاجر و فلاح

تا تو در بند شهوتی و غضب

از تو ناید به حاصل این مطلب

تا طمع بر تو پادشا باشد

طمع عافیت خطا باشد

هرچه تو ریش بیش جنبانی

دان که افسار خویش جنبانی

این سر و روی و سبلت جنبان

بهر فاطی نمی شود تنبان

مردمانی که از تو آگاهند

همگی مرگت از خدا خواهند

خویش را دایهٔ وطن خوانی

مصلح حال مرد و زن خوانی

لیک از آن دایه ای که تا بودست

سر پستان به زهر آلودست

دایه کز کودکش فراغ بود

زو دل باب و مام داغ بود

دور شو ای پلید دامن چاک

دل ما را ز دامن تو چه باک

مثلست این که سوزد از حدثان

مام را قلب و دایه را دامان

تو هم ای دایه زبن هنر بشکن

دل ما سوختی دگر بس کن

ما نخواهیم خیر، شر مرسان

منفعت پیشکش، ضرر مرسان

هرچه سرزنده بود درکشور

زنده کردی به گورشان یکسر

آن که را بود قریه ای در نور

وان که را بدکلاته ای به کجور

قصد ملک و دکانشان کردی

بعد از آن قصد جانشان کردی

این به کرمان نشسته بر سر راه

وآن گدایی کند به کرمانشاه

وان که دشتی به دینور دارد

یا به کرمانشه آبچر دارد

سرش از غصه درگریبانست

منزلش کوچه غریبانست

طبرستانیان صاحب فر

همه در ری به دوش هشته تبر

شده تاریک روزگار همه

به گدایی کشیده کار همه

هرکه خود را ز توکنارکشید

سختی از دست روزگارکشید

وان که شد با مظالم تو شر بک

ساخت خود را به حضرتت نزدیک

پس ده سال خدمت از دل و جان

یافت پاداش گور یا زندان

وان که عیب تو گفت رویاروی

وزحقیقت نگشت یک سرموی

یا بمیرد به فقر و خون جگری

یاکشد حبس و نفی و دربدری

به خراسان فتد صفاهانی

به صفاهان رود خراسانی

دور از زاد و رود وتوشه و زاد

آن به خرجرد و این به شمس آباد

اهل ملک از توانگر و محتاج

ناف

هشتند زیر بار خراج

خانهٔ خاص و عام ویران کشت

همهٔ خانه ها خیابان گشت

دکهٔ پیر زال شد میدان

لیک میدان مشق شد دکان

کاخ پیر عجوز تل کردند

پس خریدند و مستغل کردند

به چه کار این همه عقار ترا؟!

وبن همه مستغل چه کار ترا؟!

پادشا کاو ضیاع گرد آرد

خوبش را پادشاه نپندارد

ورنه کشور ضیاع پادشه است

ملک یکسر ضیاع پادشه است

ملک ضایع، ضیاع شاه، آباد

پادشاهی چنین به ملک مباد

شه کجا ملک خوبش یغما کرد

گربه باشد که زاد بچه و خورد

خسروان ملک خود چنین نبرند

همهٔ گربکان چنین ندرند

جیب مردم ز سیم و زر خالی

پر زرانبار حضرت عالی

به جز از چند صاحب منصب

وآن وزبر و وکیل لامذهب

باقی خلق جمله در تعبند

وز خدا مرگ ظالمان طلبند

می گردد

ظلم جهل است و جهل تاریک است

راه این فرقه سخت باریک است

را سپرده بود عنان

تاجری بهر او خری آورد

عشق خر شاه را مسخر کرد

داد فرمان به گردکردن خر

ریش گاوی و خرخری بنگر

اسب ها از سطبل ها راندند

جای آنها حمار بنشاندند

قصر و ایوان ها پر از خر شد

نزل ها بهرشان مقرر شد

خر به عراده ها همی بستند

خرسواری شکوه دانستند

شه به هر سو که عزم فرمودی

شاه و موکب سوار خر بودی

قیمت اسب ها تنزل یافت

خر مقام براق و دلدل یافت

خلق تقلید پادشا کردند

جل و افسار خر طلاکردند

همه عراده ها به خر بستند

به خران نعل سیم وزربستند

رابضان سربسر فقیر شدند

لیک خربندگان امیر شدند

چون توجه نشد ز اسب، دگر

اسب معدوم شد به دولت خر

کار در دست خادم و خواجه

شاه سرگرم نرخر و ماچه

هرچه خر بد به شهر آوردند

اسب ها را به روستا بردند

مردم روستا سوار شدند

صاحب فر و اقتدار شدند

چون که خود را بر اسب ها دیدند

راه یاغی گری بسیجیدند

لشگری گرد شد از آن مردان

نامشان دستهٔ کُله زردان

گشت معروف در همه کشور

«لینگ تی» هست پادشاهی خر

حمله بردند بر شه و سپهش

عاقبت پست شد سر و کله اش

گشت سرگشته پادشاه خران

ملکش افتاد درکف دگران

خواه در روم گیر خواه به چین

خرخری را نتیجه نیست جز این

از انصاف

همه از فضل و تقوی آواره

همه بی بندوبار و بیکاره

هرچه آید به دست می شکنند

لیک چیزی درست می نکنند

هرچه رابشنوند رد سازند

هرچه بدهی ز کف بیندازند

به قبا و کلاه بد گوبند

به گدا و به شاه بد گویند

هرچه را بنگرند بد شمرند

یکی ار بشنوند صد شمرند

پی اغوای چند کودن عام

داد آزادمرد را دشنام

خوار سازند هر عزیزی را

نپسندند هیچ چیزی را

ور نشانی فراز مسندشان

سازی اندر عمل مقیدشان

با همه ادعا به وقت عمل

اندر افتند همچوخر به وحل

بتر اینجاست کاین گروه دنی

روز راحت کنند بددهنی

لیک چون سختیئی پدید آید

ظلم و بدبختیئی پدید آید

دشمنی چیره بر وطن کردد

سبب بیم مرد و زن گردد

عدل و انصاف را نهد به کنار

درکفی تیغ و درکفی دینار

این فضولان ناکس هوچی

همچو گربه به سفره مو موچی

بس که آهسته می کشند نفس

مرده از زنده شان نداند کس

در بر ظالمان ز روی نیاز

همگی پوزش آورند و نماز

پیش ظالم چو نوکر شخصی

گرم خوش خدمتی وخوش رقصی

بر آزادمرد لیک درشت

تیغی از ناسزاگرفته به مشت

در رود روزترس باد همه

هرزه لایی رود ز یاد همه

باز چون ملک با قرار آید

عدل و قانون به روی کار آید

لب به قدح عباد بگشایند

دفتر انتقاد بگشایند

غافلند از شجاعت ادبی

وز میانه روی و حق طلبی

گاه چون گرک وگاه چون موشند

گاه جوشان و گاه خاموشند

وز شجاعت که در میانه بود

این مفالیک را کرانه بود

زآدمیت که هست حد وسط

غافلند، اینت خلقتی به غلط

گرکسی سست گشت چست شوند

ورکسی سخت گشت سست شوند

عیب از اینهاست کاین خرابه وطن

نشود عدل و داد را مسکن

نوبتی هرج ومرج وآشوبست

نوبتی ظلم وقهرسرکوبست

گفت دانشوری که هر کشور

یابد آن راکه باشدش درخور

آری ایران نکرده کار هنوز

نیز نگرفته اعتبار هنوز

مردم مرده ریگش از هر باب

کم و آب و گیا در آن کمیاب

بجز از هیرمند و خوزستان

طبرستان و دیلم

و گرگان

همه کهسار و رودهای حقیر

واحه هایی درون پهن کویر

همه افتاده اند دور از هم

خلق کم، علم کم، عمارت کم

خلقش از فرط فقر و بدروزی

روز و شب گرم حیلت اندوزی

عیبجویی شدست کار همه

تیره گشتست روزگار همه

کرده دیو دروغ در دل ها

خانه ها، قصرها و منزل ها

ناپسندند خلق در پندار

بد به گفتار و زشت در کردار

بس که بدسیرتند و زشت اندیش

یار بیگانه اند و دشمن خویش

جیش چنگیز و لشگر تیمور

کشتن و غارت و تعدی و زور

ظلم ظلام و جبر جباران

دزدی عاملان و بنداران

عوض سیرت مسلمانی

خلق را داده خوی شیطانی

معنی عدل و داد رفت از یاد

صدق و مردانگی ز قدر افتاد

شد فتوّت گزاف و افسانه

راستی دام و مردمی دانه

علم شد حصر بر کتابی چند

وان کتب مرجع دوابی چند

«علم های صحیح» شد فرعی اا

اصل شد چند حیلهٔ شرعی

مردمانی که قرب نهصد سال

باشد احوالشان بدین منوال

ظلم چنگیز دیده و تیمور

سال ها لال بوده و کر و کور

گه ز شیخ و امام حد خورده

گه ز یابوی شه لگد خورده

سگ ملعون شنیده از ملا

شده از ترس، روز و شب دولا

راز دل را ز بیم رنج وگزند

باز ناگفته با زن و فرزند

کرده دایم تقیه در مذهب

پرده گسترده بر ذهاب و ذهب اا

برده شبرو به شب دکانش را

راهزن روز، کاروانش را

از کتب جز فسانه نادیده

به جز از روضه پند نشنیده

بیخبر از کتاب و از تفسیر

غیر غسل جنابت و تطهیر

جز به تدبیرهای مردانه

کی شود رادمرد و فرزانه

وای اگر باز هم جفا بیند

باز هم ظلم و ابتلا بیند

حاکمانی دد و دنی یابد

همه را گرم رهزنی یابد

عوض مفتیان و آخوندان

لشگری بیند از فکل بندان

همگی خوب چهر و بدکردار

قاضی و شحنه جِهبِذ و بندار

پای تا سر فضولی و لوسی

جملگی مفتخر به جاسوسی

آن به عدلیه خورده مالش را

برده این

یک زر و عیالش را

ملتی کاین چنین اداره شود

خواهی اندر جهان چکاره شود؟

زین چنین قوم بویهٔ اصلاح

هست چون از مسا امید صباح

ویژه کاو را ز دین جدا سازند

پاک مأیوسش از خدا سازند

غیرت و دین، شهامت و مردی

همه گردد بدل به بیدردی

چون که اخلاق ملتی شد پست

دیر یا زود می رود از دست

بارالها! تفضلی فرمای

دری از رحمتت به ما بگشای

مگذار این وطن ز دست شود

وین نژاد قدیم پست شود

کاین وطن مهد علم و عرفانست

جای پاکان و رادمردانست

دور ساز این اراذل و اوغاد

برکن از ملک بیخ جور و فساد

گفتند سربسر دادم

مهر و امضای خویش بنهادم

ره تهران گرفتم اندر پیش

تا شوم منزوی به خانهٔ خویش

چو رهزنان بدربد

جامه دان های من به خاک انداخت

بارها را ز هم پریشان ساخت

فرش ها را به راه چید همه

رخت ها را به گل کشید همه

کودکان را یکان یکان آورد

بغل و جیبشان تفحص کرد

داد آواز و زالی آمد پیش

تا زنان را همی کند تفتیش

جست و پیمود آن تُنُک مایه

جیب و جوراب کلفت و دایه

بود زنبیلکی به بار اندر

شیشهٔ می در آن چهار اندر

گفت می بی جواز ممنوع است

هست قاچاق و غیر مشرع است

گفتمش این شراب شیراز است

سالخورده ست و خانه انداز است

این شراب از حکیم دستور است

داروی چند طفل رنجور است

گر به تهران شراب دارد باج

در صفاهان و پارس نیست خراج

گفت از امروز کرده اند اعلان

باج دارد شراب اصفاهان

گفتم امروز اگر شدست اعلام

که می بی جواز هست حرام

من دو روز است تا از اصفاهان

رخت بستم به جانب تهران

گفت بی فایدست چون و چرا

حکم قانون ندارد استثنا

بایدت سر به حکم عرف نهی

پنج تومان و نیم جرم دهی

پس نشست و نوشت با مس مس

قصه را چند صورت مجلس

چون به هریک نهاد صحه رئیس

صحه کردند پاسبان و پلیس

پنج تومان و نیم زر دادم

می و زنبیل هم بسر دادم

جمع کردم، لبی پر از دشنام

رخت و کالای خود ز شارع عام

دو سه ساعت درین بسر بردیم

ساعتی نیز آب و نان خوردیم

قهوه چی برد باقی زر و مال

ماندهٔ دزد را برد رمّال

چرب کردند سبلتی یاران

من و اطفال مانده در باران

شب ما برگذشت از نیمه

کودکان خسته، من سراسیمه

برنشستیم از آن کریوهٔ آز

بگرفتیم پیش، راه دراز

تا سحر چرت بود و خمیازه

تا رسیدیم ما به دروازه

ساعتی هم در آن مکان ماندیم

مبلغی سیم نقد افشاندیم

تا از آن نقد، مهتر بلدی

نسیه سازد سعادت ابدی

بود القصه وقت بوق سحر

که نمودیم سوی شهر گذر

با تنی خسته و خیال پریش

برسیدیم

تا به خانهٔ خویش

لب چو از قند یار بوسه گشاد

تلخی این سفر برفت از یاد

پس چندی، از انحصارکسی

آمد و خواست عذر رفته بسی

گشت خستو که آن پلید نژاد

زر ما برده از ره بیداد

شیشه های شراب را آورد

پنج تومان و نیم را رد کرد

لیک افسون کان شراب لطیف

فاسد و ترش گشته بود و کثیف

وان دغل کاردار کافر کیش

هست مشغول نابکاری خوبش

به خدایی که هست واقف راز

زانچه گفتم یکی نبود مجاز

باشد احوال ملت ایران

مثل آن شراب اصفاهان

که برندش به زور و آب کنند

ضایع و فاسد و خراب کنند

ور پس از مدتی دهندش باز

باد رحمت به سرکه و به پیاز

این اداره چیان دزد و دغل

همه هستند غرق مکر و حیل

نه امانت نه حس ملیت

نه وظیفه نه پاکی نیت

گونی این ها هراول تترند

حاش لله که از تتر بترند

همگی بی عقیده و ایمان

بسته با دزد و راهزن پیمان

جملگی بارگردن من و تو

شغلشان لخت کردن من و تو

همه با هم مخالف و دشمن

روی هم رفته دشمنان وطن

وان که باشد امیر این دزدان

هست باری نظیر این دزدان

وزرا را صفای نیت نیست

اُمرا را غم رعیّت نیست

آن که در بند سیم و زر باشد

به رعایا کیش نظر باشد؟

راهی ار سازد و خیابانی

کارگاهی و کاخ و ایوانی

همه از بهر سود خویش کند

یا زبهر نمود خویش کند

تا از این ره شود به کار سوار

بنهد گنج درهم و دینار

مهتر خانه چون زند تنبک

پای کوبند کودکان بی شک

نخست

گفتم این وام ها بباید داد

سر بی وام بر حصیر نهاد

خفته بی وام بر نمد خوشتر

که به سنجاب و وامخواه بدر

وام کز بهر صنعت و پیشه است

گر کشد دیرتر چه اندیشه است

ور ستانی و نوش جان سازی

بایدش زودتر بپردازی

خواستم زود مرد دلالی

کارپرداز و پاچه ورمالی

سیدی چیره در زبانبازی

گرم در پشت هم دراندازی

سخنش پخته لهجه اش جدی

قسم او خدایی و جدی

گفتم این باغ را برو بفروش

ده دو حق الحباله بادت نوش

دین ازین رو زری توان اندوخت

رفت و آن باغ را چون برق فروخت

زرگرفتم به وام ها دادم

با دلی خون به کنجی افتادم

زی فروغی شدم نخستین بار

تا ببینم چه کرد بایدکار

میر نظمیه را هم اندر حال

دیدم وکردم از نیاز سوال

تا گناهان من بیان سازد

جرم ناکرده ام عیان سازد

تا بدانم که چیست تکلیفم

نکند کس دوباره توقیفم

گفت سربسته گویمت رازی

تا خود آن را به فکرحل سازی

فکر کن تا به روزگار کهن

دین ظلمیت بوده برگردن؟

از ره سهو یا ز راه هوس

ستمی رفته است از تو به کس؟

مگر افشانده ای زکج رایی

تخم ظلمی به عهد برنایی

تخم ظلم تو ظلم بار آورد

وقت پیریت درکنار آورد

زانتقام قضا هراسانم

ظلم ظلم آرد این قدر دانم

چون صمیمانه بود اطوارش

عجب آمد مرا زگفتارش

بلعجب وار یافتم سخنش

دوختم دیده بر لب و دهنش

گفتم ار من بدی به کس کردم

از سر جهل یا هوس کردم

توکه با من به عمد بدکردی

بی شک آن بد به حق خودکردی

زین بدی ها قرین آفاتی

سخت مستوجب مکافاتی

گفت دارم بدین حدیث اقرار

که مرا سخت باشد آخرکار

چون بدین جا رسید این تقریر

سخن اندر سخن فکند امیر

عذر خود خواست زان جفاکاری

استمالت نمود و دلداری

گشتم از نزد آن ستمگر باز

غرق اندیشه های دور و دراز

دهن از بحث وگفتگو بستم

لب ز لا و نعم فرو بستم

رفته اسعد و تیمور

شده «آیرم» زمامدار امور

گشته دولت به کارهاگستاخ

مردم از بیم رفته در سوراخ

یک طرف دستبرد مالیه

یک طرف گیر و دار نظمیه

غافل از قهر حی لم یزلی

همه گرم شرارت و دغلی

میر قاین ازلوسی

شده همنام شاعر طوسی

خلق را کرده است زنده به گور

مردگان را نموده نبش قبور

آن یکی نام بوذری بگرفت

وآن دگرشدجمهری اینت شگفت

پیش از اینها بزرگمهر وزیر

گشت بوذرجمهر در تحریر

در دل خلق داشت مأوائی

لاجرم گشت نام بنائی

بس بنای ظریف بود به شهر

برده هریک زلطف صنعت بهر

ویژه دروازه های شهر قدیم

همگی یادگار ذوق سلیم

هر یکی را بها و ارز دگر

ساخته هر یکی به طرز دگر

از درون و برون پر از کاشی

نغز و رنگین چو لوح نقاشی

کند بوذرجمهری از بن و بیخ

ایمن از لعن و فارغ از توبیخ

جای طاق و مناره و ایوان

ساخت میدان و حوض،آن حیوان

تیشه بر قرص آفتاب گماشت

جای آن آفتابگردان کاشت

کند از ریشه طاق الماسی

جان آن کاشت لاله عباسی

طرفه هنگامه و الالائیست

بلعجب بربشول و غوغائیست

در چنین گیرودار وانفسا

من و مثل مرا برندکجا

چون کنایات من ز حد بگذشت

نکته هایش ز حصر و عد بگذشت

میر آهسته زهرخندی کرد

کشف سر نهفته چندی کرد

عاقبت گفت کاین گرانجانان

همه خواهندشد سبک ز میان

شاه داند که کیستند اینها

وز چه جنسند و چیستند اینها

جنیانی به صورت انسند

سربسر نادرست و ناجنسند

شه شناسد یکان یکان را خوب

همه را زود می کند جاروب

کرد خواهد شهنشه ایران

کار با مردمان با ایمان

که وطنخواه و معتقد باشد

خدمت خلق را معد باشد

گفتم ای نیک بین خوش فرجام

کار شد دیر و قصه گشت تمام

تمام کند

هم مگر رستخیز عام کند

کاهل اصلاح دردسر بردند

یا بکشتید یاکه خود مردند

درست بی کم و بیش

گفته اش راست گشت درحق خویش

زان که مختاری است پاک و نبیل

راست گوی و درست قول و اصیل

دودمانش قدیم و خود نامی

دور ازحرص و آز و خودکامی

وز فن شهربانی آگاهست

زین سبب برگزیده شاه است

گرچه یک گل شکفت ازین گلزار

کی ز یک گل شود پدید بهار

باز هم خاطرم تسلی دید

که به تاربکی این تجلی دید

می توان داشت،چون سپیده دمید

آرزوی دمیدن خورشید

ور یکی گل شکفت درگلشن

می توان گفت چشم ما روشن

ویژه این دستگاه پر اسرار

که بود سرپرست خلق دیار

درکف اوست اختیار همه

مال و ناموس وکار و بار همه

سازد ار خواهد از عناد و هوس

از پشه پیل و از عقاب مگس

کند از قدرت شهنشاهی

کارهایی غلط چو درگاهی

قدرت شاه را سپر سازد

مایهٔ وحشت بشر سازد

کند از جهل همچو بلهوسان

مردم و شاه را ز هم ترسان

یا چو آیرم زشه نپرهیزد

بخورد هرچه هست و بگریزد

باری امروز ایمنیم ازین

که عسس عادلست و شحنه امین

گرچه اینجا هم از طریق مثال

یادم آمد شراب پارین سال

که چو افتاد درکف نادان

گشت فاسد شراب اصفاهان

اندربن چند سال گمراهی

ز آیرم دزد و سفله درگاهی

این اداره خراب و ضایع گشت

ستد و دادِ رشوه شایع گشت

پاسبان وکلانتر و شبگرد

همه دزدند و ناکس و نامرد

دخل و کلاشی است کار پلیس

گفتن ناسزا شعار پلیس

ویژه که امسال از تفضل شاه

رفت فرمان به کار رخت و کلاه

عرضه کم گشت و شد تقاضا پیش

قیمت افزوده شد به عادت خویش

شد بهای کلاه مظلومان

از دو تومان به پانزده تومان

آن دکان دار رند بازاری

گشته گرم کلاه برداری

تنگدستان تعللی کردند

در خریدن تأملی کردند

تا به فرصت زری به دست آرند

بر سر خود کلاه بگذارند

پاسبان و کلانتران محل

فرصتی یافتند بهر عمل

کله کهنه هر که داشت به سر

شد به تاراج پاسبان گذر

« کُلَه پهلوی» ز کهنه و نو

شد به دست پلیس

شهر چپو

بی خبر زان که فرصتی باید

تا کلاه نو از فرنگ آید

کار بازار معتدل گردد

خواست با عرضه متصل گردد

باری، این جبر و شدت ناگاه

بود تنها به طمع چند کلاه

وز کف خلق سی چهل ملیون

شد برون زین تشدد قانون

اینت بی مایگی و بی حلمی

خام طمعی و جهل و بی علمی

نه پاسبان باشد

بلکه او شبرو و عوان باشد

روز روشن میانهٔ برزن

چارقد برکشیدن از سر زن

در بر خلق مویش آشفتن

لت زدن، زشت و ناسزا گفتن

پای ببریدن از پی پاپوش

یا پی گوشواره کندن گوش

نه سزاوار پاسبانانست

کاین عمل شیوهٔ عوانانست

کارشان نیست در خلا و ملا

جز که جفت و جلا و بند و بلا

عامه دزدند و ابله و بدروز

پاسبان نیز قوز بالاقوز

کار اهل صلاح و ستر و عفاف

هست مشکل دراین بزرگ مصاف

قیل و قال، هباست

ثانی است

کارگاه نتاج انسانی است

زن به معنی طبیعتی دگر است

چون طبیعت عنود و کور و کر است

هنرش جلب مایه و زاد است

شغل او امتزاج و ایجاد است

آورد صنعتی که جان دارد

هرچه دارد برای آن دارد

شود از هر جدید و تازه کسل

جز از آن تازه کاو رباید دل

دل رباید که افتدش کاری

و افکند طرح جان جانداری

دانش و فرهنگ

از شعور برون پذیرد رنگ

لیک جان ها از این شمار جداست

کار جان با شعور ناپیداست

آنچه را روح و نفس و دل خوانی

هست جای شعور پنهانی

مغز جای شعور مکتسب است

لیک دل جایگاه فیض رب است

هست پُر زین شعور، قلب زنان

چون شنیدی کشیده دار عنان

با زنی بشکامه گفتم من

کاز چه با خویشتن شدی دشمن

شوهری داشتی و سامانی

آبروبی و لقمهٔ نانی

کودکانی ز قند شرین تر

گونه هاشان ز لاله رنگین تر

از چه رو پشت پا زدی همه را

به قضا و بلا زدی همه را

دادی از دست کودکان عزیز

آبرو ربختی ز شوهر نیز

دادی از روی شهوت و بیداد

آبروی قبیله ای بر باد

شده ای هرکسی و هر جایی

روز و شب گرم صورت آرایی

زود ازین ره تکیده خواهی شد

چون انار مکید خواهی شد

چون شدی پیر، دورت اندازند

زنده زنده به گورت اندازند

خویش را جفت غم چراکردی؟!

بر تن خود ستم چرا کردی؟

پاسخم داد زن: که گفتی راست

لیکن آخر دلم چنین می خواست

نیست زن را به کار سر، سروکار

کار او با دل است و این سره کار

عقل را مغز می دهد یاری

عشق را دل کند هواداری

هرکه با عشق طرح الفت ریخت

رشتهٔ ارتباط عقل گسیخت

زن و عشق و دل وشعور نهان

مرد و عقل و نظام کار جهان

من ندانم پی صلاح بشر

زبن دو مذهب کدام اولی تر

گر دل و مغز هر دو یار شدی

عقل با عشق سازگار شدی

جای بر هیچ کس نگشتی ننگ

آشتی آمدی و رفتی جنگ

مام نگریستی به کشته پسر

کس نخفتی گرسنه بر بستر

نشدی دربدر زن بیوه

شده از مرگ شوی کالیوه

و آن تفنگی که می زند بدو میل

چوب و آهنش یوغ گشتی و بیل

مغزی، عظیم نادانی

گفت با شیخ، کای ستوده لقا

از چه ایدر نشسته ای تنها

شیخ برداشت از مطالعه سر

وز شکرخنده ربخت گنج گهر

کفت آری چو خواجه پیدا شد

بنده تنها نبود و تنها شد

هرکرا نور معرفت به سرست

گرچه تنهاست یک جهان بشرست

وان که را مغز بی فروغ و بهاست

در میان هزارکس تنهاست

ثمر عمر، عقل و تجربت است

تجربت بیخ علم و معرفت است

این همه علم ها که مشتهرند

حاصل زندگانی بشرند

در کتب حرف ها که انبارست

جوهر و مایه های اعمارست

عمرها را اگر عیارستی

صفحهٔ علم پیلوارستی

هرکتابی کش از خرد بهریست

نقد عمری و حاصل دهریست

بر نادان کتاب، کانایی است

زی حردمند، جان دانایی است

پیش او عقده بر زبان دارد

پیش این زنده است و جان دارد

هرکرا با کتاب کار افتاد

عمرش از شصت تا هزار افتاد

وان که در خلوتش کتب خوانیست

خاطرش فارغ از پریشانی است

هرکه شد باکتاب یار و ندیم

یاد نارد ز دوستان قدیم

نسخه نیارست خواند

ور قدری خواند نیارست راند

تو همه را خواندی و پرداختی

کار به آیین خرد ساختی

همت تو پیشرو کار شد

بخت، مددکار و خدا یار شد

علم و عمل را بهم انداختی

ولوله در ملک جم انداختی

گردن دولت به کمند تو بود

این همه از بخت بلند تو بود

شاه شدی کسوت شاهی بپوش

چشم زتنکیل وتباهی بپوش

شاه ببخشد ز رعیت گناه

زان که شه از او بود و او ز شاه

دشمنی شه به کسی درخور است

کش هوس پادشهی در سر است

هرکه ندارد هوسی این چنین

تابع شاه است به روی زمین

تابع شه هرچه بود پرگناه

هرچه بود مجرم و نامه سیاه

حالت فرزندی شه دارد او

سهل بود هرچه گنه دارد او

بهر سلاطین اروپا حقی است

زان حقشان منزلت و رونقی است

حق شهانست که گر مجرمی

مستحق عفو نماید همی

شاه به کشتن نگذارد ورا

وزکف دژخیم برآرد ورا

همچو حقی بهر شهان پربهاست

کاین پی محبوبیت پادشاست

پادشها! خلق به دام تواند

جمله ستایندهٔ نام تواند

درپی محبوبیت خویش بامن

شاه شدی حامی درویش باش

پادشهی هست در اول به زور

چون به کف آید ندهد زور نور

رافت وبخشایش واحسان خوشست

آنچه پسندهمه است آن خوشست

هرچه درتن ملک تباهی رود

برسرآن سکهٔ شاهی رود

چون به خدا دست برآردکسی

جز توبه مردم نشماردکسی

هرکه ببالد ز تو بالیده است

هرکه بنالد ز تو نالیده است

گرکه ببالیم ز اعمال تو

به که بنالیم ز عمال تو

قدرت صد لشکر شمشیرزن

کم بود از نالهٔ یک پیرزن

نالهٔ مظلوم صدای خداست

توپ شهان پیش خدا بی صداست

قدرت و جاه تو شها در زمن

کم نشود از من و صد همچو من

ور شود از خشم تو موری تباه

لکهٔ ظلمی است به دامان شاه

به شریان و عروقش روان

پادشهان یکسره ترکان بدند

جمله شبان گله، گرگان بدند

هستی ما یکسره پامال شد

دستخوش رهزن و رمّال شد

اجنبیانی همه اهل چپو

فرقهٔ بردار و بدزد و بدو

تازی وترک و مغول و ترکمان

جمله بریدند از ایران امان

نای ببستند به مرغ سحر

بال شکستند ز طاوس نر

گشت گل تازهٔ این باغ و راغ

پی سپر اشتر و اسب و الاغ

خامه قلم گشت و دفاتر بسوخت

خشک و ت روباطن و ظاهر بسوخت

بعد عرب هم نشد این ملک شاد

رسته شد از چاله و در چه فتاد

شدعرب و،ترک به جایش نشست

مست بیامد، کت دیوانه بست

بست عرب دست عجم را به پشت

هرچه توانست از آن قوم کشت

پس مغول آمد کَتشان بسته دید

تیغ کشید و سر ایشان برید

اسلحه از فارس، عرب کرد دور

بعد مغول آمد و کشتش به زور

شد وطن کورس مالک رقاب

پی سپر دودهٔ افراسیاب

ظلم مغول قابل گفتار نیست

شرح وی البته سزاوار نیست

بود مغول جانوری بی بدیل

پیش مغول بود عرب جبرئیل

باز عرب رحم و مواسات داشت

دوستی و مهر و مواخات داشت

گرچه عرب زد چو حرامی به ما

داد یکی دین گرامی به ما

گرچه ز جور جلفا سوختیم

ز آل علی معرفت آموختیم

الغرض ای شاه عجم، ملک جم

رفت وفنا گشت زبان عجم

نصف زبان را عرب از بین برد

نیم دگر لهجه به ترکان سپرد

هر که زبان داشت به مانند شمع

سوخت تنش زآتش دل پیش جمع

زندی و سغدی همه بر باد رفت

پهلوی و آذری از یاد رفت

رفته بد از بین کلام دری

گر نگشودند در شاعری

پادشهانی به خراسان بدند

ک زگهر فَرّخ ساسان بدند

اهل سخن را، صله پرداختند

دفتر از اشعار دری ساختند

آنچه اثر مانده ازیشان به جا

شاهد صدقی است برین مدعا

از پس ایشان ملکان دگر

جایزه دادند به اهل هنر

ربع زبان ماند از آنان به جای

ورنه نماندی اثری زان بجای

یافت ز

فردوسی شهنامه گوی

شاعری و شعر و زبان آبروی

شهرت آن پادشهان از زمین

رفت از این کار به چرخ برین

نام نکوشان به جهان دیر زیست

خوب تر از نام نکو هیچ نیست

از پس آن، دوره به ترکان رسید

نوبت این گله به گرگان رسید

ترکی شد رسم به عهد تتر

عصر ملوک صفوی زان بتر

پهلوی اندر همدان و جبال

آذری اندر قطعات شمال

رفت درین دوره به کلی ز یاد

نصف زبان پاک ز کار اوفتاد

عصر پسین نیز سخن مرده بود

کِرم بلا بیخ سخن خورده بود

شعر شده مایهٔ رزق کسان

مدح و هجا کاسبی مفلسان

بی خردانی ز حقایق به دور

پیکرشان از ادبیات عور

شعر تراشیده ز مدح و هجا

بی اثر و ناسره و نابجا

روح ادب خستهٔ اخلاقشان

دست سخن بسته شلتاقشان

من به سخن زمزمه برداشتم

پرده ز کار همه برداشتم

شعر دری گشت ز من نامجوی

یافت ز نو شاعر و شعر آبروی

نظم من آوازه به کشور فکند

نثر من آیین کهن برفکند

درس نوینی به وطن داده ام

درس نو این است که من داده ام

و دهش کن چو انوشیروان

تختگه جم به تو فرخنده باد

دولت و اقبال تو پاینده باد

تا شود این ملک، همایون به تو

نو شود آزادی و قانون به تو

عرصهٔ این ملک به قانون کنی

سرحد آن دجله و جیحون کنی

خاتمه بخشی بدِ ایام را

تازه کنی اول اسلام را

ملک خراسان زتو خُرّم شود

وسعت دیرینش مسلم شود

مملکت دلکش آذرگشسب

از توکند عزت دیرینه کسب

وصل شود در همه مازندران

شهر و ده و خانه، کران تاکران

شهر ستخر از تو به رونق شود

ساخته چون قصر خورنق شود

بند چو شاپور به کارون کشی

جسر چو محمود به جیحون کشی

کُرد و بلوچ و عرب و ترکمان

گشته به وصفت همگی یک زبان

نقشهٔ آثار تو والا شئون

نقش شود برکمر بیستون

زنده شود دین قویم نبی

ختم شود دورهٔ لامذهبی

فارسی از جهد تو احیا شود

وحدت ملی ز تو پیدا شود

کارکنان کشف معادن کنند

کوه کنان کوه ز جا برکنند

خاک وطن جمله زراعت شود

کار وطن جهد و قناعت شود

دشت دهد حاصل مرغوب خوب

کوه شود حامل محصول چوب

باغ شود کوه ز محصول نغز

کوه شود باغ ز اشجار سبز

کشف شود در قطعات شمال

زر و مس و آهن و نفت و ذغال

کوه سکاوند به ما جان دهد

نوبت دیگر زر رویان دهد

حاصل در حاصل، دشت و دره

دکان در دکان، کبک و بره

اهل وطن سرخوش و اعدا ذلیل

صادر ما وافر و وارد قلیل

در همه جا کارگران گرم کار

کارگران خرم و بیکاره خوار

یک ترن از شرق بیفتد به راه

وصل کند هند به بحر سیاه

یک ترن از غرب شود سوت زن

وصل کند دجله به رود تجن

و از در بوشهر قطاری دگر

وصل کند فارس به بحر خزر

قوت ما قوت رستم شود

هیئت ما هیئت آدم شود

راست نشینیم و بپوییم راست

راست نیوشیم و بگوییم راست

دفع

اجانب را، جدّی شویم

لازم اگر شد، متعدی شویم

قصد تعدی و تجاوز به خصم

شرط بود گاه تبارز به خصم

حس تجاوز چو نمایان شود

فعل دفاع وطن آسان شود

تازه شود عهد خوش باستان

نوبت پاکان رسد و راستان

نو شود اعیاد و رسوم کهن

خلق به هر جشن کنند انجمن

تازه شود جشن خوش مهرگان

آن که شد از غفلت ترک از میان

آتش جشن سده روشن شود

شهر ز بهمنجنه گلشن شود

روز چو با ماه برابر شدی

بودی جشنی و مکرر شدی

این همه اعیاد از ایران گریخت

بس که وطن سینه زد و اشک ریخت

پادشها! عیش وطن عیش تست

بهر وطن عیش وخوشی کن درست

گوی که اعیاد کهن نو کنند

یاد ز عهد جم و خسرو کنند

در ایام او

فخر نماید وطن از نام او

دورهٔ او عصر فضیلت شود

دورهٔ آسایش ملت شود

خوارکند مفسد و جاسوس را

تازه کند کشورکاوس را

متحد الشکل بود لشکرش

تاکه شود امن و امان کشورش

شاهد عرضم بود ای شهریار

دورهٔ پر شعشعهٔ نوبهار

دیده ام از پیش، من امروز را

داده ام این مژدهٔ فیروز را

لیک دریغا که به درگاه تو

جمع نگشتند از اشباه تو

تو چو یکی شیر برون آمدی

با یک شمشیر برون آمدی

برق فروزندهٔ شمشیر تو

بود نگهدار دل شیر تو

یک تنه از بیشه چمیدی برون

بود خدا و خردت رهنمون

جانورانی به هوای شکار

ربزه خور صیدگه شهریار

چون اسد پرده، گرسنه شکم

لخت به مانندهٔ شیر علم

نام تو را ورد زبان ساختند

پنجه به هرگوشه درانداختند

بنده و چون بنده کسان دگر

هریکی آزرده ز یک جانور

از دل و جان جمله هواخواه تو

دور فتادیم ز دردگاه تو

کار درین مرحله مشکل شود

هرکه ز دیده رود از دل رود

هرچه قلم خلق به دفتر زدند

تهمت آن بر سر احقر زدند

لاجرم از عذر زدم فال خود

عفو تو را جستم و اقبال خود

بنده خطایی ننمودم، وگر

کرده ام ای شاه، ز من درگذر

تا به من زار شدی سرگران

شد کلهم دستخوش دیگران

چوب ز بازوی فلک می خورم

از سگ و از گربه کتک می خورم

تاجرک چشم چپ ورشکست

رفت و به ترشیز به جایم نشست

فاطمی آن دکتر علم حقوق

آن به عدالت زده در شهر بوق

کرد مرا در سر عدلیه خوار

سخت برآورد ز جانم دمار

ساخت برایم ز مروت کلاه

طرفه کلاهی که ندیده است شاه

ننگ عمامه ز سرم کرد دور

هشت کله را به سرمن به زور

زیرکله ماند سر و زنش من

گشت نهان راه پس و پیش من

گرگذرد چند صباحی دگر

شه نکند یاد من خون جگر

کار به اشخاص دگر می رسد

نوبت الواط گذر می رسد

جانب این بنده نمایند روی

نعش کش وگورکن و مرده شوی

شاه پشیمان شود

آنگه که پیر

مرده وزو مانده سه طفل صغیر

بو که شهم لطف فراوان کند

آنچه بود لایق شاهان کند

آنچه شهان با ادبا می کنند

با شعرا و خطبا می کنند

تا من و ملت به دعای تو شاه

دست برآریم به سوی اله

دم بکش و خاتمه بخش ای بهار

بر سخنان دری آبدار

راستی از هرچه بود بهتر است

راستی از خصلت پیغمبر است

راست زی و راست رو و راستگوی

راست شو و هرچه دلت خواست گوی

قصهٔ خرفستران

گوید و بس نکتهٔ حکمت در آن

کیک و مله کژدم و مار و مگس

اشپش و زنبور و از این جنس بس

ساخته ز اندیشهٔ اهریمن اند

مایهٔ آزردن مرد و زن اند

وز پی اجر من و تو در شمار

داد بر این طایفه جان، کردگار

وین مگس آمد سر اهریمنان

خلقی از او بر سر و سینه زنان

عافیت از هیبت او در گریز

شیر نر از صدمت او اشگریز

عاجز از او آدمی و چارپا

تیره از او مسکن و صحن سرا

بر بشر از زلزله فتاک تر

وز سگ و گرک گله بی باک تر

چون سگ دیوانه و چون گرگ و مار

کشتن او فرض بر اهل دیار

وز سگ دیوانه و از مار و گرگ

زحمتش افزون تر و هولش بزرگ

در همه عمری سگ دیوانه ای

بینی و ماری شده از لانه ای

وین بتر از عقرب و مار و رطیل

حمله ور آید سوی ما، خیل خیل

پیشهٔ او کشتن اولاد ما است

کشتن او فرض بر افراد ماست

گفتهٔ نغز بهار

بشنو و برآن دل و همت کمار

بهم

واندربن خیمه نپاییم بهم

می روم من سوی قوم از بر تو

بعد ازین آن تو و آن مادرتو

پسر این قصه چو از زن بشنید

از سر قهرگریبان بدرید

از در خیمه برون شد به شتاب

رفت و با مادر خود کرد عتاب

زال از مهر جگرگوشهٔ خویش

سر به اندیشه فکند اندر پیش

دل ندادش که بگوید آن راز

که مبادا شود آن کار دراز

دختر از پیش پسر دور شود

پسرش واله و رنجور شود

هرچه گفت آن صنم کافرکیش

زال کرد آن همه در گردن خویش

تا جدایی نبود بین دو یار

بیگناهی به گنه کرد اقرار

گفت آری رخ بختم سیهست

من گنهکارم و او بی گنهست

راست می گوید و بی تقصیر است

گنه از مادر بی تدبیر است

مرد بیچاره چوبشنید سخن

رفت و بوسید سر و صورت زن

کای صنم بخش به حال تبهش

بگذر بهر خدا ازگنهش

جای شرمندگی ازآنچه شنید

تیزترشد زن بی شرم پلید

گفت خواهی که شوم ازتو رضا

دورکن مادر خود را ز ینجا

من در اینجا ننشینم با او

من درین خانه نشینم، یا او

مرد نادان ز سرکینه و درد

بین که با مادر بیچاره چه کرد

نعره زنان

نعره اش زهره دَرِ پیل تنان

محضر قتل جوانان دلیر

جای مهرش اثر پنجهٔ شیر

فرش راهش ستخوان های کهن

دنده و جمجمه و ساق و لگن

کرده بر خاربنش جوجه، غراب

آشیان بسته به تلهاش، عقاب

مرزش از صدمت دندان گراز

هر قدم کرده دهان گله باز

روی هر سنگ، ددی صدرنشین

پشت هر بوته، پلنگی به کمین

از هر اشکفتی و سمجی، پیدا

اژدری هائل و ماری شیدا

اژدهایش ز سر شاخ بلند

گشته برگردن زرّافه کمند

شیرکُپیش بجسته به نبرد

بزده یک تنه بر مرکب و مرد

ببر بشکسته گوزنان به شکار

میزبان گشته به یوز و کفتار

هر طرف جانوری در تک و تاز

کرده گردن ز پی طعمه دراز

روز، هریک به کناری رفته

هر ددی در بن خاری خفته

شب، برون آمده از بهر شکار

بسته بر راهروان راه گذار

بغیر از من و شیر

شب کسی پا ننهاده است، دلیر

پیرزن قصهٔ خود بازنمود

شکوه از بخت بد آغاز نمود

پهلوان گفت بدان پیر عجوز

که تو با این همه آزار هنوز

می کنی باز به درگا ه خدا

به چنان ظالم غدار دعا؟

ییر زن گفت بدوکای سره مرد

گرد کار من و فرزند مگرد

گر میان من و او شد شکرآب

تو مزن دست و مشوران دگر آب

که جوان است و جوان نادانست

رنج او بر دل من آسان است

طالب شادی او بودم من

پی دامادی او بودم من

چون که داماد شد و یار گرفت

چه زبانگر ز من آزارگرفت

به خطایی که نبوده است به چیز

نکشم دست ز فرزند عزیز

گرچه دارم جگر از جورش ریش

بد نخواهم به جگرگوشهٔ خویش

هرچه ناخن زنم اندر دل تنگ

بجز این پرده ندارد آهنگ

پهلوان گفت به خویش ازسر درد

لاف مردی چه زنی؟ اینک مرد!

شیرمردان ز تو بودند فکار

اینکت پیر زنی کرد شکار

نره شیر است و یا پیرزنست

پیرزن نیست که این شیرزنست

باچنین قلب وچنین لطف وگذشت

می توان بر دوجهان سلطان گشت

این مهر، که این مهر خداست

گر نبودی دل مادر به جهان

آدمیت شدی از چشم نهان

معنی عشق درآب و گل اوست

عشق اگر شکل پذیرد دل اوست

هست فردوس برین چهرهٔ مام

چهرهٔ مام بهشتی است تمام

واب کوثرکه روان افزاید

زان دو پستان مبارک زاید

شاخ طوبیست قد و بالایش

خیز و سر نِه به مبارک پایش

از توگر مادر تو نیست رضا

دان که راضی نبود از تو خدا

وای اگر خندهٔ گستاخ کنی!

آخ اگر بر رخ او آخ کنی!

بسته مادر دل دروای به تو

گر کنی وای برو، وای به تو!

دل او جوی گرت عقل و ذکاست

کان کلید همه خوشبختی هاست

کوبیده در جادوگری

گه در پیغمبری

گه بریده گردن یحیی به زار

گه مسیحا پرورنده درکنار

اینت پر اسرار زن

گاه چون جفت اتابک شوی خواه

دست شسته بهر جفت از تاج وگاه

برده در کاشان پناه

گاه چون دخت اتابک بی وفا

کرده خود را در ره شهوت فنا

زشت نام و شوم تن

گاه «کلیوپاتره» و گاهی «همای»

گاه «استر» گشته دخت «مردخای»

گه شده زرتشت زای

گاه چون «کردیه» پوشیده زره

بر زره بربسته چون مردان گره

گشته مردی صف شکن

مختلف طبعی نه ای بر یک نمط

داری از افراط تا تفریط خط

نیستی حد وسط

گاه خوب خوبی و گه زشت زشت

یا به چاه ویل، یا صدر بهشت

.................................

دیو نر

دیو نر از پیش و لشکر بر اثر

راند از آنجا تا به اقیانوسیه

رهنمای آن سپه، دیو سیه

شاه بر پشتش مکین

آن زمان خشکی زهم نگسسته بود

وان جزایرها بهم پیوسته بود

شاه از آن خشکی به مرز هند تاخت

تا سراندیب آمد و آرام ساخت

دیو در بندش غمین

در سراندیب آدمیزاد دلیر

بر پربزادان و دیوان گشت چیر

راهور در زبر رانش دیو نیو

بر سرش دیهیم و زبرپای دیو

دیو بند و تیز بین

و زند زیردست او

جمله دهیو بسته و پابست او

پیش دهیوپد زبون

کوچکان محکوم پیر خانمان

خانمان ها زیر حکم خاندان

خاندان ها تابع زندو بدند

زندوان فرمانبر دهیو بدند

شد به دهیو رهنمون

ز انقلابات طبیعت، خیل خیل

رعد و برق و لرزه و طوفان و سیل

قوم را گه بیم و گه امید بود

تکیه گهشان آتش و خورشید بود

وین سپهر نیلگون

لشکری مرد و زن و برنا و پیر

بر زمین هندوان شد جایگیر

جنگ خونین هر طرف بالاگرفت

سنگ ها درکاسهٔ سر جا گرفت

ریخت از هرکاسه خون