قصیده شماره 151: به راه دین نبی رفت ازان نمی یاریم
به راه دین نبی رفت ازان نمی یاریم****که راه با خطر و ما ضعیف و بی یاریم
چون روز دزد ره ما گرفت اگر به سفر****بجز به شب نرویم، ای پسر، سزاواریم
ازین به ستان ستاره به روز پنهانیم****ز چشم خلق و به شب رهبریم و بیداریم
وگر به شخص ز جاهل نهان شدیم، به علم****چو آفتاب سوی عاقلان پدیداریم
به حکمت است و خرد
بر فرود مردان را****و گرنه ما همه از روی شخص همواریم
یکی ز ما چو گل است و یکی چو خار به طبع****اگرچه یکسره جمله به سان گلزاریم
سخن به علم بگوئیم تا ز یک دیگر****جدا شویم که ما هر دو اهل گفتاریم
سخن پدید کند کز من و تو مردم کیست****که بی سخن من و تو هردو نقش دیواریم
جهان، خدای جهان را مثل چوبستانی است****که ما به جمله بدین بوستان در اشجاریم
بیای تا من و تو هر دو، ای درخت خدا،****ز بار خویش یکی چاشنی فرو باریم
لجاج و مشغله ماغاز تا سخن گوئیم****که ما ز مشغلهٔ تو ز خانه آواریم
اگر تو ای بخرد ناصبی مسلمانی****تو را که گفت که ما شیعت اهل زناریم؟
محمد و علی از خلق بهترند چه بود****گر از فلان و فلان شان بزرگتر داریم؟
خزینه دار خدایندو، سرهای خدای****همی به ما برسانند کاهل اسراریم
به غار سنگین در نه، به غار دین اندر****رسول را، ز دل پاک صاحب الغاریم
ز علم بهرهٔ ما گندم است و بهر تو کاه****گمان مبر که چو تو ماستور و که خواریم
به خمر دین چو تو خر، مست گشته ای شاید****که خویشتن بکشیم از تو ما که هشیاریم
ز بهر تو که همی خویشتن هلاک کنی****به بی هشی، همگان روز و شب به تیماریم
چو آگهیم که مستی و بی خرد، ما را****اگرچه سخت بیازاری از تو نازاریم
وز آن قبل که تو حکمت شنود نتوانی****همیشه با تو به حکمت دهان به مسماریم
تو را که مار گزیده است حیله تریاق است****ز ما بخواه، گمان چون بری که ما ماریم؟
تو گرد چون و چرا گر همی نیاری گشت****چرا و چون تو را ما به جان خریداریم
خرد ز بهر چه دادندمان، که ما
به خرد****گهی خدای پرست و گهی گنه کاریم؟
«مکن بدی تو و نیکی بکن» چرا فرمود****خدای ما را گر ما نه حی و مختاریم؟
چرا که گرگ ستمگاره نیست سوی خدای****به فعل خویش گرفتار و ، ما گرفتاریم؟
چرا به بانگ و خروش و فغان بی معنی****کلنگ نیست سبکسار و ما سبکساریم؟
چرا بر آهو و نخچیر روزه نیست و نماز؟****چرا من و تو بدین کارها گران باریم؟
چه داد یزدان ما را ز جملگی حیوان****مگر خرد که بدان بر ستور سالاریم؟
اگر به فضل و خرد بر خران خداوندیم****همان به فضل و خرد بندگان جباریم
خرد تواند جستن ز کار چون و چرا****که بی خرد به مثل ما درخت بی باریم
خرد چرا که نجوید که ما به امر خدای****چرا که یک مه تا شب به روز ناهاریم؟
به خون ناحق ما را چرا نمیراند****خدای، گر سوی او خونی و ستمگاریم؟
وگر گناه نخواهد ز ما و ما بکنیم****نه بنده ایم خداوند را که قهاریم
وگر به خواست وی آید همی گناه از ما****نه ایم عاصی بل نیک و خوب کرداریم
اگر مر این گره سخت را تو بگشائی****حقت به جان به دل بنده وار بگزاریم
وگر تو گرد چنین کارها نیاری گشت****مگرد، وز بر ما دور شو، که ما یاریم
وگر بپرسی از این مشکلات مر ما را****به پیش حملهٔ تو پای، سخت بفشاریم
به دست خاطر روشن بنای مشکل را****برآوریم به چرخ و به زر بنگاریم
مبارزان سپاه شریعتیم و قران****از آنکه شیعت حیدر، سوار کراریم
به نزد مردم بیمار ناخوش است شکر****شگفت نیست که ما نزد تو ز کفاریم
یکی ز ما و هزار از شما اگر چه شما****چو مار و مورچه بسیار و ما نه بسیاریم
سپه نباشد پانصد ستور بر یک مرد****روا بود که شما را
سپاه نشماریم
قصیده شماره 152: بسی رفتم پس آز اندر این پیروزه گون پشکم
بسی رفتم پس آز اندر این پیروزه گون پشکم****کم آمد عمر و نامد مایه آز و آرزو را کم
فرو بارید مروارید گرد این سیه دیبا****که بر دو عارض من بست دست بی وفا عالم
به مروارید و دیبا شاد باشد هر کسی جز من****که دیبای بناگوشم به مروارید شد معلم
بگریم من بر این نرگس که بر عارض پدید آمد****مرا، زیرا که بفزاید چو نرگس را بیاید نم
درخت مردمی را نیست اسپرغم بجز پیری****خرد بار درخت اوست شکر طعم و عنبر شم
ز بر خمد درخت، آری، ولیکن بر درخت تو****شکوفه هست و باری نیست، بی بر چون گرفتی خم؟
به چشم دل ببین بستان یزدان را گشن گشته****به گوناگون درختانی که بنشانده ستشان آدم
گرفته بر یکی خنجر یکی مرهم یکی نشتر****یکی هپیون یکی عنبر یکی شکر یکی علقم
یکی چون مرغ پرنده ولیک پرش اندیشه****یکی مانندهٔ گزدم ولیکن نیش او در فم
یکی را سر همی ساید ز فر و فخر بر کیوان****یکی را سر نشاید جز به زیر سنگ چون ارقم
یکی را بیخ فضل و، برگ علم و، بار او رحمت****همه گفتار او حکمت همه کردار او محکم
یکی را روی کفر و، دست جور و، پای او تهمت****همه کردار او فاسد همه گفتار او مبهم
یکی چون آب زیر که به قول خوش فریبنده****چو شاخی بار او نشتر ولیکن برگ او مبرم
یکی گوید شریفم من عرابی گوهر و نسبت****یکی گوید عجم را پادشا مر جد من بد جم
شرف در علم و فضل است ای پسر، عالم شو و فاضل****تو علم آور نسب، ماور چو بی علمان سوی بلعم
نه چون موسی بود هر کس که عمرانش پدر باشد****نه چون عیسی بود هر
کس که باشد مادرش مریم
ز راه شخص ماننده است نادان مرد با دانا****چنان کز دور جمع سور ماننده است با ماتم
به پیغمبر عرب یکسر مشرف گشت بر مردم****ز ترک و روم و روس و هند و سند و گیلی و دیلم
اگر فضل رسول از رکن و زمزم جمله برخیزد****یکی سنگی بود رکن و یکی شوراب چه زمزم
اگر دانش بیلفنجی به فضل تو شرف یابد****پدرت و مادر و فرزند و جد خویش و خال و عم
چو چشم از نور و ماه از خور به دانش گشت دل زیبا****چو جسم از جان و باغ از نم به دانش گشت جان خرم
شریعت کان دانش گشت و فرقان چشمهٔ حکمت****یکی مر زر دین را که یکی مر آب دین را یم
مکان علم فرقان است و جان جان تو علم است****از این جان دوم یک دم به جان اولت بر دم
اگر با سر شبان خلق صحبت کرد خواهی تو****کناره کرد بایدت ای پسر زین بی کرانه رم
سخن با سر شبان جز سخته و پخته مگو از بن****ولیکن با رم از هر گونه ای کاید همی بر چم
سخن چون تار توزی خوب و باریک و لطیف آور****سخن چون تار باید تا برون آئی ز تار و تم
پدید آرد سخن در خلق عالم بیشی و کمی****چو فردا این سخن گویان برون آیند از این پیشکم
تو را بر بام زاری زود خواهد کرد نوحه گر****تو بیچاره همی مستی کنی بر بانگ زیر و بم
سوی رود و سرود آسان دوی لیکنت مزدوران****سوی محراب نتوانند جنبانید به بیرم
سبک باشی به رقص اندر، چو بانگ مذنان آید****به زانو در پدید آیدت ناگه علت بلغم
ستمگاری و اندر جان خود تخم
ستم کاری****ولیکن جانت را فردا گزاید تخم بار سم
تو را فردا ندارد سود آب روی دنیائی****اگر بر رویت ای نادان برانی آب رود زم
تو را غم کم نیاید تا به دین دنیا همی جوئی****چو دنیا را به دین دادی همان ساعت شوی کم غم
تو را دیوی است اندر طبع رستم خو ستم پیشه****به بند طاعتش گردن ببند و رستی از رستم
در این پیروزه گون طارم مجوی آرام و آسایش****که نارامد به روز و، شب همی ناساید این طارم
اگر حکمت به دست آری به آسانی روی زین جا****وگر حکمت نیلفنجی برون شد بایدت به ستم
نیاید با تو زین طارم برون جز طاعت و حکمت****بچر وز بهر طاعت چر، بچم وز بهر حکمت چم
ز بهر آنچه کاید با تو گر غمگین بوی شاید****ز بهر آنچه کایدر ماند خواهد چون بوی مغتم؟
ز بهر چیز بی حاصل نرنجی به بود، زیرا****بسی بهتر سوی دانا ز مرد ژاژخای ابکم
گشاده ستی به کوشش دست، بر بسته دهان و دل****دهن بر هم نهاده ستی مگر بنهی درم بر هم
نباید نرم کردن گردن از بهر درم کس را****نبشته است این سخن در پندنامه سام را نیرم
گهر یابد به شعر حجت اندر طبع خواننده****اگر هرگز به شعر اندر گهر یابد کسی مدغم
قصیده شماره 153: گر مستمند و با دل غمگینم
گر مستمند و با دل غمگینم****خیره مکن ملامت چندینم
زیرا که تا به صبح شب دوشین****بیدار داشت بادک نوشینم
حیران و دل شکسته چنین امروز****از رنج وز تفکر دوشینم
زنهار ظن مبر که چنین مسکین****اندر فراق زلفک مشکینم
یا ز انده و غم الفی سیمین****ایدون چنین چو نونی زرینم
نسرین زنخ صنم چه کنم اکنون****کز عارضین چو خوشهٔ نسرینم؟
بل روز و شب به قولی پوشیده****پندی همی دهند به هر حینم
آئین این دو مرغ
در این گنبد****پریدن و شتاب همی بینم
پس من به زیر پر دو مرغ اندر****ظن چون بری که ساکن بنشینم
در مسکنی که هیچ نفرساید****فرسوده گشت هیکل مسکینم
در لشکر زمانه بسی گشتم****پر گرد ازین شده است ریاحینم
از دیدن دگر دگر آئینش****دیگر شده است یکسره آئینم
بازی گری است این فلک گردان****امروز کرد تابعه تلقینم
زیرا که دی به جلوه برون آورد****آراسته به حلهٔ رنگینم
بر بستر جهالت و آگنده****یکسر به خواب غفلت بالینم
و امروز باز پاک ز من بربود****آن حلهای خوب و نوآئینم
یکچند پیشگاه همی دیدی****در مجلس ملوک و سلاطینم
آزرده این و آن به حذر از من****گفتی مگر نژادهٔ تنینم
آهو خجل ز مرکب رهوارم****طاووس زشت پیش نمد زینم
واکنون ز گشت دهر دگر گشتم****گوئی نه آن سرشت و نه آن طینم
زین گونه کرد با من بازی ها****پرکین دل از جفای فلک زینم
واکنون که چون شناختمش زین پس****برگردم و ازو بکشم کینم
نندیشم از ملوک و سلاطینش****دیگر کنم رسوم و قوانینم
با زخم دیو دنیا بس باشد****پرهیز جوشن و زرهم دینم
سلطان بس است بر فلک جافی****فخر تبار طاها و یاسینم
«مستنصر از خدای» دهد نصرت****زین پس بر اولیای شیاطینم
ارجو که باز بنده شود پیشم****آن بی وفا زمانهٔ پیشینم
مجلس به فر دولت او فردا****جز در کنار حورا نگزینم
خورشید پیشکار و قمر ساقی****لاله سماک و نرگس پروینم
منگر بدان که در درهٔ یمگان****محبوس کرده اند مجانینم
مغلوب گشت از اول ازاین دیوان****نوح رسول، من نه نخستینم
فخرم بس آنکه در ره دین حق****بر مذهب امام میامینم
بر حب آل احمد شاید گر****لعنت همی کنند ملاعینم
گر اهل آفرین نیمی هرگز****جهال چون کنندی نفرینم؟
از جان پاک رفته به علیین****وز جسم تیره مانده به سجینم
شاید اگر ز جسم به زندانم****کز علم دین شکفته بساتینم
سقراط اگر به رجعت باز
آید****عشری گمان بریش ز عشرینم
بازی است پیش حکمت یونانم****زیرا که ترجمان طواسینم
گر ناصبی مثل مگسی گردد****بگذشت نارد از سر عرنینم
چون من سخن به شاهین برسنجم****آفاق و انفس اند موازینم
نپسندم ار بگردد و بگراید****بر ذره ای زبانهٔ شاهینم
زیرا که بر گرفت به دست عقل****ایزد غشاوت از دو جهان بینم
زی جوهری علوی رهبر گشت****این جوهر کثیف فرودینم
زانم به عقل صافی کاندر دین****بر سیرت مبارز صفینم
نزدیک عاقلان عسل النحلم****واندر گلوی جاهل غسلینم
از من چو خر ز شیر مرم چندین****ساکن سخن شنو که نه سنگینم
افسانها به من بر چون بندی****گوئی که من به چین و به ماچینم؟
بر من گذر یکی که به یمگان در****مشهورتر از آذر برزینم
شهد و طبرزدم ز ره معنی****گرچه به نام تیغ و تبرزینم
قصیده شماره 154: دل ز افتعال اهل زمانه ملا شدم
دل ز افتعال اهل زمانه ملا شدم****زایشان به قول و فعل ازیرا جدا شدم
تا همچو زید و عمرو مرا کور بود دل****عیبم نکرد هیچ کسی هر کجا شدم
گاهی ز درد عشق پس خوب چهرگان****گاهی ز حرص مال پس کیمیا شدم
نه باک داشتم که همی عمر شد به باد****نه شرم داشتم که ضمیری خطا شدم
وقت خزان به بار رزان شد دلم خراب****وقت بهار شاد به آب و گیا شدم
وین آسیا دوان و درو من نشسته پست****ایدون سپید سار در این آسیا شدم
پنداشتم که دهر چراگاه من شده است****تا خود ستوروار مر او را چرا شدم
گر جور کرد، باز دگر باره سوی او****میخواره وار از پس هیهایها شدم
یک چندگاه داشت مرا زیر بند خویش****گه خوب حال و باز گهی بی نوا شدم
وز رنج روزگار چو جانم ستوه گشت****یک چند با ثنا به در پادشا شدم
گفتم مگر که داد بیابم ز دیو دهر****چون بنگریستم ز عنا در بلا شدم
صد بندگی شاه ببایست
کردنم****از بهر یک امید کزو می روا شدم
جز درد و رنج چیز نیامد به حاصلم****زان کس که سوی او به امید شفا شدم
وز مال شاه و میر چو نومید شد دلم****زی اهل طیلسان و عمامه و ردا شدم
گفتم که راه دین بنمایند مر مرا****زیرا که ز اهل دنیا دل پرجفا شدم
گفتند «شاد باش که رستی زجور دهر****تا شاد گشت جانم و اندر دعا شدم
گفتم چو نامشان علما بود و حال خوب****کز دست جهل و فقر چو ایشان رها شدم
تا چون به قال و قیل و مقالات مختلف****از عمر چند سال میان شان فنا شدم
گفتم، چو رشوه بود و ریا مال و زهدشان،****«ای کردگار باز به چه مبتلا شدم؟»
از شاه زی فقیه چنان بود رفتنم****کز بیم مور در دهن اژدها شدم
مکر است بی شمار و دها مر زمانه را****من زو چنین رمیده به مکر و دها شدم
چون غدر کرد حیله نماندم جز انک ازو****فریادخواه سوی نبی مصطفی شدم
فریاد یافتم ز جفا و دهای دیو****چون در حریم قصر امام اللوا شدم
دانی که چون شدم چو ز دیوان گریختم ؟****ناگاه با فریشتگان آشنا شدم
بر جان من چو نور امام الزمان بتافت****لیل السرار بودم شمس الضحی شدم
«نام بزرگ» امام زمان است، از این قبل****من از زمین چو زهره بدو بر سما شدم
دنیا به قهر حاجت من می روا کند****از بهر آنکه حاجت دینی روا شدم
فرعون روزگار زمن کینه جوی گشت****چون من به علم در کف موسی عصا شدم
اعدای اولیای خدایم عدو شدند****چون اولیاء او را من ز اولیا شدم
ای امتی ز جهل عدوی رسول خویش****حیران من از جهالت و شومی ی شما شدم
گر گفتم از رسول علی خلق را وصی است****سوی شما سزای مساوی چرا شدم؟
ور گفتم
اهل مدح و ثنا آل مصطفاست****چون زی شما سزای جفا و هجا شدم؟
عیبم همی کنند بدانچه م بدوست فخر****فخرم بدانکه شیعت اهل عبا شدم
از بهر دین زخانه براندند مر مرا****تا با رسول حق به هجرت سوا شدم
معروف و ناپدید سها بود بر فلک****من بر زمین کنون به مثال سها شدم
شکر آن خدای را که به یمگان زفضل او****برجان و مال شیعت فرمان روا شدم
تا میر مؤمنان جهان مرحبام گفت****نزدیک مؤمنان ز در مرحبا شدم
نه پیش جز خدای جهان ایستاده ام****زان پس، نه هیچ نیز کسی را دو تا شدم
احرار روزگار رضاجوی من شدند****چون من گزیدهٔ علی مرتضی شدم
احمد لوای خویش علی را سپرده بود****من زیر این بزرگ و مبارک لوا شدم
قصیده شماره 155: از بهر چه این کبود طارم
از بهر چه این کبود طارم****پر گرد شده است باز و مغتم؟
زیرا که درو خزان به زر آب****بر دشت نبشت سبز مبرم
گشت آب پر از تم و کدر صاف****گر گشت هوای صاف پرتم
ور گشت شمیده گلبن زرد****داده است به سیب گونه وشم
ور بلبل را شکسته شد زیر****بربست غراب بی مزه بم
چون باد خزان بتاخت بر باغ****زو ریخته گشت لاله را دم
وز درد چو گشت زرد و پر گرد****رخسار ترنج و سیب از این غم
پوشیده لباس خز ادکن****بر ماتم لاله چرخ اعظم
آن نار نگر چو حلق سهراب****وان آب بنگر چو تیغ رستم
بربود خزان ز باغ رونق****بستد ز جهان جمال بستم
وز جهل و جنون خویش بنهاد****بر تارک نرگس افسر جم
این بود همیشه رسم گیتی****شادیش غم است و شکرش سم
گه خرم زید و، عمرو غمگین****گه غمگین زید و، عمرو خرم
چونانکه از این چهار خواهر****کاین نظم ازان گرفت عالم
دو نرم و بلند و بی قرارند****دو پست و خموش و سخت و محکم
وز خلق
یکی به سان میش است****پر خیر و یکی به شر ضیغم
این در خور عذر و خواندن حمد****وان از در غدر و راندن ذم
وز قول یکی چو نیش تیز است****در جان و، یکی چو نرم مرهم
این ناخوش و خوار همچو خون است****وان خوش و عزیز همچو زمزم
بسیار مگوی هرچه یابی****با خار مدار گل رمارم
ناگفته سخن خیوی مرد است****خوش نیست خیو مگر که در فم
بگسل طمع از وفای جاهل****هرچند که بینیش مقدم
زیرا که اگر چو ابر بر شد****از دود سیه نیایدت نم
مردم مشمار بی وفا را****هرچند نسب برد به آدم
زیرا که زشاخ رست خرما****با خار و نیامدند چون هم
خواراست ز فعل زشت خودخار****خرما زخوشی چو دست مکرم
کس همچو مسیح نیست هر چند****مادرش بود به نام مریم
واندر شرف رسول کی بود****همسایه و یار او چون بن عم
از غدر حذر کن و میازار****کس را پنهان چو مار ارقم
کردار مدار خار و سوزن****گفتار حریر و خز و ملحم
وز عقل ببین به فعل پیداش****اندر دل دهر راز مبهم
زیرا که جهان از آزمایش****بس نادره ناطقی است ابکم
از جنبش بی قرار یک حال****افتاده بر این بلند پشکم
وین تاختن شب از پس روز****چون از پس نقره خنگ ادهم
آواز همی دهد خرد را****کاین کار هنوز نیست مبرم
رازی است که می بگفت خواهد****با تیره بساط سبز طارم
کان راز کند رمیده آخر****گرگان رمیده را از این رم
وان راز کند زمین اعدا****از خون دل و دو دیده شان یم
وان راز برد به جان شیطان****از جان رسول حق ماتم
ای فرد و محیط هر دو عالم****آن نور لطیف، این مجسم
بر قهر عدوی خود برون آر****مر حجت خویش را از این خم
قصیده شماره 156: ای بار خدای و کردگارم
ای بار خدای و کردگارم****من فضل تو را سپاس دارم
زیرا که به روزگار
پیری****جز شکر تو نیست غمگسارم
جز گفتن شعر زهد و طاعت****صد شکر تو را که نیست کارم
توفیق دهم برانکه در دل****جز تخم رضای تو نکارم
راز دل هرکسی تو دانی****دانی که چگونه دل فگارم
دانی که چگونه من به یمگان****تنها و ضعیف و خوار و زارم
میخواره عزیز و شاد و، من زانک****می می نخورم نژند و خوارم
از بیم سپاه بوحنیفه****بیچاره و مانده در حصارم
زیرا که به دوستی ی رسولت****زی لشکر او گناه کارم
در دوستی رسول و آلش****بر محنت پای می فشارم
تو داد دهی به روز محشر****زین یک رمه گاو بی فسارم
با این رمهٔ ستور گمره****هرگز نروم نه من حمارم
هرچند به خوب و خوش سخن ها****خرمای عزیز خوش گوارم
زی عامه چو خار خوارم ایراک****در دیدهٔ کور عامه خارم
زین یک رمه گرگ و خرس گمره****یارب به تو است زینهارم
ای یار نبید و رود و ساغر****من یار تو بود می نیارم
زیرا که مر این سهٔار بد را****ای خواجه تو یار و من نه یارم
مستی تو و مست مست خواهد****با من چه چخی که هوشیارم؟
رو تو به قطار خویش ایراک****من با تو شتر نه در قطارم
من، گر تو سواری ای جهان جوی،****بر مرکب خوش سخن سوارم
من گر چه تو شاه و پیشگاهی****با قول چو در شاهوارم
من گر تو به بلخ شهریاری****در خانهٔ خویش شهریارم
گر من به سلام زی تو آیم****زنهار مده هگرز ، بارم
من بار نخواهم از تو زیراک****بار تو کشد به زیر بارم
از بهر خور، ای رفیق، چون خر****من پشت به زیر بار نارم
گه نرمم و گه درشت، چون تیغ،****پیداست نهان و آشکارم
با جاهل و بی خرد درشتم****با عاقل و نرم بردبارم
تا تو بمنش مرا نخواهی****مندیش که منت خواستارم
آنگه که مرا شکر شماری****من پست ازان پست شمارم
گر موم شوی
تو روغنم من****ور سرکه شوی منت شخارم
با غدر ندارم آشنائی****بل هر دو یکی است پود و تارم
کینه نکشم چو عذر خواهی****بل جرم به عذر درگذارم
پاک است ز فحش ها زبانم****همچون ز حرام ها ازارم
ناید شر و مکر درشمارم****نه دوغ دروغ در تغارم
لافی نزدم بدن فضایل****زیرا که به فضل خود مشارم
بل من به نمایش ره خویش****حق فضلا همی گزارم
زیرا که جهان چو این و آن را****یک چند گرفته بد شکارم
من خفته به جهل و او همی برد****با ناز گرفته در کنارم
گه وعده به باغ مهرگان داد****گه باز به دشت نوبهارم
رویم به گل و به مشک بنگاشت****چون دید که فتنهٔ نگارم
امروز همی ضعیف بینی****این قامت چفتهٔ نزارم
آن روز گرم بدیدیی تو****پنداشتیی که من چنارم
وین چرخ همی کشید خوش خوش****چون اشتر سوی چر مهارم
آن روز قوی و شاد بودم****و امروز ضعیف و سوکوارم
بر روی چو زر شده عقیقم****بر فرق چو شیر گشت قارم
زان می که بدان زمانه خوردم****امروز همی کند خمارم
چون سیرت چرخ را بدیدم****کو کرد نژند و خنگ سارم
بیدار شدم زخواب، لابل****بیدارم کرد کردگارم
بزدودم زود زنگ غفلت****از چشم و ز مغز پر بخارم
بستردم گرد بی فساری****از عارض و روی و از عذارم
برکندم جهل و گمرهی را****از بیخ ز باغ و جویبارم
تا رسته شدم ز دهر، با او****بسیاری بود کارزارم
مختار امام عصر گشتم****چون طاعت و دین شدم اختیارم
اکنون چو ز مشکلی بپرسی****سر لاجرم و زنخ نخارم
گوشم شنوا شده است ازیرا****علم است همیشه گوشوارم
چشمم بینا شده است ازیرا****از حق و یقین بر انتظارم
زین پس نکند شکار هرگز****نه باز و نه یوز روزگارم
آنگه به تبار بود، پورا،****یکسر همه ناز و افتخارم
وامروز به من کند همی فخر****هم اهل زمین و هم تبارم
آنگه به مثل سفال
بودم****و اکنون به یقین زر عیارم
برخیز و بیازمای ار ایدونک****به قول نداری استوارم
وین شعر ز پیش آزمایش****بر خوان و بدار یادگارم
قصیده شماره 157: ای شسته سر و روی به آب زمزم
ای شسته سر و روی به آب زمزم****حج کرده چومردان و گشته بی غم
افزون زچهل سال جهد کردی****دادی کم و خود هیچ نستدی کم
بسیار بدین و بدان به حیلت****کرباس بدادی به نرخ مبرم
تا پاک شد اکنون ز تو گناهان****مندیش به دانگی کنون ز عالم
افسوس نیاید تو را از این کار****بر خویشتن این رازها مفرخم
زین سود نبینم تو را ولیکن****ایمن نه ای ای خر ز بیم بیرم
از درد جراحت رهد کسی کو****از سر که نهد وز شخار مرهم؟
کم بیشک پیمانه و ترازوی****هرگز نشود پاک ز آب زمزم
بر خویشتن ار تو بپوشی آن را****آن نیست بسوی خدای مبهم
از باد فراز آمد و به دم شد****آن مال حرامی چه باد و چه دم
زین کار که کردی برون زده ستی****بر خویشتن، ای خر، ستون پشکم
بیدارشو از خواب جهل و برخوان****یاسین و به جان و به تن فرو دم
بفریفت تو را دیو تا گلیمی****بفروختت، ای خر، به نرخ ملحم
گوئی که به سور اندرم، ولیکن****از دور بماند به سور ماتم
در شور ستانت چنان گمان است****کان میوه ستان است و باغ خرم
از سیم طراری مشو به مکه****مامیز چنین زهر و شهد برهم
بر راه به دین اندرون برد راست****زین خم چه جهی بیهده بدان خم؟
گر ز آدمی، ای پور، توبه باید****کردن زگناهانت همچو آدم
گر رنجه ای از آفتاب عصیان****از توبه درون شو به زیر طارم
گر رحمت و نعمت چرید خواهی****از علم چر امروز و بر عمل چم
مر تخم عمل را به نم نه از علم****زیرا که نرویدت تخم بی نم
آویخته از آسمان هفتم****اینجا رسنی هست سخت محکم
آن را
نتوانی تو دید هرگز****با خاطر تاریک و چشم یرتم
شو دست بدو در زن و جدا شو****زین گم ره کاروان و بی شبان رم
علم است مجسم، ندید هرگز****کس علم به عالم جز از مجسم
آید به دلم کز خدا امین است****بر حکمت لقمان و ملکت جم
مهمان و جراخوار قصر اویند****با قیصر و خاقان امیر دیلم
در حشر مکرم بود کسی کو****گشته است به اکرام او مکرم
بر خلق مقدم شد او به حکمت****با حکمت نیکو بود مقدم
این دهر همه پشت و ملک او روی****این خلق صفر جمله واو محرم
زو یافت جهان قدر و قیمت ایراک****او شهره نگین است و دهر خاتم
او داد مرا بر رمه شبانی****زین می نروم با رمه رمارم
ای تشنه تو را من رهی نمودم،****گر مست نه ای سخت، زی لب یم
گر تو بپذیری زمن نصیحت****از چاه برآئی به چرخ اعظم
قصیده شماره 158: ای عجب ار دشمن من خود منم
ای عجب ار دشمن من خود منم****خیره گله چون کنم از دشمنم؟
دشمن من این تن بد مهر مست****کرده گره دامن بر دامنم
وایم از این دشمن بدخو که هیچ****زو نشود خالی پیراهنم
جامه بدرند از اعدا و آنک****جامه ش بدرید ز خود، خود منم
دشمن من چاهی و تیره است و من****برتر از این تیزرو روشنم
این فلکی جان مرا شصت سال****داشت در این زندان چاهی تنم
گر نشدم عاشق و بی دل چرا****مانده به چاه اندر چون بیژنم؟
چونکه در این چاه چو نادان به باد****داده تبر در طلب سوزنم
نیست جز آن روی که دل زین خسیس****خوش خوش بی رنج و جفا برکنم
پیش ازین سفله به چاه اوفتد****من سر از این چه به فلک برکنم
در طلب دانش و دین چند گاه****دامن مردان به کمر در زنم
گرد کسی گردم کز بند جهل****طاعتش آزاد کند گردنم
آنکه چو آب خوش
علمش بکرد****از تعب آتش جهل ایمنم
تا تن من گشت به پیرامنش****دیو نگشته است به پیرامنم
تا دل من طاعت او یافته است****طاعت من دارد آهرمنم
پیش رو خلق پس از مصطفی****کز پس او فخر بود رفتنم
بوالحسن آن معدن احسان کزو****دل به سخن گشته است آبستنم
گرت به سیم و زر دین حاجت است****بر سر هر دو من ازو خازنم
عالم و افلاک نیرزد همی****بی سخن او به یکی ارزنم
آتشم ار آهن و روئی وگر****آب شوی آب تورا آهنم
بیخ سفاهت ز دل تو به پند****برکنم و حکمت بپراگنم
وز سر جاهل به سخن تاج فخر****پیش خردمند به پای افگنم
مرد تؤی گر نه چنین یابیم****ور نه چنینم که بگفتم زنم
شاد شدی چون بشنیدی که پار****بیران شد گوشه ای از مسکنم
شادیت انده شود امسال اگر****برگذری بر درو بر برزنم
نیستم آن من که سلاح فلک****کار کند بر زره و جوشنم
چرخ مرا بنده بود چون ازو****ایزد دادار بود ضامنم
شاد من از دین هدی گشته ام****پس که تواند که کند غمگنم؟
گر تنم از جامه برهنه شود****علم و خرد گرد تنم بر تنم
گرچه زمان عهدم بشکست من****عهد خداوند زمان نشکنم
روی خدا و دل عالم معد****کز شرفش حکمت را معدنم
آنکه چو بگذارم نامش به دل****فرخ نوروز شود بهمنم
خلق به رنج است و من از فر او****هم به دل و هم به جسد ساکنم
خلق مرا گفت نیارد که خیز****جز به گه «قدقامت» مذنم
میوهٔ معقول به دست خرد****از شجر حکمت او می چنم
سوزن سوزانم در چشم جهل****لیکن در باغ خرد سوسنم
گوئی ک«ز خلق جدا چون شدی؟»****زشت نشایدت بدین گفتم
روغن و کنجاره بهم خوب نیست****ویشان کنجاره و من روغنم
از فلک ریمن باکیم نیست****رام بسی بود همین ریمنم
گر تنم از گلشن دورست من****از دل پر حکمت در
گلشنم
دهر بفرسود و بفرسودمان****بر فلک جافی ازین خشمنم
شصت و دو سال است که بکوبد همی****روز و شبان در فلکی هاونم
چشم همی دارم همواره تا****کی بود از کوفتنش رستنم
تاش نسائی ندهد مشک بوی****فضل ازین است فرو سودنم
قصیده شماره 159: پانزده سال برآمد که به یمگانم
پانزده سال برآمد که به یمگانم****چون و از بهر چه؟ زیرا که به زندانم
به دو بندم من ازیرا که مر این جان را****عقل بسته است و به تن بستهٔ دیوانم
چه عجب گر ندهد دیو مرا گردن؟****سروریش چه کنم؟ من نه سلیمانم
مر مرا آنها دادند که سلمان را****نیستم همچو سلیمان که چو سلمانم
همچو خورشید منور سخنم پیداست****گر به فرسوده تن از چشم تو پنهانم
نور گیرد دلت از حکمت من چون ماه****که دلت را من خورشید درفشانم
کان علم و خردو حکمت یمگان است****تا من مرد خردمند به یمگانم
گرد گر گشت تنم نیست عجب زیراک****از تن پیر در این گنبد گردانم
از ره دین که به جان است نگشته ستم****زانکه در زیر فلک نیست چو تن جانم
مر مرا گوئی: چون هیچ برون نائی؟****چه نکوهیم گر از دیو گریزانم؟
چونکه با گاو و خرم صحبت فرمائی****گر تو دانی که نه گوبان و نه خربانم؟
با گروهی که بخندند و بخندانند****چه کنم چون نه بخندم نه بخندانم؟
ور بر این قوم بخندم چو بیازارم****پس بر این خنده جز آزار نخندانم
از غم آنکه دی از بهر چه خندیدم****خود من امروز به دل خسته و گریانم
خنده از بی خردان خیزد، چون خندم****چون خرد سخت گرفته است گریبانم؟
نروم نیز به کام تن بی دانش****چون روم نیز چو از رفته پشیمانم؟
تازه رویم به مثل لالهٔ نعمان بود****کاه پوسیده شد آن لالهٔ نعمانم
گر به باد تو کنم خرمن خود را باد****نبود فردا جز باد در
انبانم
چون نیندیشم کز بهر چرا بسته است****اندر این کالبد ساخته یزدانم؟
دی به دشت اندر چون گوی همی گشتم****وز جفای فلک امروز چو چوگانم
گر من آنم که چو دیباجی نو بودم****چونکه امروز چو خفسانهٔ خلقانم؟
زین پسم باز کجا برد همی خواهد****چون برون آرد از این خانهٔ بیرانم؟
اندر این خانه ستم کردم و خوش خوردم****چون ستوران که تو گفتی که نه انسانم
چون نترسم که چو جائی بروم دیگر****به بد خویش بیاویزم و در مانم؟
چون هم امروز نگویم که چو درمانم****به چنان جا که کند دارو و درمانم
گر به دندان ز جهان خیره درآویزم****نهلندم، ببرند از بن دندانم
خیزم اکنون که از این راز شدم آگه****گرد کردار بد از جامه بیفشانم
پیشتر زانکه از این خانه بخوانندم****نامهٔ خویش هم امروز فرو خوانم
هرچه دانم که برهنه شود آن فردا****خیره بر خویشتن امروز چه پوشانم؟
بد من نیکی گردد چو کنم توبه****که چنین کرد ایزد وعده به فرقانم
بکنم هرچه بدانم که درو خیر است****نکنم آنچه بدانم که نمی دانم
حق هرکس به کم آزاری بگزارم****که مسلمانی این است و مسلمانم
نروم جز سپس پیش رو رحمان****گر درست است که من بندهٔ رحمانم
حق نشناسم هرگز دو مخالف را****این قدر دانم ایرا که نه حیرانم
گه چنین گه نه چنین، این سخن مست است****چشم دارم که نخوانی سوی مستانم
هرکه م او از پس تقلید همی خواند****نتوانم سپسش رفتن، نتوانم
چند پرسی که «چگوئی تو به یاران در؟»****چون نپرسی زهمه امت یکسانم؟
گر مسلمانان یاران نبی بودند****من مسلمانم، من نیز ز یارانم
گر چو تو شیعت ایشان نبوم من نیست****بس شگفتی که نه من امت ایشانم
گر بباید گرویدن به کسی دیگر****با محمد، پس پیش آر تو برهانم
خشم یک سو فگن اینک تو و اینک من****گر سواری پس
پیش آی به میدانم
پیش من سرکه منه تا نکنی در دل****که بخری به دل سرکه سپندانم
چون به حرب آئی با دشنهٔ نرم آهن؟****مکن، ای غافل، بندیش ز سوهانم
گر تو را پشت به سلطان خراسان است****هیچ غم نیست ز سلطان خراسانم
صد گواه است مر عدل که من ز ایزد****بر تو و بر سر سلطان تو سلطانم
از در سلطان ننگ است مرا زیراک****من به نیکو سخنان بر سر سرطانم
نه بجز پیش خدای از بنه برپایم****نه جز او را چو تو منحوس بفرمانم
حجتم روشن از آن است که من بر خلق****حجت نایب پیغمبر سبحانم
پیش دنیا نکنم دست همی تا او****نکشد در قفس خویش به دستانم
تختهٔ کشتی نوحم به خراسان در****لاجرم هیچ خطر نیست ز طوفانم
غرقه اند اهل خراسان و نی آگاهند****سر به زانو بر من مانده چنین زانم
ای سر مایهٔ هر نصرت، مستنصر،****من اسیر غلبهٔ لشکر شیطانم
عدل و احسان تو طوق است در این گردن****غرقهٔ عدل تو و بندهٔ احسانم
کس به میزان خرد نیست مرا پاسنگ****چون گران است به احسان تو میزانم
من به بستان بهشت اندرم از فضلت****حکمت توست درو میوه و ریحانم
تو نبیره و پسر موسی و هارونی****زین قبل من عدو لشکر هامانم
همچو پر نور دل تو، ز عوار و عیب،****من بیچاره ز عصیان تو عریانم
دفترم پر ز مدیح تو و جد توست****که من از عدل و زاحسانت چو حسانم
قصیده شماره 160: این چه خلق و چه جهان است، ای کریم
این چه خلق و چه جهان است، ای کریم؟****کز تو کس ر امی نبینم شرم و بیم
راست کردند این خران سوگند تو****پرکنی زینها کنون بی شک جحیم
وان بهشتی با فراخی ی آسمان****نیست آن از بهر اینها ای رحیم
زانک ازینها خود تهی ماند بهشت****ور به تنگی نیست نیم از چشم میم
بر شب
بی طاعتی فتنه است خلق****کس نمی جوید ز صبح دین نسیم
کس نمی خرد رحیق و سلسبیل****روی زی غسلین نهادند و حمیم
از در مهلت نیند اینها ولیک****تو، خدایا، هم کریمی هم حلیم
ای رحیم از توست قوت برحذر****مر مرا از مکر شیطان رجیم
من نگویم تو قدیم و محدثی****کافریدهٔ توست محدث یا قدیم
زاده و زاینده چون گوید کسیت؟****هردو بندهٔ توست زاینده و عقیم
در حریم خانهٔ پیغمبرت****مر مرا از توست دو جهانی نعیم
تو سزائی گر بداری بنده را****اندر این بی رنج و پرنعمت حریم
مر مرا غربت ز بهر دین توست****وین سوی من بس عظیم است ای عظیم
هم غریبم مرد باید، بی گمان****بی رفیق و خویش و بی یار و ندیم
در غریبی نان دستاسین و دوغ****به چو در دوزخ ز قوم و خون و ریم
هرکه را محنت نه جاویدی بود****محنت او محنتی باشد سلیم
گر ندارم اسپ، خر بس مرکبم****ور نیابم خز، درپوشم گلیم
دام دیو است، ای کبل، بر پای و سر****مر تو را دستار خیش و کفش ادیم
من ز بهر دین شدم چون زر زرد****تو ز دین ماندی چو سیم از بهر سیم
از دروغ توست در جانم دریغ****وز ستم توست ریشم پرستیم
چند جوئی آنچه ندهندت همی؟****چیز ناموجود کی جوید حکیم؟
در مقام بی بقا ماندن مجوی****تا نمانی در عذاب ایدون مقیم
در ره عمری شتابان روز و شب****ای برادر گر درستی یا سقیم
می روی هموار و گوئی کایدرم****مار می گیری که این ماهی است شیم
چشم داری ماه را تا نو شود****تا بیابی از سپنجی سیم تیم
مرگ را می جوئی و آگه نه ای****من چنین نادان ندیدم، ای کریم
سال سی خفتی کنون بیدار شو****گر نخفتی خواب اصحاب الرقیم
بر تنت وام است جانت، گر چه دیر****باز باید داد وام، ای بد غریم
جور بر بیوه و یتیم
خود مکن****ای ستم گر بر زن بیوه و یتیم
زان مقام اندیش کانجا همبرند****با رعیت هم امیر و هم زعیم
از که دادت حجت این پند تمام؟****از امام خلق عالم بوتمیم
قصیده شماره 161: از من برمید غمگسارم
از من برمید غمگسارم****چون دید ضعیف و خنگ سارم
گرد در من همی نیارد****گشتن نه رفیقم و نه یارم
زین عارض همچو پر شاهین****شاید که حذر کند شکارم
نشناخت مرا رفیق پارین****زیرا که چنین ندید پارم
چون چنبر چفته دید ازیرا****این قد چو سرو جویبارم
وز طلعت من زمان به زر آب****شسته همه صورت و نگارم
گر گویمش این همان نگار است****ترسم که ندارد استوارم
با جور زمانه هیچ حیلت****جز صبر ندارم و، ندارم
زین دیو چو جاهلان نترسم****زیرا که نیاید او به کارم
یزدانش نداد هیچ دستی****جز بر تن و پیکر نزارم
کرد آنچه توانش بود و طاقت****با این تن پیر پر عوارم
کافور سپید گشت ناگه****این عنبر تر بر این عذارم
این تن صدف است و من بدو در****مانندهٔ در شاهوارم
چون در تمام گردم، آنگه****این تیره صدف بدو سپارم
جز علم و عمل همی نورزم****تا بسته در این حصین حصارم
تیمار ندارم از زمانه****آسانش همی فرو گذارم
تا روی به سوی من نیارد****من روی به سوی او نیارم
در دست امیر و شاه ندهم****بر آرزوی مهی مهارم
زین پاک شده است و بی خیانت****هم دامن و دست و هم ازارم
هرگز نشوم به کام دشمن****تا بر تن خویش کامگارم
نه منت هیچ ناسزائی****مالیده کند به زیر بارم
بر اسپ معانی و معالی****در دشت مناظره سوارم
چون حمله برم به جمله خصمان****گمراه شوند در غبارم
چشم حکما به خار مشکل****در چند و چرا و چون بخارم
بر سیرت آل مصطفی ام****این است قوی تر افتخارم
نزدیک خران خلق ایراک****همواره چنین ذلیل و خوارم
ای جاهل ناصبی، چه کوشی****چندین به جفا و کارزارم؟
تو چاکر مرد با
دوالی****من شیعت مرد ذوالفقارم
رنجیت نبود تا گمانت****آن بود که من چو تو حمارم
واکنون که شدی ز حالم آگاه****یک سو چه کشی سر از فسارم؟
از دور نگه کنی سوی من****گوئی که یکی گزنده مارم
شادان شده ای که من به یمگان****درمانده و خوار و بی زوارم
در کوه بود قرار گوهر****زین است به کوه در قرارم
چونان که به غار شد پیمبر****من نیز همان کنون به غارم
هرچند که بی رفیق و یارم****درماندهٔ خلق روزگارم
من شکر خدای را به طاعت****با طاقت تن همی گزارم
باری نه چو تو ز خمر دنیا****سر پر ز بخار و پر خمارم
شاید که ز شهر خویش دورم****تا نیست سوی امیر بارم
زیرا که بس است علم و حکمت****امروز ندیم و غم گسارم
گر کنده شده است خان و مانم****حکمت رسته است در کنارم
شاید که نداندم نفایه****چون سوی خیاره نامدارم
گر تو به تبار فخر داری****من مفخر گوهر و تبارم
اشعار به پارسی و تازی****برخوان و بدار یادگارم
ای آنکه چهار یار گوئی****من با تو بدین خلاف نارم
شش بود رسول نیز مرسل****بندیش نکو در اعتذارم
از پنج چو بهتر است ششم****بهتر ز سه باشد این چهارم
ای بار خدای خلق یکسر****با توست به روز حق شمارم
من شیعت حیدرم عفو کن****این یک گنه بزرگوارم
من رانده ز خان و مان به دینم****زین است عدو دو صد هزارم
قصیده شماره 162: من چو نادانان بر درد جوانی ننوم
من چو نادانان بر درد جوانی ننوم****که در این درد نه من باز پسینم نه نوم
پیری، ای خواجه، یکی خانهٔ تنگ است که من****در او را نه همی یابم هر سو که شوم
بل یکی چادر شوم است که تا بافتمش****نه همی دوست پذیرد ز منش نه عدوم
گر بر آرندم از این چاه چه باک است که من****شست و دو سال برآمد که
در این ژرف گوم
بر سرم گیتی جو کشت و برآورد خوید****بی گمان بدرود اکنونش که شد زرد جوم
چو همی بدرود این سفله جهان کشتهٔ خویش****بی گمان هرچه که من نیز بکارم دروم
دشمانند مرا خوی بد و آز و هوا****از هوا خیزم بگریزم وز آزو خوم
این سه دشمن چو همی پیش من آیند به حرب****نیست شان خنجر برنده مگر آرزوم
من همی دانم اگر چند تو را نیست خبر****که همی هر سه ببرند به دنبه گلوم
ای پسر، نیک حذردار از این هرسه عدو****یک دوبار اینت بگفته ستم وین بار سوم
سپس من نتوانند که آیند هگرز****چو خرد باشد تدبیر کن و پیش روم
چو به جان و دل کرده است وطن دشمن من****من چپ و راست چو دیوانه ز بهر چه دوم
ای غزل گوی و لهو جوی، ز من دور که من****نه ز اهل غزل و رود و فسوس و لهوم
چو تو از دنیا گوئی و من از دین خدای****تو نه ای آن من و نیز نه من آن توم
تا همی رود و سرود است رفیق و کفوت****بی گمان شو که نباشی تو رفیق و کفوم
طبع من با تو نیارامد و با سیرت تو****اگر از جهل و جفای تو برآید سروم
چو من از خوی ستورانهٔ تو یاد کنم****از غم و درد ببندد به گلو در خیوم
ای امید همه امیدوران روز شمار****بس بزرگ است به فضل تو امید عفوم
چو یقینم که نگیردت همی خواب و غنو****من بی طاقت در طاعت تو چون غنوم
وز پس آنکه منادیت شنودم ز ولیت****گر نه بیهوشم بانگ عدوت چون شنوم؟
دست ها در رسن آل رسولت زده ام****جز بدیشان و بدو و به تو من کی گروم؟
چو مرا دست بدان شاخ مبارک
برسید****برکشیدند به بالا چو درخت کدوم
به جوانی چو نشد باز مرا چشم خرد****شاید ار هرگز بر روز جوانی ننوم
گر دلم نیز سوی حرص و هوا میل کند****در خور لعنت و نفرین و سزای تفوم
جامهٔ دین مرا تار نماندی و نه پود****گر نکردی به زمین دست الهی رفوم
چو به خار و خو من بر نم رحمت بچکید****بارور شد به نم از رحمت او خار و خوم
جز پرستندهٔ یزدان و ثناگوی رسول****تا بوم هرگز یک روز نخواهم که بوم
قصیده شماره 163: اگر بر تن خویش سالار و میرم
اگر بر تن خویش سالار و میرم****ملامت همی چون کنی خیر خیرم؟
چه قدرت رود بر تن منت ازان پس؟****نه من همچو تو بندهٔ چرخ پیرم
اسیرم نکرد این ستمگاره گیتی****چو این آرزو جوی تن گشت اسیرم
چو من پادشاه تن خویش گشتم****اگر چند لشکر ندارم امیرم
به تاج و سریرند شاهان مشهر****مرا علم دین است تاج و سریرم
چو مر جاهلان را، سوی خود نخواند****نه بوی نبید و نه آوای زیرم
چه کار است پیش امیرم چو دانم****که گر میر پیشم نخواند نمیرم؟
به چشمم ندارد خطر سفله گیتی****به چشم خردمند ازیرا خطیرم
ازان پس که این سفله را آزمودم****به جرش درون نوفتم گر بصیرم
حقیر است اگر اردشیر است زی من****امیری که من بر دل او حقیرم
به نزدیک من نیست جز ریگ و شوره****اگر نزد او من نه مشکین عبیرم
به گاه درشتی درشتم چو سوهان****به هنگام نرمی به نرمی ی حریرم
چون من دست خویش از طمع پاک شستم****فزونی ازین و ازان چون پذیرم؟
زمن تا کسی پنج و شش برنگیرد****ازو من دو یا سه مثل برنگیرم
به جان خردمند خویش است فخرم****شناسند مردان صغیر و کبیرم
هم از روی فضل و هم از روی نسبت****زهر عیب پاکیزه چون تازه
شیرم
به باریک و تاری ره مشکل اندر****چو خورشید روشن به خاطر منیرم
نظام سخن را خداوند دو جهان****دل عنصری داد و طبع جریرم
ز گردون چو بر نامهٔ من بتابد****ثنا خواند از چرخ تیر دبیرم
تن پاک فرزند آزادگانم****نگفتم که شاپور بن اردشیرم
ندانم جزین عیب مر خویشتن را****که بر عهد معروف روز غدیرم
بدانست فخرم که جهال امت****بدانند دشمن قلیل و کثیرم
وزان گشت تیره دل مرد نادان****کزوی است روشن به جان در ضمیرم
زمن سیر گشتند و نشگفت ازیرا****سگ از شیر سیر است و من نره شیرم
ازیرا نظیرم همی کس نیابد****که بر راه آن رهبر بی نظیرم
کنون رهبری کرد خواهند کوران****مرا، زین قبل با فغان و نفیرم
چگونه به پیش من آید ضعیفی****که از ننگ او ننگ دارد خمیرم؟
وز امروز او هست بهتر پریرم****وگر او سموم است من زمهریرم
نه ای آگه ای مانده در چاه تاری****که بر آسمان است در دین مسیرم؟
نه بس فخرم آنک از امام زمانه****سوی عاقلان خراسان سفیرم؟
چو من بر بیان دست خاطر گشادم****خردمند گردن دهد ناگزیرم
چو تیر سخن را نهم پر حجت****نشانه شود ناصبی پیش تیرم
قصیده شماره 164: گر تو ای چرخ گردان مادرم
گر تو ای چرخ گردان مادرم****چون نه ای تو دیگر و من دیگرم؟
ای خردمندان، که باشد در جهان****با چنین بد مهر مادر داورم؟
چونکه من پیرم جهان تازه جوان****گر نه زین مادر بسی من مهترم؟
مشکلی پیش آمده ستم بس عجب****ره نمی داند بدو در خاطرم
یا همی برمن زمانه بگذرد****یا همی من بر زمانه بگذرم
گرگ مردم خوار گشته است این جهان****بنگر اینک گر نداری باورم
چون جهان می خورد خواهد مرمرا****من غم او بیهده تا کی خورم؟
ای برادر، گر ببینی مر مرا****باورت ناید که من آن ناصرم
چون دگرگون شد همه احوال من****گر نشد دیگر به گوهر عنصرم؟
حسن و بوی و رنگ
بود اعراض من****پاک بفگند این عرضها جوهرم
شیر غران بودم اکنون روبهم****سرو بستان بودم اکنون چنبرم
لاله ای بودم به بستان خوب رنگ****تازه، و اکنون چون بر نیلوفرم
آن سیه مغفر که بر سر داشتم****دست شستم سال بربود از سرم
گر شدم غره به دنیا لاجرم****هر جفائی را که دیدم درخورم
گر تو را دنیا همی خواند به زرق****من دروغ و زرق او را منکرم
آن کند با تو که با من کرد راست****پیش من بنشین و نیکو بنگرم
فعل های او زمن بر خوان که من****مر تو را زین چرخ جافی محضرم
ای مسلمانان، به دنیا مگروید****من شما را زو گواه حاضرم
با شما گر عهد بست ابلیس ازو****گر وفا یابید ازو من کافرم
این جهان بود، ای پسر، عمری دراز****هر سوئی یار و رفیق بهترم
رفته ام با او به تاریکی بسی****تا تو گفتی دیگری اسکندرم
زیرپای خویش بسپرد او مرا****من ره او نیز هرگز نسپرم
گر جهان با من کنون خنجر کشد****علم توحید است با وی خنجرم
نیز از این عالم نباشم برحذر****زانکه من مولای آل حیدرم
افسر عالم امام روزگار****کز جلالش بر فلک سود افسرم
فر او پر نور کرد اشعار من****گرت باید بنگر اینک دفترم
ای خردمندی که نامم بشنوی****زین خران گر هوشیاری مشمرم
وز محال عام نادان همچو روز****پاک دان هم بستر و هم چادرم
هیچ با بوبکر و با عمر لجاج****نیست امروز و نه روز محشرم
کار عامه است این چنین ترفندها****نازموده خیره خیره مشکرم
آن همی گوید که سلمان بود امام****وین همی گوید که من با عمرم
اینت گوید مذهب نعمان به است****وانت گوید شافعی را چاکرم
گر بخرم هیچ کس را بر گزاف****همچو ایشان لامحاله من خرم
مر مرا بر راه پیغمبر شناس****شاعرم مشناس اگرچه شاعرم
چند پرسی «بر طریق کیستی؟»****بر طریق و
ملت پیغمبرم
چون سوی معروف معروفم چه باک****گر سوی جهال زشت و منکرم!
گر به حجت پیشم آید آفتاب****بی گمان گردی کزو روشن ترم
ظاهری را حجت ظاهر دهم****پیش دانا حجت عقلی برم
پیش دانا به آستین دست دین****روی حق از گرد باطل بسترم
نیست برمن پادشاهی آز را****میر خویشم، نیست مثلی همبرم
گر تو را گردن نهم از بهر مال****پس خطا کرده است بر من مادرم
ای برادر، کوه دارم در جگر****چون شوی غره به شخص لاغرم
برتر از گردون گردانم به قدر****گرچه یک چندی بدین شخص اندرم
شخص جان من به سان منظری است****تا از این منظر به گردون بر پرم
مر مرا زین منظر خوب، ای پسر****رفته گیر و مانده اینجا منظرم
منبر جان است شخصم گوش دار****پند گیر اکنون که من بر منبرم
قصیده شماره 165: اگر با خرد جفت و اندر خوریم
اگر با خرد جفت و اندر خوریم****غم خور چو خر چندو تاکی خوریم؟
سزد کز خری دور باشیم ازانک****خداوند و سالار گاو و خریم
اگر خر همی کشت حالی چرد****چرا ما نه از کشت باقی چریم؟
چه فضل آوریم، ای پسر، بر ستور****اگر همچو ایشان خوریم و مریم
فرو سو نخواهیم شد ما همی****که ما سر سوی گنبد اخضریم
گر از علم و طاعت برآریم پر****از این جا به چرخ برین بر پریم
به چرخ برین بر پرد جان ما****گر او را به خورهای دین پروریم
نه ایم ایدری ما به جان و خرد****وگر چند یک چندگاه ایدریم
به زنجیر عنصر ببستندمان****چو دیوانگان زان به بند اندریم
بلی بندو زندان ما عنصر است****وگر چند ما فتنه بر عنصریم
به بند ستوری درون بسته ایم****وگر چند بسته بدان گوهریم
به زندان پیشین درون نیستیم****نبینی که بر صورت دیگریم؟
نبینی که از بی تمیزی ستور****چو بی بر چنار است و ما بروریم؟
چو عرعر نگونسار مانده نه ایم****اگر چند با قامت عرعریم
چرا بنده شدمان درخت
و ستور؟****بیا تا به کار اندرون بنگریم
سزد گر چو این هر دو مشغول خور****نباشیم ازیرا که ما بهتریم
سر از چرخ نیلوفری برکشیم****به دانش که داننده نیلوفریم
به دانش رگ مکر و زنگار جهل****ز بن بگسلیم و ز دل بستریم
به بیداد و بیدادگر نگرویم****که ما بندهٔ داور اکبریم
اگر داد خواهیم در نیک و بد****به دادیم معذور و اندر خوریم
چو خود بد کنیم از که خواهیم داد؟****مگر خویشتن را به داور بریم!
چرا پس که ندهیم خود داد خود****ازان پس که خود خصم و خود داوریم؟
به دست من و توست نیک اختری****اگر بد نجوئیم نیک اختریم
اگر دوست داریم نام نکو****چرا پس نه نام نکو گستریم؟
همی سرو باید که خوانندمان****اگر چند خمیده چون چنبریم
نخواهیم اگر چند لاغر بویم****که فربه بداند که ما لاغریم
بیا تا به دانش به یک سو شویم****زلشکر وگر چند از این لشکریم
بیائید تا لشکر آز را****به خرسندی از گرد خود بشکریم
برآئیم بر پایهٔ مردمی****مر این ناکسان را به کس نشمریم
به دشمن نمائیم روشن که ما****به دنیا و دین بر سر دفتریم
ازیرا سر دفتریم، ای پسر،****که ما شیعت اهل پیغمبریم
به ریگ هبیر اندرون تشنه اند****همه خلق و ما برلب کوثریم
تو، ای ناصبی، گر زحد بگذری****به بیهوده گفتار، ما نگذریم
پیمبر سر دین حق است و ما****از این نامور تن مطیع سریم
اگر تو مر این قول را منکری****چنان دان که ما مر تو را منکریم
اگر تو بر این تن سری آوری****دگر سر بیاور که ما ناوریم
ز پیغمبر ما وصی حیدر است****چنین زین قبل شیعت حیدریم
ز فرزند او خلق را رهبری است****که ما بر پی و راه آن رهبریم
سر و افسر دین حق است و ما****چنین فخر امت بدان افسریم
اگر تو به
آل نبی کافری****به طاغوت تو نیز ما کافریم
ملامت مکن مان اگر ما چو تو****بخیره ره جاهلی نسپریم
سپاس است بر ما خداوند را****که نه چون تو نادان و بد محضریم
به غوغای نادان چه غره شوی؟****چه لافی که «ما بر سر منبریم»؟
ز یاجوج و ماجوج مان باک نیست****که ما بر سر سد اسکندریم
اگر سگ به محرابی اندر شود****مر آن را بزرگی سگ نشمریم
چه باک است اگر نیست مان فرش و قصر****چو در دین توانگرتر از قیصریم؟
عزیزیم بر چشم دانا چو زر****به چشم تو در خاک و خاکستریم
علی مان اساس است و جعفر امام****نه چون تو ز دشت علی جعفریم
از اهل خراسان چه گویندمان****که گویند «ما کاتب و شاعریم»؟
اگر راست گویند گویند «ما****همه راوی و ناسخ ناصریم»
قصیده شماره 166: من دگرم یا دگر شده است جهانم
من دگرم یا دگر شده است جهانم****هست جهانم همان و من نه همانم
تاش همی جستم او به طبع همی جست****از من و من زو کنون به طبع جهانم
پس نه همانم من و جهان نه همان است****زانکه جهان چون من است من چو جهانم
عالم کان بود و منش زر و کنون من****زر سخن را به نفس ناطقه کانم
ای عجبی خلق را چه بود که ایدون****سخت بترسند می ز نام و نشانم؟
آب کسی ریخته نشد زپی من****نان به ستم من همی ز کس نستانم
هیچ جوان را به قهر پیر نکردم****پس به چه دشمن شدند پیر و جوانم؟
خطبه نجستم به کاشغر نه به بغداد****بد به چه گوید همی خلیفت و خانم؟
گر طمعی نیستم به خون و به مردار****چونکه چنین دشمنان شدند سگانم؟
گرت نخوانم مدیح، تو که امیری****نیز به مهمان و خان خویش مخوانم
گر تو بخوانی مرا، امیر ندانمت****ورت بخوانم مدیح، مرد مدانم
نامهٔ آزادی آمده است سوی من****پنهان
در دل زخالق دل و جانم
بند ز من برگرفته آمد، ازین است****کایچ نجبند همی به پیش میانم
تا به من این منت از خدای نپیوست****بنده همی داشتی فلان و فلانم
رنج و عنای جهان کشیدم و اکنون****نیز نتابد سوی عناش عنانم
تو که ندانیش هم برو سپس او****من که بدانستمش چگونه ندانم؟
سفله نگردد مطیع تاش نرانی****سفله جهان را ازین همیشه برانم
سفله جهان را به سفلگان بسپردم****کو به سرایش چنانکه زو به فغانم
ای طلبیده جهان مرا مطلب هیچ****گم شده انگار از میان و کرانم
تو به شتاب از پس زمانه دوانی****من به ستور از در زمانه رمانم
نه چو من از غم به دم تو باد خزانی****نه چو تو من مدح گوی حسن خزانم
وانکه دهان تو خوش بدو شود و تر****خشک کند باد او ز بیم دهانم
روز ندامت ز بد بس است ندیمم****شب به عبادت قرین بس است قرانم
ای همه ساله دنان بگرد دنان در****من نه بگرد دنانم و نه دنانم
من که زخون حسین پرغم و دردم****شاد چگونه کنند خون رزانم؟
از تو بدین کارها بماندم شاید****گرچه نشاید همی که از تو بمانم
من ز تو دورم چو هرچه کرد ز افعال****دست و زبانت، نکرد دست و زبانم
نفس لطیفم رها شده است اگر چند****زیر زمان است این کثیف و گرانم
سوی حکیمان فریشته است روانم****ورچه به چشم تو مردم است عیانم
هیکل من دان علم فریشتگان را****ورچه به یمگان ز شر دیو نهانم
ملک سلیمان اگر ببرد یکی دیو****با سپهی دیو، من چه کرد توانم؟
بر رمهٔ علم خوار در شب دنیی****از قبل موسی زمانه شبانم
هیچ شبان بی عصا و کاسه نباشد****کاسهٔ من دفتر و عصاست لسانم
نان شریعت خوری چو پیش من آئی****نرم بیاغشته زیر شیر بیانم
ای بسوی خویش کرده
صورت من زشت****من نه چنانم که می برند گمانم
آینه ام من، اگر تو زشتی زشتم****ور تو نکوئی نکوست صورت و سانم
علم بیاموز تام عالم یابی****تیغ گهردار شو که منت فسانم
در سخنم تخم مردمی بسرشته است****دست خدای جهان امام زمانم
زیر درخت من آی اگرت مراد است****که ت زبر شاخ مردمی بنشانم
کشت خرد را به باغ دین حق اندر****تازه کنم کز سخن چو آب روانم
ور بنشیند برو غبار شیاطین****گرد به پندی چو در ازو بفشانم
دیو هگرز آب روی من نبرد زانک****روی بدو دارد آب داده سنانم
تیر مرا جز سخن نباشد پیکان****تیر قلم را بنان بس است کمانم
گر عدوی من به مشرق است ز مغرب****تیر خود آسان بدو روان برسانم
قصیده شماره 167: از صحبت خلق دل گسستم
از صحبت خلق دل گسستم****اندیشه ندیم دل بسستم
در آب نمیدی آن ردا را****کش طمع طراز بود شستم
چون سایه جهان پس من آمد****چون دید که من ازو بجستم
جویندهٔ جسته گشت، از من****می جست چو من همیش جستم
وان دیو که پیش من همی رفت****بر پای بماند و من نشستم
برگردن من نشسته بودی****و اکنونش به زیر پای خستم
برگشت زمن بشست دستش****چون شسته شد از هواش دستم
لیکن نرهم همی ز قومش****هرچند زمکر او بجستم
یک چند میان جمع دیوان****تا کور بدم چو دیو ز ستم
از لشکرشان سپس نماندم****تا بود چو کاهشان سپستم
لیکن ببرید دیوم از من****چون دید که من چنو نه مستم
من دست هوا به حبل حکمت****بستم به سزا و سخت بستم
بر چرخ رسید بانگ و نامم****منگر به حدیث نرم و پستم
این امت بت پرست را بین****آویخته حلقشان به شستم
خواهند همی که همچو ایشان****من جز که خدای را پرستم
والله که همی نخورد خواهم****با شکر بت پرست پستم
در من نرسند ازانکه بیش است****از ششصدشان به فضل شستم
چون من نبود کسی که
بیش است****از قامت او بسی بدستم
ای شاد شده بدانکه یک چند****چون مویه گران همی گرستم
پیوسته شدم نسب به یمگان****کز نسل قبادیان گسستم
از خاکم اگر بکند دیوت****در سنگ بر غم تو برستم
تیغ حجت به روز روشن****در حلق امام تو شکستم
مردیم چنانکه تو بخواهی،****ای دیو، بهر کجا که هستم
دل در شکمش به تیر برهان****هرچند نخواستی تو خستم
بیمار و شکسته دل شده ستند****از قوت حجت درستم
هر سال یکی کتاب دعوت****به اطراف جهان همی فرستم
تا داند خصم من که چون تو****در دین نه ضعیف و خوار و سستم
قصیده شماره 168: دوش تا هنگام صبح از وقت شام
دوش تا هنگام صبح از وقت شام****برکف دستم ز فکرت بود جام
آمد از مشرق سپاه شاه زنگ****چون شه رومی فروشد سوی شام
همچو دو فرزند نوح اند ای عجب****روز همچون سام و تیره شب چو حام
شب هزاران در در گیسو کشید****سرخ و زرد و بی نظام و با نظام
کس عروسی در جهان هرگز ندید****گیسوش پرنور و رویش پر ظلام
جز که بدکردار کس بیدار نه****کس چنین حالی ندید ای وای مام
روی این انوار عالم سوی ما****بر مثال چشمهای بی منام
گفتیی هر یک رسول است از خدای****سوی ما و نورهاشان چون پیام
این زبان های خدای اند، ای پسر****بودنی ها زین زبان ها چون کلام
نشنود گفتارهاشان جز کسی****که ش خرد بگشاد گوش دل تمام
قول بی آواز را چون بشنوی؟****چون ندیدی رفتن بی پای و گام
گر همی عاصی نگوید عاصیم****بر زبان، فعلش همی گوید مدام
بر کف جاهل همی گوید نبید****در بر فاسق همی گوید غلام
قول چون خرما و همچون خار فعل****این نه دین است این نفاق است، ای کرام
من که نپسندم همی افعال زشت****جز به یمگان کرد چون یارم مقام؟
گر به دین مشغول گشتم لاجرم****رافضی گشتم و گمراه نام
دست من گیر ای اله العالمین****زین پر آفت جای و
چاه تار پام
داور عدلی میان خلق خویش****بی نیازی از کجا و از کدام
آنکه باطل گوید از ما برفگن****روز محشر بر سرش ز اتش لگام
در تعجب مانده بودم زین قبل****تا بگاه صبح بام از گاه شام
چون سپیده دم به حکمت برکشید****از نیام نیلگون زرین حسام
چون ضمیر عاقلان شد روی خاک****وز جهان برخاست آن چون قیر دام
همچنین گفتم که روزی برکشد****فاطمی شمشیر حق را از نیام
دین جد خویش را تازه کند****آن امام ابن الامام ابن الامام
بار شاخ عدل یزدان بوتمیم****آن به حلم و علم و حکم و عدل تام
جز به راه نردبان علم او****نیستت راهی بر این پرنور بام
بی بیانش عقل نپذیرد گزاف****زانکه جز به آتش نشاید خورد خام
خلق را اندر بیان دین حق****او گزارد از پدر وز جد پیام
جوهر محض الهی نفس اوست****زین جهان یکسر بر آن جوهر ورام
سر برآر این دام گنبد را ببین،****ای برادر، گرد گردان بر دوام
وین زمان را بین که چون همچون نهنگ****بر هلاک خلق بگشاده است کام
وین سپاه بی کران در یکدگر****اوفتاده چون سگان اندر عظام
نه ببیند نه بجوید چون ستور****چشم دل شان جز لباس و جز طعام
جهل و بی باکی شده فاش و حلال****دانش و آزادگی گشته حرام
باشگونه کرده عالم پوستین****زاد مردان بندگان را گشته رام
گرت خوش آمد طریق این گروه****پس به بی شرمی بنه رخ چون رخام
بر در شوخی بنه شرم و خرد****وانگهی گستاخ وار اندر خرام
چون برآهختی زتن شرم، ای پسر،****یافتی دیبا و اسپ و اوستام
دهر گردن کی به دست تو دهد****چون تو او را چاکری کردی مدام؟
ور سلامت را نمی داد او علیک****پیشت آید بی تکلف به سلام؟
ور بریدستی چو من زیشان طمع****همچو من بنشین و بگسل زین لئام
در تنوری خفته با عقل شریف****به که با جاهل خسیس اندر خیام
پند
حجت را به دانش دار بند****تا تو را روشن شود ایام و نام
قصیده شماره 169: ای دل و هوش و خرد داده به شیطان رجیم
ای دل و هوش و خرد داده به شیطان رجیم****روی بر تافته از رحمت رحمان رحیم
دل چون بحر تو در معصیت و نرم چو موم****سنگ خاراست گه معذرت و تنگ چو میم
نتوانی که کنی بر سخن حق تو مقام****زانکه فتنه شده ای بر غزل و هزل مقیم
به خرد باید و دانش که شود مرد تمام****تو به حیلت چه بری نسبت خود سوی تمیم؟
نه ز حکمت بلک از کاهلی تسبیح و نماز****همه گفتار و حدیثت ز حدیث است و قدیم
حکمت آموز و هنر جوی، نه تعطیل، که مرد****نه به نامیست تهی بلکه به معنی است حکیم
سوی فرزند کسی شو که به فرمان خدای****مادر وحی و رسالت بدو گشت عقیم
حکمت از حضرت فرزند نبی باید جست****پاک و پاکیزه ز تعطیل و ز تشبیه چو سیم
ور همی ایمنی ات آرزوآید ز عذاب****همچو من هیچ مدار از قبل دنیا بیم
تا هم امروز ببینی به عیان حور و بهشت****همچنان نیز ببینی به عیان نار و جحیم
وگرت بست به بندی قوی این دیو بزرگ****خامش و، طبل مزن بیهده در زیر گلیم
«زر و بز هر دو نباشد»، مثل عام است این****یک رهت سوی جحیم است و دگر سوی نعیم
دین و دنیا نه گزاف است، نیابد ز خدای****جز که فرزند براهیم کس این ملک عظیم
بگزین زین دو یکی را و مکن قصه دراز****نتوانست کسی کرد دل خود به دو نیم
جز که در طاعت و در علم نبوده است نجات****رستن از بند خداوند نه کاری است سلیم
نشود رسته هر آن کس که ربوده است دلش****زلف چون نون و قد چون الف و جعد چون جیم
جز
ندامت به قیامت نبود رهبر تو****تات میخواره رفیق است و رباخواره ندیم
چون به گوش آیدت از بربطی آن راهک نو****روی پژمرده ت چو گل شود و طبع کریم
باز پرچین شودت روی و بخندی به فسوس****چون بخوانم ز قران قصهٔ اصحاب رقیم
ای ستمگار و بخیره زده بر پای تبر****آنگه آگاه شوی چون بخوری درد ستیم
سپس دیو به بی راه چنین چند روی؟****جز که بی راه ندانی نرود دیو رجیم؟
جز که بیمار و به تن رنجه نباشی چو همی****رهبر از گمره جوئی و پزشکی ز سقیم
چه بکار است چو عریان است از دانش جانت؟****تن مردار نپوشند به دیبای طمیم
جز که تو زنده به مرده ز جهان کس نفروخت****مار افعی بخریدی بدل ماهی شیم
وقت آن است که از خواب جهالت سر خویش****برکنی تا به سرت بر وزد از علم نسیم
که همی دهر بیوباردمان خرد و بزرگ****و آهن تافته از گوشت نداند چو ظلیم
چون نیندیشی از آن روز که دستت نگرد****نه رفیق و نه ندیم و نه صدیق و نه حمیم؟
خویشتن را ز توانائی خود بهره بده****گر بدانی که پذیرنده حکیم است و علیم
به سخاوت سمری از بس که وقف رباط****به فسوسی بدهی غلهٔ گرمابه و تیم
وگر از بهر ضعیفی دو درم باید داد****ندهی تا نشود حاضر مفتی و زعیم
جز بدان وقت که بستانی ازو مال به غصب****نتوانی که ببینی به مثل روی یتیم
گر به صورت بشری پیشه مکن سیرت گرگ****نام محمود نه خوب آید با فعل ذمیم
دیو دنیای جفا پیشه تو را سخره گرفت****چو بهایم چه دوی از پس این دیو بهیم؟
حرم آل رسول است تو را جای که هیچ****دیو را راه نبوده است در این شهره حریم
سخن حجت بر وجه ملامت
مشنو****تا نمانی به قیامت خزی و خوار و ملیم
قصیده شماره 170: از دهر جفا پیشه زی که نالم
از دهر جفا پیشه زی که نالم؟****گویم ز که کرده است نال نالم؟
با شست و دو سالم خصومت افتاد****از شست و دو گشته است زار حالم
مالی نشناسم ز عمر برتر****شاید که بنالم ز بهر مالم
یک چند جمالم فزون همی شد****گفتی که یکی نو شده هلالم
در خواب ندیدی مگر خیالم****آن سرو سهی قد مشک خالم
چون دید زمانه که غره گشتم****بشکست به دست جفا نهالم
بربود شب و روز رنگ و بویم****برکند مه و سال پر و بالم
زین دیو دژاگه چو گشتم آگه****زین پس نکند صید به احتیالم
گاه از در میر جلیل گوید****«بنگر به فر و نعمت و جلالم
گر سوی من آئی عزیز گردی****پیوسته بود با تو قیل و قالم»
گه یاد دهد آن زمان که بودی****پیشم شده جمله تبار و آلم
آنها که نبودی مگر بدیشان****مسعود مرا بخت و نیک فالم
گوید « به چه معنی حرام کردی****برجان و تن خویشتن حلالم؟
چه ت بود نگشتی هنوز پیری****که ت رخت نمانده است در جوالم؟»
ای دهر جز از من بجوی صیدی****نه مرد چنین مکر و افتعالم
من نیستم آن گل کز آب زرقت****تازه شودم شاخ و بال و یالم
حق است و حقیقت به پیش رویم****زانی تو فگنده پس قذالم
چون طمع بریدم ز مال شاهان****پس مدحت شاهان چرا سگالم؟
من جز که به مدح رسول و آلش****از گفتن اشعار گنگ و لالم
گر میل کند سوی هزل گوشم****به انگشت خرد گوش خود بمالم
جز راست نگویم میان خصمان****با باد نگردم که من نه نالم
هنگام عدالت به خار خارد****مر دیدهٔ بدخواه را خیالم
چون من ز حقایق سخن گشایم****سقراط و فلاطون سزد عیالم
ای فخرکننده بدانکه گوئی****«بر درگه سلطان من از رجالم
امروز تگینم بخواند و
فردا****داده است نوید عطا ینالم»
زان که ش تو خداوند می پسندی****ننگ است مرا گر بود همالم
وان چیز که او را همی بجوئی****حقا که گرفته است ازو ملالم
بحر است مرا در ضمیر روشن****در شعر همی در ازان فتالم
بر دشت فصاحت مطیر میغم****در باغ بلاغت بزان شمالم
وانجا که بیاید تموز جاهل****من خفته و آسوده در ظلالم
رفتم پس دنیا بسی ولیکن****افلاک بران داد گوشمالم
گر نیز غرور جهان بخرم****پس همچو تو گم بوده در ضلالم
ایزد مکنادم دعا اجابت****گر جز که زفضلش بود سؤالم
صد شکر خداوند را که آزم****کم شد چو فزون شد شمار سالم
در حب رسول خدا و آلش****معروف چو خورشید بر زوالم
وز مدحت ایشان نگر که ایدون****گشته است مطرز پر مقالم
مامور خداوند قصر و عصرم****محمود بدو شد چنین خصالم
مستنصریم ور ازین بگردم****چون دشمن بی دینش بد فعالم
زو گشت به حاصل کمال عالم****من بندهٔ آن عالم کمالم
بی او قدحی آب شور بودم****و امروز بدو چشمهٔ زلالم
قولم همه هزل و محال بودی****هزلم همه حکمت شد و محالم
بی مغز سفالیم دیده بودی****امروز همه مغز بی سفالم
من گوهر دین رسول حقم****منکوهم اگر مانده در حبالم
تاجم سر پر مغز را ولیکن****مر پای تهی مغز را عقالم
قصیده شماره 171: شاید که حال و کار دگر سان کنم
شاید که حال و کار دگر سان کنم****هرچ آن به است قصد سوی آن کنم
عالم به ماه نیسان خرم شده است****من خاطر از تفکر نیسان کنم
در باغ و راغ دفتر دیوان خویش****از نثر و نظم سنبل و ریحان کنم
میوه و گل از معانی سازم همه****وز لفظ های خوب درختان کنم
چون ابر روی صحرا بستان کند****من نیز روی دفتر بستان کنم
در مجلس مناظره بر عاقلان****از نکته های خوب گل افشان کنم
گر بر گلیش گرد خطا بگذرد****آنجا ز شرح روشن باران کنم
قصری کنم قصیدهٔ خود را، درو****از بیتهاش گلشن و
ایوان کنم
جائی درو چو منظره عالی کنم****جائی فراخ و پهن چو میدان کنم
بر درگهش ز نادره بحر عروض****یکی امین دانا دربان کنم
مفعول فاعلات مفاعیل فع****بنیاد این مبارک بنیان کنم
وانگه مر اهل فضل اقالیم را****در قصر خویش یکسره مهمان کنم
تا اندرو نیاید نادان، که من****خانه همی نه از در نادان کنم
خوانی نهم که مرد خردمند را****از خوردنیش عاجز و حیران کنم
اندر تن سخن به مثال خرد****معنی خوب و نادره را جان کنم
گر تو ندیده ای ز سخن مردمی****من بر سخنت صورت انسان کنم
او را ز وصف خوب و حکایات خوش****زلف خمیده و لب خندان کنم
معنیش روی خوب کنم وانگهی****اندر نقاب لفظش پنهان کنم
چون روی خویش زی سخن آرم، به قهر****پشتش به پیش خویش چو چوگان کنم
ور خاطرم به جائی کندی کند****او را به دست فکرت سوهان کنم
جان را چو زنگ جهل پدید آورد****چون آینه ز خواندن فرقان کنم
دشوار این زمانهٔ بد فعل را****آسان به زهد و طاعت یزدان کنم
دست از طمع بشویم پاک آنگهی****از خفته دست بر سر کیوان کنم
گر در لباس جهل دلم خفته بود****اکنون از آن لباسش عریان کنم
وین جسم بی فلاحت آسوده را****خیزم به تیغ طاعت قربان کنم
ور عیب من ز خویشتن آمد همه****از خویشتن به پیش که افغان کنم؟
خیزم به فصل و رحمت یزدان حق****دشوار دهر بر دلم آسان کنم
اندر میان نیک و بد خویشتن****مانندهٔ زبانهٔ میزان کنم
هر ساعتی به خیر درون پاره ای****بفزایم و ز شرش نقصان کنم
تا غل و طوق و بند که بر من نهاد****در دست و پای و گردن شیطان کنم
گر دیو از آنچه کرد پشیمان نشد****من نفس را ز کرده پشیمان کنم
گر نیست طاقتم که تن خویش را****بر کاروان دیو سلیمان
کنم
آن دیو را که در تن و جان من است****باری به تیغ عقل مسلمان کنم
از قول و فعل زین و لگامش نهم****افسار او ز حکمت لقمان کنم
گر تو نشاط درگه جیلان کنی****من قصد سوی درگه رحمان کنم
سوی دلیل حق بنهم روی خویش****تا خویشتن به سیرت سلمان کنم
زی اهل بیت احمد مرسل شوم****تن را رهی و بندهٔ ایشان کنم
تا نام خویش را به جلال امام****بر نامهٔ معالی عنوان کنم
زان آفتاب علم و دل خویش را****روشن به سان ماه به سرطان کنم
وز برکت مبارک دریای او****دل را چو درج گوهر و مرجان کنم
ای آنکه گوئیم به نصیحت همی****ک «این پیرهن بیفگن و فرمان کنم
تا سخت زود من چو فلان مر تو را****در مجلس امیر خراسان کنم»
اندر سرت بخار جهالت قوی است****من درد جهل را به چه درمان کنم؟
کی ریزم آب روی چو تو بی خرد****بر طمع آنکه توبره پر نان کنم؟
ترکان رهی و بندهٔ من بوده اند****من تن چگونه بندهٔ ترکان کنم؟
ای بد نصیحت که تو کردی مرا****تا چون فلان خسیس و چو بهمان کنم
گیتیت گربه ای است که بچه خورد****من گرد او ز بهر چه دوران کنم
از من خسیس تر که بود در جهان****گر تن به نان چو گربه گروگان کنم؟
دین و کمال و علم کجا افگنم****تا خویشتن چو غول بیابان کنم؟
از فضل تا چو غول بمانم تهی****پس من چگونه خدمت دیوان کنم؟
این فخر بس مرا که به هر دو زبان****حکمت همی مرتب و دیوان کنم
جان را ز بهر مدحت آل رسول****گه رودکی و گاهی حسان کنم
دفتر ز بس نگار و ز نقش سخن****برتر ز چین و روم و سپاهان کنم
واندر کتاب بر سخن منطقی****چون آفتاب روشن برهان کنم
بر مشکلات عقلی
محسوس را****بگمارم و شبان و نگهبان کنم
زادالمسافر است یکی گنج من****نثر آنچنان و نظم از این سان کنم
زندانمؤمناست جهان، من چنین****زیرا همی قرار به یمگان کنم
تا روز حشر آتش سوزنده را****بر شیعت معاویه زندان کنم
قصیده شماره 172: عقل چه آورد ز گردون پیام
عقل چه آورد ز گردون پیام****خاصه سوی خاص نهانی ز عام؟
گفت: چو خورد نیست فلک را قرار****نیست درو نیز شما را مقام
وام جهان است تو را عمر تو****وام جان بر تو نماند دوام
دم بکشی بازدهی زانکه دهر****بازستاند ز تو می عمر وام
بازدهی بازپسین دم زدن****بی شک آن روز به ناکام و کام
گر نکنی هیچ بر این وام سود****چون تو نباشد به جهان نیز خام
وام دم توست و برو سود نیست****چونش دهی باز همی جز کلام
بازده این وام و ببر سود ازانک****سود حلالستت و مایه حرام
خوب سخن چیست تو را؟ سود عمر****خوب سخن کرد تو را خوب نام
برمکش و باز مده دم تهی****باد مپیمای چنین بر دوام
بر نفس خویش به شکر خدای****سود همی گیر به رسم کرام
جام می از دست بیفگن که نیست****حاصل آن جام مگر وای مام
خفته ازانی که نبینی ز جهل****در دل تاریک همی جز ظلام
خفته بود هرکه همی نشنود****بر دهن عقل ز گردون پیام
خفته به جانی تو ز چون و چرا****نه به تن از خورد شراب و طعام
بر ره و بر مذهب تن نیست جانت****جانت به روزه است و تنت سیر شام
حکمت و علم و خبر و پند به****ز اسپ و غلام و کمر و اوستام
از پس دنیا نرود مرد دین****جز که به دانش نبود شادکام
دنیا در دام تو آید به دین****بی دین دنیا نبود جز که دام
دام تو گشته است جهان و، چنه****اسپ و ستام است و ضیاع و غلام
اسپ کشنده
است جهان جز به دین****کرد نداندش کسی جرد و رام
گر تو لگامش نکشی سوی دین****او ز تو خورد زود ستاند لگام
اسپ جهان را تو نگیری به تگ****خیره مرو از پس او خام خام
شام کنی طمع چو گیری عراق****مصرت پیش است چو رفتی به شام
ناگه روزیت به جر افگند****گر بروی بر پی او گام گام
ورچه رهی وارت گردن دهد****بر تو یکی برکشد آخر حسام
خوار برون راندت آخر ز در****گرچه بخواند به نوید و خرام
زود فرود افگندت سرنگون****چونت برآورد به حیلت به بام
آنچه همی جست سکندر، هگرز****کی شد یک روز مرو را تمام؟
سامه کجا یافت ز دستان او****رستم دستان و نه دستان سام
کس نشنوده است که بگرفت ازو****کار کسی تا به قیامت قوام
آنچه به چشم تو ازو شکر است****حنظل و زهر است به دندان و کام
در در خاص آی به دین و مرو****از پس دنیا چو خسان و لئام
طاعت یزدان به نظام آورد****هرچه که دنیا کندش بی نظام
خستهٔ دنیا و شکستهٔ جهان****جز که به طاعت نپذیرد لحام
بر من ازین پیش روا کرده بود****همچو بر این قافله دنیا دلام
از پس خویشم چو شتر می کشید****چشم بکوبین و گرفته زمام
منش ندیدم نه برستم ازو****جز به بزرگی و جلال امام
آنکه به نور پدر و جد او****نور گرفته است جهان نفام
آنکه چو گوئیش «امام است حق»****هیچ کست نیز نگوید «کدام؟»
سدره و فردوس مزخرف شود****چون بزنندش به صحاری خیام
خام نگون بخت برآید به تخت****گر برود در سخنش نام خام
چیست بزرگی؟ همه دنیا و دین****جز که مرو را نشد این هر دو تام
رایت اوی است همای و، ملوک****زیر همایش همه جغد و لجام
نیست بدین وصف زمردم مگر****مستنصر بالله علیه السلام
تا نپذیردت، ز تو زی خدای****نیست پذیرفته صلات و صیام
دامن
او گیر وزو جوی راه****تا برهی زین همه بؤس و زحام
پورا، گر پند پذیری همی****پند من این است تو را والسلام
حرف ن
قصیده شماره 173: ای تن تیره اگر شریفی اگر دون
ای تن تیره اگر شریفی اگر دون****نبسهٔ گردونی و نبیرهٔ گردون
نیست به نسبت بس افتخار که هرگز****نبسهٔ گردون دون نبود مگر دون
آنکه شریف است همچو دون نه به ترکیب****از رگ و موی است و استخوان و پی و خون؟
گر تو شریفی و بهتری تو ز خویشان****چونکه بری سوی خویش خویش شبیخون؟
بلکه به جان است، نه به تن، شرف مرد****نیست جسدها همه مگر گل مسنون
تن صدف است ای پسر، به دین و به دانش****جانت بپرور درو چو لؤلؤ مکنون
اهرون از علم شد سمر به جهان در****گر تو بیاموزی، ای پسر، تی اهرون
نیک و بد و دیوی و فریشتگی را****سوی خردمند هست مایه و قانون
مادر دیوان یکی فریشته بوده است****فعل بدش کرد زشت و فاسق و ملعون
راه تو زی خیر و شر هر دو گشاده است****خواهی ایدون گرای و خواهی ایدون
دیو و فرشته به خاک و آب درون شد****دیو مغیلان شد و فریشته زیتون
داد کن ار نام نیک خواهی ازیراک****نامور از داد گشت شهره فریدون
هزل ز کس مشنو و مگوی ازیراک****عقل تو را دشمن است هزل، چو هپیون
چند بنالی که بد شده است زمانه؟****عیب تنت بر زمانه برفگنی چون؟
هرگز کی گفت این زمانه که «بد کن»؟****مفتون چونی به قول عامهٔ مفتون؟
تو شده ای دیگر، این زمانه همان است،****کی شود ای بی خرد زمانه دگرگون؟
دل به یقین ای پسر خزینهٔ دین است****چشم تو چون روزن است و گوش چو پرهون
گوهر دین چون در این خزینه نهادی****روزن و پرهون رو تو سخت کن اکنون
روزن و پرهون چو بسته گشت، خیانت****راه نیابد
بسوی گوهر مخزون
منگر سوی حرام و جز حق مشنو****تا نبرد دیو دزد سوی تو آهون
توبه کن از هر بدی به تربیت دین****جانت چو پیراهن است و توبه چو صابون
زنده به آبند زندگان که چنین گفت****ایزد سبحان بی چگونه و بی چون
هرکه مر این آب را ندید، در این آب****تشنه چو هاروت ماند غرقه چو ذوالنون
زنده نباشد حقیقت آنکه بمیرد****گرچه به خاک اندرون نباشد مدفون
زنده ز ما ای پسر نه این تن خاکی است****سوی پیامبر، نه نیز سوی فلاطون
بلکه ز ما زنده و شریف و سخن گوی****نیست مگر جان بر خجسته و میمون
زنده به آب خدای خواهی گشتن****نه تو به جیحون مرده و نه به سیحون
هر که بدین آب مرده زنده شد، او را****زنده نخواند مگر که جاهل و مجنون
مردم اگر ز آب مرده زنده بماندی****خلق نمردی هگرز برلب جیحون
آب خدای آنکه مرده زنده بدو کرد****آن پسر بی پدر برادر شمعون
در دهن پاک خویش داشت مر آن را****وز دهنش جز به دم نیامد بیرون
اصل سخنها دم است سوی خردمند****معنی، باشد سخن به دم شده معجون
گر به فسون زنده کرد مرده مسیحا****جز سخن خوب نیست سوی من، افسون
بنگر نیکو تو، از پی سخن، ادریس****چون به مکان العلی رسید ز هامون
گر تو بیاموزی ای پسر سخن خوب****خوار شود پیش تو خزانهٔ قارون
گرچه عزیز است زر زرت ندهد میر****چون سخنت خوب و خوش نیامد و موزون
گفتهٔ دانا چو ماه نو به فزون است****گفتهٔ نادان چنان کهن شده عرجون
فضل طبرخون نیافت سنجد هرگز****گرچه زدیدن چو سنجد است طبرخون
فضل سخن کی شناسد آنکه نداند****فضل اساس و امام و حجت و ماذون؟
طبع تو ای حجت خراسان در زهد****در همی درکشد به رشته همیدون
چون دلت از بلخ
شد به یمگان خرسند****پس چه فریدون به سوی تو چه فریغون
قصیده شماره 174: ای ستمگر فلک ای خواهر آهرمن
ای ستمگر فلک ای خواهر آهرمن****چون نگوئی که چه افتاد تو را با من؟
نرم کرده ستیم و زرد چو زردآلو****قصد کردی که بخواهیم همی خوردن
اینکه شد زرد و کهن پیرهن جان است****پیرهن باشد جان را و خرد را تن
عاریت داشتم این را از تو تا یک چند****پیش تو بفگنم این داشته پیراهن
من ز حرب چو تو آهرمن کی ترسم****که مرا طاعت تیغ است و خرد جوشن
من دل از نعمت و عز تو چو بر کندم****تو دل از طاعت و از خدمت من بر کن
زن جادوست جهان، من نخرم زرقش****زن بود آنکه مرو را بفریبد زن
زرق آن زن را با بیژن نشنودی****که چه آورد به آخر به سر بیژن؟
همچو بیژن به سیه چاه درون مانی****ای پسر، گر تو به دنیا بنهی گردن
چون همی بر ره بیژن روی ای نادان****پس چه گوئی که نبایست چنان کردن؟
صحبت این زن بدگوهر بدخو را****گر بورزی تو نیرزی به یکی ارزن
صحبت او مخر و عمر مده، زیرا****جز که نادان نخرد کسی به تبر سوزن
طمع جانت کند گر چه بدو کابین****گنج قارون بدهی یا سپه قارن
مر مرا بر رس از این زن، که مرا با او****شست یا بیش گذشته است دی و بهمن
خوی او این است ای مرد، که دانا را****نفروشد همه جز مکر و دروغ و فن
کودن و خوار و خسیس است جهان و خس****زان نسازد همه جز با خس و با کودن
خاصه امروز نبینی که همی ایدون****بر سر خلق خدائی کند آهرمن؟
به خراسان در تا فرش بگسترده است****گرد کرده است ازو عهد و وفا دامن
خلق را چرخ فرو بیخت، نمی بینی****خس
مانده است همه بر سر پرویزن؟
زین خسان خیر چه جوئی چو همی دانی****که به ترب اندر هرگز نبود روغن
خویشتن دار چو احوال همی بینی****خیره بی رشته و هنجار مکش هنجن
این خسان باد عذابند، چو نادانان****باد ایشان مخر و باد مکن خرمن
چون طمع داری افروختن آتش****به شب اندر زان پر وانگک روشن
دل بخیره چه کنی تنگ چو آگاهی****که جهان سایهٔ ابر است و شب آبستن؟
این جهان معدن رنج و غم و تاریکی است****نور و شادی و بهی نیست در این معدن
معدن نور بر این گنبد پیروزه است****که چو باغی است پر از لاله و پر سوسن
گر به شب بنگری اندر فلک و عالم****بر سرت گلشن بینی و تو در گلخن
تو مر این گلخن بی رونق تاری را****جز که از جهل نینگاشته ای گلشن
مسکن شخص توست این فلک ای مسکین****جانت را بهتر ازین هست یکی مسکن
اندر این جای سپنجی چه نهادی دل؟****آب کوبی همی، ای بیهده، در هاون
که ت بگفته است که اندیشه مدار از جان****هرچه یابی همه بر تنت همی برتن؟
دشمن توست تن بد کنش ای غافل****به شب و روز مباش ایمن از این دشمن
همه شادی و طرب جوید و مهمانی****که بیارندش از این برزن و زان برزن
گوید « از عمر وز شادی چه بود خوشتر؟****مکن اندیشه ز فردا، بخور و بشکن»
لیکن این نیست روا گر تو همی خواهی****ای تن کاهل بی حاصل هیکل افگن
چه کنی دنیا بی دین و خرد زیرا****خوش نباشد نان بی زیره و آویشن
مرد بی دین چو خر است، ار تو نه ای مردم****چو خران بی دین شو، روز و شبان می دن
خری آموختت آن کس که بفرمودت****که «همیشه شکم و معده همی آگن»
نیک بندیش که از بهر چه آوردت****آنکه ت آورد در این گنبد
بی روزن
چشم و گوش و سخن و عقل و زبان دادت****بر مکافاتش دامن به کمر در زن
آن کن از طاعت و نیکی که نداری شرم****چون ببینیش در آن معدن پاداشن
پیش ازان که ت بشود شخص پراگنده****تخم و بیخ بد و به برکن و بپراگن
بس که بگذشت جهان بر تو و جز عصیان****سوی تو نامد و نگذشت به پیرامن
از بد کرده پشیمان شو و طاعت کن****خیره بر عمر گذشته چه کنی شیون؟
سخن حجت بشنو که همی بافد****نرم و با قیمت و نیکو چو خز ادکن
سخن حکمتی و خوب چنین باید****صعب و بایسته و در بافته چون آهن
قصیده شماره 175: مر جان مرا روان مسکین
مر جان مرا روان مسکین****دانی که چه کرد دوش تلقین؟
گفتا چو ستور چند خسپی****بندیش یکی ز روز پیشین
بنگر که چه کرده ای به حاصل****زین خوردن شور و تلخ و شیرین؟
بسیار شمرد بر تو گردون****آذارو دی و تموز و تشرین
بنگر که چو شنبلید گشته است****آن لالهٔ آب دار رنگین
وان عارض چون حریر چینی****گشته است به فام زرد و پرچین
شاهین زمانه قصد تو کرد****بربایدت این نفایه شاهین
تنین جهان دهان گشاده است****پرهیز کن از دهان تنین
جان و تن تو دو گوهر آمد****یکی زبرین دگر فرودین
بر گوهر خانگی مبخشای****بخشای بر آن غریب مسکین
رفتند به جمله یار کانت****بپسیچ تو راه را، و هلا، هین!
زیرا که پل است خر پسین را****در راه سفر خر نخستین
نو گشته کهن شود علی حال****ور، نیست مگر که کوه شروین
آن کودک همچو انگبین شد****آمد پیری ترش چو رخپین
بالین سر از هوس تهی کن****بر بستر دین بهوش بنشین
آئین تنت همه دگر شد****تو نیز به جان دگر کن آئین
زین صورت خوب خویش بندیش****با هفت نجوم همچو پروین
چشم و دهن و دو گوش و بینی****پروین تو است، خود
همی بین
این صورت خوب را نگه دار****تا نفگنیش به قعر سجین
غافل منشی ز دیو و برخوان****بر صورت خویش سورهالتین
زی حرب تو آمده است دیوی****بدفعل تر از همه شیاطین
آن این تن توست، ازو حذر کن****وز مکر و فریب این به نفرین
زین دیو نکال اگر ستوهی****بر مرکب دینت برفگن زین
از عهد و وفا زه و کمان ساز****از فکرت و هوش تیر و ژوپین
یاری ندهد تو را بر این دیو****جز طاعت و حب آل یاسین
گرد دل خود ز دوستی شان****بر دیو حصار ساز و پرچین
در باغ شریعت پیمبر****کس نیست جز آل او دهاقین
زین باغ نداد جز خس و برگ****دهقان هرگز بدین مجانین
زیرا که خرند و خر نداند****مر عنبر و عود را ز سرگین
بشتاب و بجوی راه این باغ****گر نیست مگر به چین و ماچین
تین و زیتون ببین در این باغ****وان شهر امین و طور سینین
ای جان تو را به باغ دهقان****از علم و عمل جمال و تزیین
در باغ شو و کنار پر کن****از دانه و میوه و ریاحین
برگ و خس و خار پیش خر کن****شمشاد و سمن تو را و نسرین
بر «حدثنا» مباش فتنه****بر سخته ستان سخن به شاهین
فرعون لعین بی خرد را****بر موسی دور خویش مگزین
مشک تبتی به پشک مفروش****مستان بدل شکر تبرزین
بالینت اگرچه خوب و نرم است****سر خیره منه به زیر بالین
گوئی که فلان فقیه گفته است****آن فخر و امام بلخ و بامین
کاین خلق خدای را ببینند****بر عرش به روز حشر همگین
وان کو نه بر این طریق باشد****او کافر و رافضی است و بی دین
ای تکیه زده بر این در از جهل****بر خیره شده عصای بالین
من پیش رو تو را نگویم****چیزی که فزایدت ز من کین
لیکن رود این مرا همانا****کاشتر بکشم به
تیغ چوبین
ای حجت بقعت خراسان****با دیو مکن جدال چندین
در دولت فاطمی بیاگن****دیوانت به شعر حجت آگین
تا نور برآورد ز مغرب****تاویل نماز بامدادین
قصیده شماره 176: ای شده مشغول به کار جهان
ای شده مشغول به کار جهان****غره چرائی به جهان جهان؟
پیگ جهانی تو بیندیش نیک****سخره گرفته است تو را این جهان
از پس خویشت بدواند همی****گه سوی نوروز و گهی زی خزان
گر تو نه دیوی به همه عمر خویش****از پس این دیو چرائی دوان؟
پیش تو در می رود او کینه ور****تو زپس او چه دوی شادمان؟
هیچ نترسی که تو را این نهنگ****ناگه یک روز کشد در دهان؟
گرت به مغز اندر هوش است و رای****روی بگردان ز دروغ زمان
آزت هر روز به فردا دهد****وعدهٔ چیزی که نباشد چنان
پیر شدت بر غم و سختی و رنج****بر طمع راحت شخص جوان
بر تو به امید بهی، روز روز****چرخ و زمان می شمرد سالیان
دشمن توست ای پسر این روزگار****نیست به تو در طمعش جز به جان
کژدم دارد بسی از بهر تو****کرده نهان زیر خز و پرنیان
ای شده غره به جهان، زینهار****کایمن بنشینی از این بدنشان
تو به در او شده زنهار خواه****دشنه همی مالدت او بر فسان
چون تو بسی خورده است این اژدها****هان به حذرباش ز دندانش، هان!
نامهٔ شاهان عجم پیش خواه****یک ره و بر خود به تامل بخوان
کوت فریدون و کجا کیقباد؟****کوت خجسته علم کاویان؟
سام نریمان کو و رستم کجاست****پیشرو لشکر مازندران؟
بابک ساسان کو و کو اردشیر؟****کوست؟ نه بهرام نه نوشیروان!
این همه با خیل و حشم رفته اند****نه رمه مانده است کنون نه شبان
رهگذر است این نه سرای قرار****دل منه اینجا و مرنجان روان
ایزد زی خویش همی خواندت****ای شده فتنه به زمین و زمان
چند چپ و راست بتابی ز راه****چون نروی راست در این
کاروان؟
چند ربودی و ربائی هنوز****توشه در این ره ز فلان و فلان؟
باک نداری که در این ره به زرق****که بفروشی بدل زعفران
فردا زین خواب چه آگه شوی****سود نداردت خروش و فغان
چونکه نیندیشی از آن روز جمع****کانجا باشند کهان و مهان؟
آنجا آن روز نگیردت دست****نه پسر و نه پدر مهربان
زیر گناهان گران و وبال****سست شدت گردن و پشت و میان
خیره چه گوئی تو که «بادی است این****در شکم و پشت و میانم روان؟
نیست مرا وقت ضعیفی هنوز****بشکند این را شکر و بادیان»
روی نخواهی که به قبله کنی****تات نخوابند چو تخته ستان
جز به گه بازپسین دم زدن****از تو نجبند به شهادت زبان
چونکه به پرهیز و به توبه، سبک****نفگنی از گردن بار گران؟
تا تو یکی خانهٔ نو ساختی****یکسره همسایه ت بی خان و مان
در سپه جهل بسی تاختی****اکنون یک چند گران کن عنان
دیو قرین تو چرا گشت اگر****دل به گمان نیست تو را در قران
گر به گمانی ز قران کریم****خود ببری کیفر از این بدگمان
سود نداردت پشیمان شدن****خود شود آن روز گمانت عیان
جان تو از بهر عبادت شده است****بسته در این خانه پر استخوان
کان تو است ای تن و طاعت گهر****گوهر بیرون کن از این تیره کان
جانت سوار است و تنت اسپ او****جز به سوی خیر و صلاحش مران
خود سپس آرزوی تن مرو****چون خره بد سپس ماکیان
گیتی دریا و تنت کشتی است****عمر تو باد است و تو بازارگان
این همه مایه است که گفتم تو را****مایه به باد از چه دهی رایگان
ای پسر خسرو حکمت بگو****تات بود طاقت و توش و توان
ای به خراسان در سیمرغ وار****نام تو پیدا و تن تو نهان
در سپه علم حقیقت تو را****تیر کلام است و زبانت
کمان
روز و شب از بحر سخن همچنین****در همی جوی و همی برفشان
تا ز تو میراث بماند سخن****چون بروی زی سفر جاودان
خیز به فرمان امام جهان****برکش در بحر سخن بادبان
قصیده شماره 177: سوار سخن را ضمیر است میدان
سوار سخن را ضمیر است میدان****سوارش چه چیز است؟ جان سخن دان
خرد را عنان ساز و اندیشه را زین****براسپ زبان اندر این پهن میدان
به میدان خویش اندر اسپ سخن را****اگر خوب و چابک سواری بگردان
به میدان تنگ اندرون اسپ کره****نگر تا نتازی به پیش سواران
سواران تازنده را نیک بنگر****در این پهن میدان ز تازی و دهقان
عرب بر ره شعر دارد سواری****پزشکی گزیدند مردان یونان
ره هندوان سوی نیرنگ و افسون****ره رومیان زی حساب است و الحان
مسخر نگار است مر چینیان را****چو بغدادیان را صناعات الوان
یکی باز جوید نهفته ز پیدا****یکی باز داند گران را ز ارزان
طلب کردن جای و تدبیر مسکن****طرازیدن آب و تقدیر بنیان
در این هر طریقی که بر تو شمردم****سواران جلدند و مردان فراوان
که دانست از اول، چه گوئی که ایدون****زمان را بپیمود شاید به پنگان؟
که دانست کز نور خورشید گیرد****همی روشنی ماه و برجیس و کیوان؟
که دانست کاندر هوا بی ستونی****ستاده است دریا و کوه و بیابان؟
که دانست چندین زمین را مساحت****صد و شصت چند اوست خورشید تابان؟
که کرد اول آهنگری؟ چون نبوده است****از اول نه انبر نه خایسک و سندان
که دانست کاین تلخ و ناخوش هلیله****حرارت براند ز ترکیب انسان؟
که فرمود از اول که درد شکم را****پرز باید از چین و از روم والان؟
که بود آنکه او ساخت شنگرف رومی****ز گوگرد خشک و ز سیماب لرزان
که دانست کافزون شود روشنائی****به چشم اندر از سنگ کوه سپاهان؟
که بود آنکه بر سیم فضل او نهاده است****مر این زر
کان را چنین گرد گیهان؟
که بود آنکه کمتر به گفتار او شد****عقیق یمانی ز لعل بدخشان؟
اگر جانور کان عزیز است بر ما****که بسیار نفع است ما را ز حیوان
همی خویشتن را نبینیم نفعی****نه در سیم و زر و نه در در و مرجان
در اینها به چشم دلت ژرف بنگر****که این را به چشم سرت دید نتوان
به درمان چشم سر اندر بماندی****بکن چشم دل را یکی نیز درمان
ز چشم سرت گر نهان است چیزی****نماند ز چشم دل آن چیز پنهان
نهان نیست چیزی زچشم سر و دل****مگر کردگار جهان فرد و سبحان
خرد هدیهٔ اوست ما را که در ما****به فرمان او شد خرد جفت با جان
خرد گوهر است و دل و جانش کان است****بلی، مر خرد را دل و جان سزد کان
خرد کیمیای صلاح است و نعمت****خرد معدن خیر و عدل است و احسان
به فرمان کسی را شود نیک بختی****به دو جهان که باشد خرد را به فرمان
نگه بان تن جان پاک است لیکن****دلت را خرد کرد بر جان نگهبان
به زندان دنیا درون است جانت****خرد خواهدش کرد بیرون ز زندان
خرد سوی هر کس رسولی نهفته****که در دل نشسته به فرمان یزدان
همی گوید اندر نهان هر کسی را****که چون آن چنین است و این نیست چونان
از آغاز چون بود ترکیب عالم****چه چیز است بیرون از این چرخ گردان؟
اگر گرد این چرخ گردان تو گوئی****تهی جایگاهی است بی حد سامان
چه گوئی در آن جای گردنده گردون****روان است یا ایستاده است ازین سان؟
خدای جهان آنکه نابوده داند****خداوند این عالم آباد و ویران
چرا آفرید این جهان را چو دانست****که کم بود خواهد ز کافر مسلمان؟
خرد کو رسول خدای است زی تو****چه خوانده است بر
تو از این باب؟ برخوان
از این در به برهان سخن گوی با من****نخواهم که گوئی فلان گفت و بهمان
گر این علمها را بدانند قومی****تو نیز ای پسر مردمی همچو ایشان
بیاموز اگر چند دشوارت آید****که دشوار از آموختن گردد آسان
بیاموز از آن که ش بیاموخت ایزد****سر از گرد غفلت به دانش بیفشان
بیاموز تا همچو سلمان بباشی****که سلمان از آموختن گشت سلمان
ز برهان و حجت سپر ساز و جوشن****به میدان مردان برون مای عریان
به میدان حکمت بر اسپ فصاحت****مکن جز به تنزیل و تاویل جولان
مدد یابی از نفس کلی به حجت****چو جوئی به دل نصرت اهل ایمان
نبینی که پولاد را چون ببرد،****چو صنعت پذیرد ز حداد، سوهان؟
تو را نفس کلی، چو بشناسی او را،****نگه دارد از جهل و عصیان و نسیان
بر آن سان که رنگین گل و یاسمین را****نشانده است دهقانش بر طرف بستان
گل از نفس کل یافته است آن عنایت****که تو خوش منش گشته ای زان و شادان
زر و سیم و گوهر شد ارکان عالم****چو پیوسته شد نفس کلی به ارکان
اگر جان نبودی به سیم و زر اندر****به صد من درم کس ندادی یکی نان
وگر جان نبودی به سیم و زر اندر****بدو جان تو چون شادی شاد و خندان؟
به نرمی ظفر جوی بر خصم جاهل****که که را به نرمی کند پست باران
سخن چون حکیمان نکوگوی و کوته****که سحبان به کوته سخن گشت سحبان
نبینی که بدرید صد من زره را****بدان کوتهی یک درم سنگ پیکان؟
خرد را به ایمان و حکمت بپرور****که فرزند خود را چنین گفت لقمان
چو جانت قوی شد به ایمان و حکمت****بیاموزی آنگه زبان های مرغان
بگویند با تو همان مور و مرغان****که گفتند ازین پیشتر با سلیمان
در این قبهٔ
گوهر نامرکب****ز بهر چه کرده است یزدانت مهمان؟
تو را بر دگر زندگان زمینی****چه گوئی، ز بهر چه داده است سلطان؟
حکیما، ز بهر تو شد در طبایع****جواهر، نه از بهر ایشان، پریشان
ز بهر تو شد مشک و کافور و عنبر****سیه خاک در زیر زنگاری ایوان
تو را بر جهانی جزین، این عجایب****که پیداست اینجا، دلیل است و برهان
جهانی است آن پاک و پرنور و راحت****تمام و مهیا و بی عیب و نقصان
اثرهای آن عالم است این کزوئی****در این تنگ زندان تو شادان و خندان
اگر نیستی آن جهان، خاک تیره****شکر کی شدی هرگز و عنبر و بان؟
به امید آن عالم است، ای برادر،****شب و روز بی خواب و با روزه رهبان
مکان نعیم است و جای سلامت****چنین گفت یزدان، فروخوان ز فرقان
گر آن را نبینی همی، همچو عامه****سزای فسار و نواری و پالان
نگر تات نفریبد این دیو دنیا****حذردار از این دیو، هان ای پسر هان
از این دیو تعویذ کن خویشتن را****سخن های صاحب جزیرهٔ خراسان
چنین چند گردی در این گوی گردان؟****کز این گوی گردان شدت پشت چوگان
به چنگال و دندان جهان را گرفتی****ولیکن شدت کند چنگال و دندان
کنون زانکه کردی و خوردی، به توبه****همی کن ستغفار و می خور پشیمان
از این چاه برشو به سولان دانش****به یک سو شو از جوی و از جر عصیان
قصیده شماره 178: بر جستن مراد دل ای مسکین
بر جستن مراد دل ای مسکین****چوگانت گشت پشت و رخان پرچین
بسیار تاختی به مراد، اکنون****زین مرکب مراد فرو نه زین
تا کی کشی به ناز و گشی دامن****دامن یکی زناز و گشی برچین
یاد آمد آنچه منت بگفتم دی****کاین دهر کین کشد ز تو نادان، کین
از صحبت زمانهٔ بی حاصل****حاصل کنون بیار، چه داری؟ هین
دنیا و دین شدند ز تو زیرا****دنیا نیافتی و
نجستی دین
زیبا به دین شده است چنین دنیا****آن را بجوی اگرت بباید این
دین بوی عنبر است و جهان عنبر****بی بوی خوش چه عنبر و چه سرگین
دنیا عروس وار بیاراید****پیشت چو یافت از تو به دین کابین
از خر به دین شده است جدا مردم****شین را سه نقطه کرد جدا از سین
سرخ است قند چون رخپین لیکن****شیرینیش جدا کند از رخپین
دین است جان جان تو، تا جان را****جان نوی ز دین ندهی منشین
پرچین شود ز درد رخ بی دین****چون گرد خود کنی تو ز دین پرچین
دلسوز چند بود همی خواهی****خیره بر این خسیس تن ای مسکین؟
زندان جان توست تن ای نادان****تیمار کار او چه خوری چندین؟
تنین توست تنت حذر کن زو****زیرا بخورد خواهدت این تنین
تو بر مراد او به چه می تازی****گاهی به چین و گاه به قسطنطین؟
بنگر که چیست بسته در این زندان****زنده و روان به چیست چنین این طین
نیکو ببین که روی کجا داری****یک سو فگن ز چشم خرد کو بین
بگزین طریق حکمت و مر تن را****بر دین و بر جان و خرد مگزین
نیکو نگر درین کو نکو ناید****از کوه قاف جغدی را بالین
گر نیست مست مغزت بشناسی****زر مجرد از درم روئین
جستی بسی ز بهر تن جاهل****سقمونیا و تربد و افسنتین
دل در نشاط بسته و تن داده****گاهی به مهر و گاه به فروردین
گفتی مگر که دور نباید شد****زین تلخ و شور و چرب و خوش و شیرین
آخر وفا نکرد جهان با تو****برانگبینت ریخت چنین غسلین
این بود خوی پیشین عالم را****کی باز گردد او ز خوی پیشین
و اکنون ز خوی او چو شدی آگه****بر دم به جان خویش یکی یاسین
دست علاج جان سخن دان بر****سوی نعیم تاب ره از سجین
کندی مکن، بکن
چو خردمندان****صفرای جهل را به خرد تسکین
زان دیو بی وفا چو شدی نومید****اکنون بگیر دامن حورالعین
بر تخت علم و حکمت بنشانش****وز پند گوشوار کنش زرین
علم است کیمیای همه شادی****ایدون همی کند خردم تلقین
با نور ماه شب نبود تاری****با علم حق دل نبود غمگین
مستان سخن مگر که همه سخته****زیرا سخن زر است و خرد شاهین
مستان سخن گزافه و چون مستان****گر خر نه ای مکن کمر نالین
گر گوهر سخنت همی باید****از دین چراغ کن ز خرد میتین
آنگه یقین بدان که برون آید****از کوه من بجای گهر پروین
گر در شود خرد به دل سندان****شمشاد ازو برون دمد اندر حین
ای خوانده کتب و کرده روشن دل****بسته زعلم و حکمت و پند آذین
اشعار پند و زهد بسی گفته است****این تیره چشم شاعر روشن بین
آن خوانده ای بخوان سخن حجت****رنگین به رنگ معنی و پند آگین
گر در نماز شعرش برخوانی****روح الامین کند سپست آمین
حجت به شعر زهد مناقب جز****بر جان ناصبی نزند ژوپین
قصیده شماره 179: ز من معزول شد سلطان شیطان
ز من معزول شد سلطان شیطان****ندارم نیز شیطان را به سلطان
سرم زیرش ندارم، مر مرا چه****اگر بر برد شیطان سر به سرطان؟
همی دانم که گر فربه شود سگ****نه خامم خورد شاید زو نه بریان
نگوید کس که ناکس جز به چاه است****اگرچه برشود ناکس به کیوان
به مهمانیش نایم زانکه ناکس****بخماند به منت پشت مهمان
گر او از در و مرجان گنج دارد****مرا در جان سخن درست و مرجان
ور او را کان و زر بی کران است****مرا نیکو سخن زر است و دل کان
وگر ایوانش و تخت از سیم و زر است****مرا از علم و دین تخت است و ایوان
به آب روی اگر بی نان بمانم****بسی زان به که خواهم نان ز نادان
به نانش چون من آب خویش بدهم****چو آبم
شد من آنگه چو خورم نان؟
خطا گفته است زی من هر که گفته است****که «مردم بندهٔ مال است و احسان»
که بندهٔ دانش اند این هر دو زیراک****ز بهر دانش آباد است گیهان
ز دنیا روی زی دین کردم ایراک****مرا بی دین جهان چه بود و زندان
برون کرده است از ایران دیو دین را****ز بی دینی چنین ویران شد ایران
مرا، پورا، ز دین ملکی است در دل****که آن هرگز نخواهد گشت ویران
جهان خواری نورد است ای خردمند****نگه کن تا پدید آیدت برهان
جهان، چون من دژم کردم برو روی،****سوی من کرد روی خویش خندان
به دل در صبر کشتم تا به من بر****چو بر ایوب زر بارید باران
طعام ذل و خواری خورد باید****کسی را کز طمع رسته است دندان
به روی تیز شمشیر طمع بر****ز خرسندیت باید ساخت سوهان
رسن در گردن یوزان طمع کرد****طمع بسته است پای باز پران
کسی را کز طمع جنبید علت****نداند کردنش سقراط درمان
طمع پالان و بار منت آمد****تو ماندی زیر بار و زشت پالان
اگر سهل است و آسان بر تو، بر من****کشیدن بار و پالان نیست آسان
من آن دارم طمع کاین دل طمع را****ندارد در دو عالم جز به یزدان
چو با من دل وفا کرد این طمع را****گرفتم نیک بختی را گریبان
کنم نیکی چو نیکی کرد با من****خداوند جهان دادار سبحان
همی تا در تنم ارکان و جان است****به نیکی کوشد از من جان و ارکان
چرا خوانم چو فرقان کردم از بر****به جای ختم قرآن مدح دهقان
چرا گویم، چو حق و صدق دانم،****گرم هوش است، خیره زور و بهتان؟
چو ره زی شهر دین آموختندم****نتابم راه سوی دشت عصیان
ز دیوان زرق و دستان شان نخرم****چو زد بر دست من دستش سلیمان
در آسانی و سود خود
نجویم****زیان با فلان و رنج بهمان
بدان را از بدی ها باز دارم****وگرنی خود بتابم راه ازیشان
نگویم زشت و بد را خوب و نیکوست****گران نفروشم آنچ آن باشد ارزان
به نیکی کوشم و هرگز نباشم****بجز بر نیک ناکردن پشیمان
لواطت یا زنا کار ستور است****نگه بان تنم هم زین و هم زان
ندزدم چیز کس کان کار موش است****زیان کردن مسلمان را ز پنهان
یکی میزان گزیدم بس شگفتی****کزان به نیست میزانی به حران
نگویم آنچه نتوانم شنودن****سر اسلام حق این است و ایمان
مسلمانم چنین بی رنج ازانم****چنان دانم چنین باشد مسلمان
تو ای غافل یکی بنگر در این خلق****که می ناخورده گشته ستند مستان
گر ایزد عدل فرموده است چون است****چو بید از بار، خلق از عدل عریان؟
به دانا گر نکوتر بنگری نیست****به دستش بند بل پند است و دستان
زهی ابلیس، کردی راست سوگند****بر این گاوان و، برتو نیست تاوان
تو شاگردان بسی داری در این دور****به قدر از خویشتن برتر فراوان
نهال شومی و تخم دروغت****نروید جز که در خاک خراسان
تو را این جای ملعون غلتگاه است****بغلت آسان درو و گرد بفشان
زمن وز اهل دین میدانت خالی است****بیفگن گوی و پس بگزار چوگان
به ده دینار طنبوری بخرند****به دانگی کی نخرد جمع فرقان
خراسان زال سامان چون تهی شد****همه دیگر شدش احوال و سامان
ز بس دنیا زبردستان بماندند****به زیر دست قومی زیردستان
به صورت های نیکو مردمانند****به سیرت های بد گرگ بیابان
به یمگان من غریب و خوار و تنها****ازینم مانده بر زانو زنخدان
گریزان روزگار و من به طاعت****همی پیچم درو افتان و خیزان
به طاعت بست شاید روز و شب را****به طاعت بندمش ساران و پایان
به طاعت برد باید این جهان را****که گوید کاین جهان را برد نتوان؟
به فرمان های یزدان تا نکوشی****نیابد مر تو
را گیتی به فرمان
به جسم از بهر نان و خان و مان کوش****به روح از بهر خلد و روح و ریحان
حدیث کوشش سلمان شنودی****توی سلمان اگر کوشی تو چندان
بجای آنچه من دیده ستم امروز****سلیم است آنچه دی دیده است سلمان
به یمگان لاجرم در دین و دنیا****مکانت یافته ستم بیش از امکان
مرا گر قوم بی رحمان براندند****به جود و رحمت و اقبال و رحمان
به دنیا در نه درویشم نه چاکر****به دین اندر نه گمراهم نه حیران
خداوند زمان و قبلهٔ خلق****مرا پشت است و حصن از شر شیطان
به جود و عدل او کوتاه گشته است****به بد کرداری از من دست دوران
مرا حسان او خوانند ایراک****من از احسان او گشتم چو حسان
مرامرغی سیه سار است گل خوار****گهربار و سخن دان در قلم دان
مرا دیوان چو درج در از آن است****بخوان دیوان من بر جمع دیوان
که آیات قران و شعر حجت****دل دیوان بسنبد همچو پیکان
چو شعر من بخوانی دوست و دشمن****تو را سجده کند خندان و گریان
قصیده شماره 180: حکمتی بشنو به فضل ای مستعین
حکمتی بشنو به فضل ای مستعین****پاک چون ماء معین از بومعین
چون بهشتت کی شود پر نور دل****تا درو ناید ز حکمت حور عین؟
دل به حورالعین حکمت کی رسد****تا نگردد خالی از دیو لعین؟
دل خزینهٔ علم دین آمد، تو را****نیست برتر گوهری از علم دین
مکر دیوان و هوس ها را منه****در خزینهٔ علم رب العالمین
جان تو بر عالم علوی رسد****چون کنی مر علم را باجان عجین
دین و دنیا هر دوان مر راست راست****راستی را دار دین راستین
اسپ دنیا دست ندهد مر تو را****تا ز علم و راستی ننهیش زین
گرم و خشک و سرد و تر چون راست شد****راستیشان کرد شیر و انگبین
راستی با علم چون همبر شدند****این ازان پیدا نباشد آن ازین
دین
چه باشد جز که عدل و راستی؟****چیز باشد جز که خاک و آب طین؟
علم را فرمودمان جستن رسول****جست بایدت ار نباشد جز به چین
«قیمت هر کس به قدر علم اوست»****همچنین گفته است امیرالمؤمنین
خوب گفتن پیشه کن با هر کسی****کاین برون آهنجد از دل بیخ کین
مر سخن را گندمین و چرب کن****گر نداری نان چرب و گندمین
خوب گفتار، ای پسر، بیرون برد****از میان ابروی دشمنت چین
با عمل مر قول خود را راست دار****این چنان باید که باشد آن چنین
مر مرا شکر چرا وعده کنی****گرت سنگ است، ای پسر، در آستین؟
مر مرا آن ده که بستانی همان****گاه چونی کور و گاهی دور بین؟
دادخواهی ور بخواهند از تو داد****پس به خاک اندر چه مالی پوستین؟
از قرین بد حذر بایدت کرد****کز قرین بد بیالاید قرین
زر ندیده ستی که بی قیمت شود****چون بیندائیش بر چیزی مسین
گاه نیک و بد هگرز ایمن مباش****بر زمانهٔ بی قرار ناامین
آسیائی زود گرد است این و تیز****زو نه شاید بود شاد و نه حزین
جز که محدث نیست چیزی جز خدای****نه زمان و نه مکان و نه مکین
گر مسلمانی به دین اندر برو****بر طریق و راه خیر المرسلین
بر ره آن رو به دین کوت آفرید****خود برای خویش دینی مافرین
مافرین دینی به نادانی کزان****بر تنت نفرین کند جان آفرین
از محمد عیب اگر نامد تو را****چون کنی هزمان امامی به گزین؟
خشم را طاعت مدار ایرا که خشم****زیر دامن در بلا دارد دفین
بر پشیمانی خوری از تخم خشم****خود مکار این تخم و زو این بر مچین
پارسائی را کم آزاری است جفت****شخص دین را این شمال است آن یمین
گر نخواهی که ت بیازارد کسی****بر سر گنج کم آزاری نشین
خوی نیکو را حصار خویش گیر****وز قناعت بر
درش زن زوفرین
علم جوی و طاعت آور تا به جان****زین تن لاغر برون آئی سمین
نازنین جان را کن، ای نادان، به علم****تن چه باشد گر نباشد نازنین؟
چون از اینجا جان تو فربی رود****تن چه فربی چه نزار اندر زمین
خامشی به چون ندانی گفت نیک****نانهاده به بخوان نان ارزنین
خود زبان از هردوان کوتاه کن****چون همی نفرین ندانی ز افرین
حکمت از هر کس که گوید گوش دار****گر مثل طوغانش گوید یا تگین
یاسمین را خوش ببوید هر کسی****گرچه از سرگین برآید یاسمین
پند خوب و شعر حجت را بدار****یادگار از بومعین ای مستعین
قصیده شماره 181: که پرسد زین غریب خوار محزون
که پرسد زین غریب خوار محزون****خراسان را که بی من حال تو چون؟
همیدونی چو من دیدم به نوروز؟****خبر بفرست اگر هستی همیدون
درختانت همی پوشند مبرم****همی بندند دستار طبرخون؟
نقاب رومی و چینی به نیسان****همی بندد صبا بر روی هامون؟
نثار آرد عروسان را به بستان****ز گوهرهای الوان ماه کانون؟
همی سازند تاج فرق نرگس****به زر حقه و لولوی مکنون؟
گر ایدونی و ایدون است حالت****شبت خوش باد و روزت نیک و میمون
مرا باری دگرگون است احوال****اگر تو نیستی بی من دگرگون
مرا بر سر عمامهٔ خز ادکن****بزد دست زمان خوش خوش به صابون
مرا رنگ طبرخون دهر جافی****بشست از روی بندم به آب زریون
زجور دهر الف چون نون شده ستم****زجور دهر الف چون نون شود،نون
مرا دونان زخان و مان براندند****گروهی از نماز خویش ساهون
خراسان جای دونان گشت، گنجد****به یک خانه درون آزاده با دون؟
نداند حال و کار من جز آن کس****که دونانش کنند از خانه بیرون
همانا خشم ایزد بر خراسان****بر این دونان بباریده است گردون
که اوباشی همی بی خان و بی مان****درو امروز خان گشتند و خاتون
بر آن تربت که بارد خشم ایزد****بلا روید نبات از خاک مسنون
بلا روید
نبات اندر زمینی****که اهلش قوم هامان اند و قارون
نبات پر بلا غزست و قفچاق****که رسته ستند بر اطراف جیحون
شبیخون خدای است این بر ایشان****چنین شاید، بلی، ز ایزد شبیخون
نه او را مکر او را کس ببیند****چه بیند مکر او را مست و جنون؟
به مکر و غدر میرد هر که دل را****به مکر و غدر دارد کرده معجون
همی خوانند بر منبر ز مستی****خطیبان آفرین بر دیو ملعون
قضا آن یابد از میر خراسان****که خاتون زو فزون تر یابد اکنون
چو باز از در درآید، عدل،چون مرغ****همان ساعت برون پرد ز پرهون
کند مبطل محقی را به قولی****روایت کرده حماد از فریغون
چه حال است این که مدهوشند یکسر؟****که پنداری که خورده ستند هپیون
ازیرا دشمنی ی هارون امت****سرشته است اندر ایشان دیو وارون
سزد گر ز ابر از این شومی بر ایشان****به جای قطر باران خون چکد، خون
به دنیا دین فروشانند ایشان****به دوزخ در همی برند آهون
گزیدهٔ مار را افسون پدید است****گزیدهٔ جهل را که شناسد افسون؟
مرا بر دوستی ی آل پیمبر****نیاید کم حسود و دشمن اکنون
چو بر خوانند اشعارم، منقش****به معنی ها، چو سقلاطون مدهون
کسی کانده برد از نور خورشید****بود مغبون به عمر خویش و محزون
تو ای جاهل برو با آل هامان****مرا بگذار با اولاد هارون
بهشت کافر و زندان مؤمن****جهان است، ای به دنیا گشته مفتون
ازیرا تو به بلخ چون بهشتی****وزینم من به یمگان مانده مسجون
تو از جهلی به ملک اندر چو فرعون****من از علمم به سجن اندر چو ذوالنون
ز تصنیفات من زادالمسافر****که معقولات را اصل است و قانون
اگر بر خاک افلاطون بخوانند****ثنا خواند مرا خاک فلاطون
وگر دیدی مرا عاجز نگشتی****در اقلیدس به پنجم شکل مامون
مرا گر ملک مامون نیست شاید****که افزونم زمامون هست ماذون
به آل مصطفی بر
عالم نطق****فریدونم فریدونم فریدون
قصیده شماره 182: بشنو که چه گوید همیت دوران
بشنو که چه گوید همیت دوران****پیغام ازین چرخ گرد گردان
زین قبهٔ پر چشمهای بیدار****زین طارم پر شمع های رخشان
این سبز بیابان که چون شب آید****پر لاله شود همچو باغ نیسان
وین بحر بی آرامش نگون سار****آراسته قعرش به در و مرجان
زین کلهٔ نیلی کزو نمایند****رخشنده رخان دختران ریان
پیغام فلک بر زبان دوران****آن است به سوی نبات و حیوان
کای نو شدگانی که می فزائید****یک روز بکاهید هم بر این سان
چونان که همی بامداد روشن****تاریک شود وقت شام گاهان
نابوده که بوده شود نپاید****زین است جهان در زوال و سیلان
جنبنده همه جمله بودگانند****برهانت بس است بر فنای گیهان
اولاد جهان چون همی نپایند****پاینده نباشد همان پدرشان
تو عالم خردی ضعیف و دانا****وین عالم مردی بزرگ و نادان
عمر تو چو تو خرد و، عمر عالم****مانند کلان شخص او فراوان
آن عمر که آخر فنا پذیرد****پیوسته بود به ابتداش پایان
فرسودن اشخاص بودشی را****ایام بسنده است تیز سوهان
هرچ آن به زمان باقی است بودش****سوهان زمانش بساید آسان
پس عالم گر بی زمانه بوده است****نابود شود بی زمان به فرمان
آباد که کرده است این جهان را؟****ناچار همان کس کندش ویران
از بهر که کرد آنکه کرد، گوئی،****این پر ز نعیم و فراخ بستان؟
از بهر چه کرد آنکه کرد پنهان****در خاک سیه زر و، سیم در کان؟
زندان تو است این اگرت باغ است****بستان نشناسی همی ز زندان؟
بر خویشتن این بندهای بسته****بنگر به رسن های سخت و الوان
بنگر که بدین بند بسته در، چیست****در بند چرا بسته گشت پنهان؟
در بند بود مستمند بندی****تو شاد چرائی به بند و خندان؟
بندی که شنوده است مانده هموار****بر هر که رها شد ز بند گریان؟
این قفل که داند گشادن از خلق؟****آن کیست که بگشاد قفل یزدان؟
چون باز نجوئی که
اندر این باب****تازیت چه گفت و چه گفت دهقان؟
یا از طلب این چنین معانی****مشغول شده ستی به فرج و دندان؟
وان را که همی جوید این چنین ها****می چیز نبخشند ترکمانان
گویدت فلان ک «ز چنین سخن ها****مانده است به زندان فلان به یمگان
منگر به سخن های او ازیرا****ترکانش براندند از خراسان
نه میر خراسان پسندد او را****نه شاه کرکان نه میر جیلان
گر مذهب او حق و راست بودی****در بلخ بدی به اتفاق اعیان
این بیهده ها را اگر ندانی****در کار نیایدت هیچ نقصان»
ای کرده تو را فتنه اهل باطل****بر حدثنا عن فلان و بهمان
گر جهل تو را درد کردی، از تو****بر گنبد کیوان رسیدی افغان
مغز است تو را ریم گرچه شوئی****دستار به صابون و تن به اشنان
طعنه چه زنی مر مرا بدان که م****از خانه براندند اهل عصیان؟
زیرا که براندند مصطفی را****ذریت شیطان از اهل و اوطان
بر نوح همی سرزنش نیامد****کو رفت به کوه از میان طوفان
من بستهٔ آداب و فضل خویشم****در تنگ زمینی زجور دیوان
از لحن فراوان و خوش بماند****در تنگ قفس ها هزاردستان
وز بهر هنر گوز را به خردی****بیرون فگنند از میان اغصان
چون من به بیان بر زبان گشادم****لرزان شود آفاق و لولو ارزان
خورشید به آواز خاطرم را****گوید که فگندی مرا ز سرطان
در دین به خراسان که شست جز من****رخسارهٔ دعوی به آب برهان
پیغام فلک مر تو را نمایم****بر خاک نبشته به خط رحمان
چشمیت گشایم کزو ببینی****بنوشته به خط خدای فرقان
لیکن ننمایت راه هارون****تا باز نگردی ز راه هامان
دیوان برمیدند چون بدیدند****در دست من انگشتری ی سلیمان
زین است که ایدون خران دین را****از من بفشرده است سخت پالان
من شیعت اولاد مصطفی ام****در دین نروم جز به راه ایشان
قصیده شماره 183: چرخ پنداری بخواهد شیفتن
چرخ پنداری بخواهد شیفتن****زان همی پوشد لباس
پر درن
شاخ را بنگر چو پشت دل شده****برگ را بنگر چو روی ممتحن
ابر آشفته برآمد وز دمن****بوستان پرگشت از اطلال و دمن
زیر میغ تیره قرص آفتاب****چون نشسته گرد بر زرین لگن
باد مهر مهرگان چون برفگند****چرخ را از ابر تیره پیرهن
آفتاب از اوج زی دریا شتافت****تا بشوید گرد و خاک از خویشتن
شاه رومی چون هزیمت شد ز ما****شاه زنگی کینه خواهد آختن
زین قبل می کرد باید هر شبی****دختران آسمان را انجمن
دوش نامد چشمم از فکرت فراز****تا چه می خواهد ز من جافی زمن
شب سیاه و چرخ تیره من چو مور****گرد گردان اندر این پر قیر دن
چون زشب نیمی بشد گفتم مگر****باز شد مر دهر داهی را دهن
زهر تابنده ز چرخ تیره جرم****همچو خالی از یقین بر روی ظن
نور راه کهکشان تابان درو****چون به سوده لاجورد اندر لبن
وان ثریا چون ز دست جبرئیل****مانده نوری بر قفای اهرمن
جیش چرخ از نور پوشیده سلاح****فوج خاک از قیر پوشیده کفن
ای سپاهی کز سر خاور بود****هر شبی تا باخترتان تاختن
از نهیب تیرتان هر شب زمین****ز ابر تیره پیش روی آرد مجن
لرز لرزنده غضنفر در عرین****ترس ترسنده عقاب اندر و کن
از چه می ترسد به شب هر جانور؟****از بد این دهر پر مکر و محن
ای به غفلت خفته زیر دام دهر****ایمنی چون یافتی زین مفتنن؟
دام و دد را دام می سازی و باز****دام توست این گنبد بسیار فن
روز و شب را دهر حبلی ساخته است****کشت خواهدمان بدین پیسه رسن
خویشتن دار، ای جوان، از پیر دهر****تات نفریبد به غدر این پیرزن
من ندیدم گنده پیری همچنین****مرگ ریس و شر باف و مکر تن
نیستش کار، ای برادر، روز و شب****جز که خالی کردن از شویان وطن
گر ندانی کوچه خواهد
با تو کرد****نیک بنگر تا چه کرد از بد به من
بر سرم یک دسته مرزنگوش بود****کرد مرزنگوش را سحرش سمن
مر مرا بفریفت از آغاز کار****تا شدم بریان به مهرش جان و تن
تن بدو دادم چنین تا گوشتم****خورد و اکنون می بسوزد باب زن
دل بگردان زو و گرد او مگرد****سربکش زین بدنشان و دل بکن
آفتاب آز اگر رنجه کندت****از نمیدی چترکی بر سر فگن
لشکر آز و نیاز و حرص را****خواردار و بشکر و بر هم شکن
خلق یکسر بت پرستان گشته اند****جانهاشان چون شمن شد، بت بدن
بت برست از بت پرست و تو همی****رست نتوانی از این ملعون و ثن
بت نشسته در میان پیرهنت****تو همی لعنت کنی بر برهمن
خویشتن بشناس و بر خود باز کن****چشم دل وز سرت بیرون کن وسن
ور به دین اندر بخواهی داد داد****عهد بوالقاسم بگیز از بوالحسن
قصیده شماره 184: دیر بماندم در این سرای کهن من
دیر بماندم در این سرای کهن من****تا کهنم کرد صحبت دی و بهمن
خسته ازانم که شست سال فزون است****تا به شبانروزها همی بروم من
ای به شبان خفته ظن مبر که بیاسود****گر تو بیاسودی این زمانه ز گشتن
خویشتن خویش را رونده گمان بر****هیچ نشسته نه نیز خفته مبر ظن
گشتن چرخ و زمانه جانوران را****جمله کشنده است روز و شب سوی گشتن
ای بخرد، با جهان مکن ستد و داد****کو بستاند ز تو کلند به سوزن
جستم من صحبتش ولیکن از این کار****سود ندیدم ازانکه سوده شدم تن
گر تو نخواهی که زیرپای بسایدت****دست نبایدت با زمانه پسودن
نو شده ای،نو شده کهن شود آخر****گرچه به جان کوه قارنی به تن آهن
گرت جهان دوست است دشمن خویشی****دشمن تو دوست است دوست تو دشمن
گر بتوانی ز دوستی جهان رست****بنگر کز خویشتن توانی رستن ؟
وای بر آن کو زخویشتن
نه برآید****سوخته بادش به هردو عالم خرمن
دوستی این جهان نهنبن دلهاست****از دل خود بفگن این سپاه نهنبن
مسکن تو عالمی است روشن وباقی****نیست تو را عالم فرودین مسکن
شمع خرد بر فروز در دل و بشتاب****با دل روشن به سوی عالم روشن
چون به دل اندر چراغ خواهی افروخت****علم و عمل بایدت فتیله و روغن
در ره عقبی به پای رفت نباید****بلکه به جان و به عقل باید رفتن
خفته مرو نیز بیش ازین و چو مردان****دامن با آستینت برکش و برزن
توشهٔ تو علم و طاعت است در این راه****سفره دل را بدین دو توشه بیاگن
آن خوری آنجا که با تو باشد از ایدر****جای ستم نیست آن و گر بزی و فن
گر نتوانی چو گاو خورد خس و خار****تخم خس و خار در زمین مپراگن
بار گران بینمت، به توبه و طاعت****بار بیفگن، امل دراز میفگن
کرده است ایزد زلیفنت به قران در****عذر بیفتاد از آنکه کرد زلیفن
جمله رفیقانت رفته اند و تو نادان****پست نشسته ستی و کنار پر ارزن
گوئی بهمان زمن مهست و نمرده است****آب همی کوبی ای رفیق به هاون
تا تو بدین برزنی نگاه کن، ای پیر****چند جوانان برون شدند ز برزن
گر به قیاس من و تو بودی، مطرب****زنده بماندی به گیتی از پس مؤذن
راست نیاید قیاس خلق در این باب****زخم فلک را نه مغفر است و نه جوشن
علم اجلها به هیچ خلق نداده است****ایزد دانای دادگستر ذوالمن
خلق همه یسکره نهال خدای اند****هیچ نه برکن تو زین نهال و نه بشکن
دست خداوند باغ و خلق دراز است****بر حسک و خار همچو بر گل و سوسن
خون بناحق نهال کندن اوی است****دل ز نهال خدای کندن برکن
گر نپسندی هم که خونت بریزند****خون دگر کس چرا کنی تو به
گردن؟
گرت تب آید یکی ز بیم حرارت****جستن گیری گلاب و شکر و چندن
وانگه نندیشی ایچ گاه معاصی****زاتش دوزخ که نیستش در و روزن
شد گل رویت چو کاه و تو به حریصی****راست همی کن نگار خانه و گلشن
راست چگونه شودت کار، چو گردون****راست نهاده است بر تو سنگ فلاخن
دام به راهت پرست، شو تو چو آهو****زان سو و زین سو گیا همی خور و می دن
روی مکن سوی مزگت ایچ و همی رو****روزی ده ره دنان دنان به سوی دن
دمنه به کار اندر است و گاو نه آگاه****جز که تو را این مثل نشاید گفتن
کو نبود آنکه دن پرستد هرگز****دن که پرستد مگر که جاهل و کودن؟
گلشن عقل است مغز تو مکن، ای پور،****گلشن او را به دود خمر چو گلخن
معدن علم است دل چرا بنشاندی****جور و جفا را در این مبارک معدن؟
چون نبود دلت نرم سود ندارد****با دل چون سنگ پیرهن خز ادکن
جهلت را دور کن زعقلت ازیراک****سور نباشد نکو به برزن شیون
بررس نیکو به شعر حکمت حجت****زانکه بلند و قوی است چون که قارن
خوب سخنهاش را به سوزن فکرت****بر دل و جان لطیف خویش بیاژن
قصیده شماره 185: امهات و نبات با حیوان
امهات و نبات با حیوان****بیخ و شاخند و بارشان انسان
بار مانند تخم خویش بود****سر بیابی چو یافتی پایان
چون سخن گوی بود آخر کار****جز سخن چون روا بود ساران؟
تخم ما بی گمان سخن بوده است****خوبتر زین کسی نداد نشان
نه سخن کمتر از یکی باشد****نه بگوید کم از دو حرف زبان
یک سخن باد و حرف خویش چنانک****خرد و جان ز وحدت یزدان
این جهان هم بدان سخن ماند****حرف او ساکن است یا جنبان
وان سخن را مثل به مردم زن****حرفها را نبات با حیوان
آن سخن خود نه چیز
و حرفش چیز****چیزها را حروف او بنیان
وانچه او از سخن پدید آید****به سخن باشدش بقا و توان
به سخن مردم آمده است پدید****به سخن جان او رسد به جنان
سخن اول آن شریف خرد****سخن آخر آن عزیز قران
سخنت اول و سخنت آخر****سخنی خوب شو در این دومیان
این جهان کثیف چون تن توست****جان این تن از آن لطیف جهان
نعمت این بخور به صورت جسم****نعمت آن ببر به سیرت جان
تنت را مادر این زمین و، فلک****پدر او و هر دوان حیران
جانت را مادر و پدر گشتند****نفس و عقل شریف جاویدان
این فرودین بدین دو باز رسید****آن برین را بدان دو باز رسان
تن تو چون بیافت صورت این****نعمت این همه بیافت بدان
جانت ار یابد از خرد صورت****هم جنان یافتی و هم ریحان
صورت جان تو شناختن است****مر فلان را حقیقت از بهمان
آنکه معقول هست چون بهمان****وین که محسوس نام اوست فلان
جفت ها را ز طاق بشناسی****به غلط نوفتی درین و دران
جفت را جفت و طاق دان زنخست****با صفت جفت و بی صفت به عیان
حد و محدود جفت یکدگرند****نیست با هست چون مکین و مکان
عقل و معقول هردوان جفتند****همگان جفت کردهٔ سبحان
طاق با جفت هر دوان مقهور****پر از ایشان دو قاهر ایشان
باز جفت است قاهر و مقهور****زانکه توحید نیست زیر بیان
چون بدانی حدود جفتی ها****برتر آئی ز پایهٔ حیوان
ای برادر، شناخت محسوسات****نردبانی است اندر این زندان
تو به پایه ش یکان یکان برشو****پس بیاسای بر سر سولان
سر آن نردبان و معقول است****که سرائی است زنده و آبادان
آن همه نور و راحت و نعمت****وین همه رنج و ظلمت و نیران
نیست مرگ است و هست هست حیات****نیست کفرست و هست هست ایمان
مرگ جهل است و زندگی دانش****مرده نادان و زنده
دانایان
جهل مانند نیست و علم چو هست****جهل چون درد و علم چون درمان
هست ماند به علم دانا مرد****نیست گردد به جاهلی نادان
وانکه از نیست هست کردندش****او به راحت رسد همی زهوان
وانکه او هست و نیست خواهد شد****سوی زندان کشندش از بستان
نیست را هست صنع یزدان کرد****هست را نیست صنعت شیطان
ای اخی دوزخ و بهشت ببین****بی گمان شو ز مالک و رضوان
آنچه دانا بداندش هست است****کس ندانست نیست را سامان
هست و دانش قرین و جفتانند****نیست یا جهل هردوان زوجان
به با هست جفت و بد با نیست****به بهی ی جان ز نیستی برهان
جهد کن تا ز نیست هست شوی****برهانی روان ز بار گران
بهتر جانور همه مردم****بهتر از مردمان امام زمان
حیوانی که خوی ما گیرد****قیمتش برتر آید از دگران
گر بگیریم خوی بهتر خلق****از ثری برشویم زی کیوان
بهترین زمانه مستنصر****که عیال ویند انسی و جان
دل او داد را بهین رهبر****امر او خلق را مهین میزان
داد و دانش به عز او زنده است****دین و دنیا به نور او رخشان
جوهر عقل زیر گفتهٔ اوست****گر کسی یافت مر خرد را کان
فتح را نام اوست فتح بزرگ****به مثالش خیال بسته میان
سوی او شو اگر ندیده ستی****ملک داوود و حکمت لقمان
کمترین چاکرش چو اسکندر****کمترین حاکمش چو نوشروان
چرخ بر بدگمانش کرده کمین****نحس بر دشمنش کشیده کمان
ایمنی در بزرگ ملکت او****گستریده فراخ شادروان
کعبهٔ جان خلق پیکر اوست****حکمت ایزدی درو مهمان
گرد او گر طواف خواهی کرد****جان بشوی از پلیدی عصیان
گر تو از گوسپند او باشی****بخوری آب چشمهٔ حیوان
ای رسیده ز تو جهان به کمال****ای مراد از طبایع و دوران
بنده را دستگیر باش به فضل****به خراسان میانهٔ دیوان
تخم دادی مرا که کشت کنم****نفگنم تخم تو به شورستان
چون کشاورز خوگ و خار
گرفت****تخم اگر بفگنم بود تاوان
گوسپندی که خوی خوگ گرفت****بر نیدیشد از ضعیف شبان
قصیده شماره 186: ای دننده همچو دن کرده رخان از خون دن
ای دننده همچو دن کرده رخان از خون دن****خون دن خونت بخواهد ریخت گرد دن مدن
همچو نخچیران دنیدی، سوی دانش دن کنون****نیک دان باید همیت اکنون شدن ای نیک دن
راه زد بر تو جهان و برد فر و زیب تو****چند خواهی گفت مطرب را: فلان راهک بزن؟
چون سمن شد بر دو عارض مشک شم شمشاد تو****چند بوئی زلف چون شمشاد و روی چون سمن؟
بانگ مطرب را فراوان کمتری از ده ستیر****بانگ مؤذن را فزونی از صد و پنجاه من
تو چرانی گوروار و شیر گیتی در کمین****شیر گیتی را همی فربه کنی چون گور تن
گورگیرد شیر دشتی لیکن از بهر تو را****گور سازد شیر گیتی خویشتن را بی دهن
تن چرای گور خواهد شد، به تن تا کی چری؟****جانت عریان است و تو برگرد تن کرباس تن
چهره و جامهٔ نکو زیب و جمال مرد نیست****ننگ آید مرد را ننگ از جمال و زیب زن
عیب تو جامه ت نپوشد، تیغ پوشد یا قلم****گر نه ای زن یا قلم زن باش یا شمشیرزن
از قلم برنگذرد مر هیچ مردم را شرف****ور کسی را ظن جزین افتد خطا افتدش ظن
تیغ تخت توست و تاج تو قلم، شو هر دو دست****آن درین زن وین دران زن پادشا کن خویشتن
دست را چون مرکب تیغ و قلم هر دو بگیر****وانگهی اسپت به میدان شرف بیرون فگن
گر یکی زین دو شرف را بیش ناوردی به دست****نیم مردی، زانکه تو یک دسته ماندی سوی من
عدل و احسان پیشه کن، تا چند گوئی بیهده****نام جد من معدل بود و نام من حسن؟
خوب روی از فعل خوب است، ای
برادر، جبرئیل****زشت سوی مردمان از فعل زشت است اهرمن
بی هنر گر گنج یابد ممتحن بایدش بود****با هنر بی چیز اگر ماند نباشد ممتحن
گر هنر باشد ملک نعمت نباشد جز رهی****ور صنم گردد هنر نعمت نباشد جز شمن
از هنر مر خویشتن را شو یکی چنبر طلب****تا بیاید صد هزار بیشت از نعمت رسن
تخم بد نیک، پورا، نیست چیزی جز هنر****بار بخت نیکت از شاخ هنر باید چدن
بی هنر با مال و با شاهی نباشد نیکبخت****با هنر هرگز به محنت در نماند مر تهن
از سر شمشیر و از نوک قلم زاید هنر،****ای برادر، همچو نور از نار و نار از نارون
مرد دانا را چو بر دلها سخن خواهد نبشت****خود قلم باشد زبان اندر میان انجمن
چون شد آبستن به حکمت ها زبان مرد علم****تیغ باید تا بیارد زادن آبستن سخن
از زبان بهترین خلق بهتر دین نزاد،****چون شنیدی، جز بیاری ی تیغ تیز بوالحسن
از سخن وز تیغ زاد این دین، ازان آمد قوی****دین طلب، گر می هنر جوئی، رها کن مکر و فن
بی هنر دان، نزد بی دین، هم قلم هم تیغ را****چون نباشد دین نباشد کلک و آهن را ثمن
برهمن در هند بر چندال ناکس فضل داشت****بندهٔ دین و هنر نشگفت اگر شد برهمن
مادر و مایهٔ هنر دین است نشگفت ار هنر****جز به زیر مایه و مادر نمی گیرد وطن
دین گرامی شد به دانا و، به نادان خوار گشت****پیش نادان دین چو پیش گاو باشد یاسمن
همچو کرباسی که از یک نیمه زو مرشاه را****قرطه آید وز دگر نیمه جهودی را کفن
مرد بی دین گاو باشد تا نداری بانکش****مر تو را، پورا، همی مردم به دین باید شدن
آن سخن باشد سخن نزدیک من کز دین بود****آن سخن کز
دین برون باشد چه باشد؟ هین و هن
گر به دل بینا شده ستی راه دینی پیش توست****گاه از این سو گاه از آن سو چونت باید تاختن؟
دین یکی جامه است چون داناش پوشد پاک و نو****باز چون نادانش پوشد چو گلیمی پر درن
چون که بینا شد به بوی جامهٔ یوسف پدرش****زان سپس که ش چشم نابینا ببود از بس محن؟
وز چه ماندی تو به هر دو چشم نابینا کنون****گر فرستاده است سوی تو محمد پیرهن؟
یا تو را از پیرهن خود نیست، ای جاهل، خبر****روز و شب زان مانده ای با هایهای و مفتتن
دین ز فعل بد نماند پاک جز در پاک دل****شیر پاکیزه کجا باشد در آلوده لگن؟
راست گوی و طاعت آر و پاک باش و علم جوی****فوج دیوان را بدین معروف لشکرها شکن
گر دلت بر نیک همسایه ز حسد کینه گرفت****کینه ت از بد فعل جان خویش باید آختن
ای منافق، یا مسلمان باش یا کافر به دل****چونت باید با خداوند این دوالک باختن؟
از دل همسایه گر می کند خواهی کین خویش****از دل خویش این زمانه کین همسایه بکن
همچنان باشم تو را من چون تو باشی مر مرا****گر همی دیبات باید جز که ابریشم متن
شعر حجت را بخوان، ای هوشیار، و یاد گیر****شعر او در دل تو را شهد است و اندر لب لبن
قصیده شماره 187: در دلم تا به سحرگاه شب دوشین
در دلم تا به سحرگاه شب دوشین****هیچ نارامید این خاطر روشن بین
گفت: بنگر که چرا می نگرد گردون****به دو صد چشم در این تیره زمین چندین
خاک را قرصهٔ خورشید همی درزد****روز تا شام به زر آب زده ژوپین
وز گه شام بپوشد به سیه چادر****تا به هنگام سحر روی خود این مسکین
روز رخشان سپس تیره شبان، گوئی****آفرین است
روان بر اثر نفرین
خاک را شوی همین دوست که می زاید****شور و تلخ و خوب و زشت و ترش و شیرین
گم ازین شد ره مانی که زیک گوهر****به یکی صانع ناید شکر و رخپین
از دو شو نه زین بجه بچه برون ناید****این جنین ناید، پورا، و نه آن جنین
میوه زین است یکی تلخ و دگر شیرین****خلق از این است یکی شاد و دگر غمگین
طین اگر شوی نباشدش به روز و شب****کی پدید اید زیتون و نه تین از طین
نه چو کافور شود کوه به بهمن ماه****نه شود دشت چو زنگار به فروردین
کس ندیده است چنین طرفه زناشوئی****نه زنی هرگز زاده است بدین آئین
وین خردمند و سخن گوی بهشتی جان****از چه مانده است چنین بسته در این سجین؟
زن جان است تن تیره ت، با زندان****چند خسپی؟ بنگر نیک و نکو بنشین
عمر خود خواب جهان است، چرا خسپی؟****بر سر خواب جهان خواب دگر مگزین
بی گمان گردی اگر نیک بیندیشی****که بدل خفته است این خلق همه همگین
گر کسی غسلین خورده است به مستی در****تو که هشیاری بر خیره مخور غسلین
بلبل و هدهد و مرغند، بلی، لیکن****گل همی جوید یکی و یکی سرگین
طبع تشرین به چه ماند به مه نیسان؟****گرچه در سال بود نیسان با تشرین
از نبشته است نه ز اواز و نه از معنی****سوی هشیار دلان سیرین چو نسرین
تا سحرگه ز بس اندیشه نجست از من****سر من جز که سر زانوی من بالین
ای برادر، به چنین راه درون مرکب****فکرتت باید و از عقل بدو بر زین
جز بر این مرکب و زین، زین چه زشت و ژرف****جان دانا نشود بر فلک پروین
دهر تنین خورنده است بر این مرکب****بایدت جست به صد حیلت
از این تنین
ای پسر، جان و تنت هر دو زناشوی اند****شوی جان است و زنش تنت و خرد کابین
زین زن و شوی بدین کابین، فرزندی****چه همی باید، دانی، که بزاید؟ دین
گر بترسی ز بلا بر تن خویش و جان****هر دو را باید کردنت ز دین پرچین
کیمیای زر دین است بدو زر شو****کیمیا نیست چنین نیز به قسطنطین
نرهد ز آتش نه سیم و نه مس جز زر****برهی زاتش دوزخ چو شدی زرین
تن بیچاره ت از این شوی همی یابد****این همه زینت و آرایش و این تحسین
جفت جان حورالعین هم اندر جان****زانش برطاعت وعده است به حورالعین
آنک ازو خاک سیه حورالعین گشته است****حور ازو یابد در خلد برین تزیین
جان تو گوهر علم است چنینش ایزد****در تو می از قبل علم کند تسکین
مر تو را دین محمد چو دبستان است****دین کند جان تو را زنده و علم آگین
طلب علمت فرمود رسول حق****گر سفر باید کردن به مثل تا چین
سوی چین دین من راه بیاموزم****مر تو را گر نکنی روی چنین پرچین
آل یاسین مر چین را دومین چین است****تو به چین دومین شو نه بدان پیشین
چین تو ظاهر و ماچین به مثل باطن****تو به چین بودی و مانده است تو را ماچین
جانت خاک است و خرد تخم گل و لاله****خاک را تخم گل و لاله کند رنگین
چون نمودم که تن و جانت زن و شوی اند****عمل و علم پدید آمده زان و زین
گر همی آرزو آیدت عروسی نو****دین عروست بس و دل خانه و علم آئین
راه ظاهر، پسرا، راه ستوران است****ناصبی از من ازین است جگر پر کین
ز آل یاسین خبرش نی و به تقلیدش****بر سر سوره همی خواند یا و سین
هان و
هینش کنم از حکمت ازیرا خر****باز گردد ز ره کژ به هان و هین
آب دریا را خورشید بجوشاند****تا برآردش سوی چرخ و شود نوشین
پند میتین و، دل نادان چون سنگ است****بر دل سنگین از پند سزد میتین
جز که بر سخته نگویم سخنی، زیرا****سخن حکمت زر است و خرد شاهین
جز به تلقین نرهد بی خرد از تقلید****که چراغ است به تقلید درون تلقین
هر که را آتش تقلید بجوشاند****مرد داناش به تاویل دهد تسکین
ای پسر، گفت در این شعر تو را حجت****آنچه دل گفت مر او را به شب دوشین
قصیده شماره 188: چه گوئی؟ ای شده زین گوی گردان پشت تو چوگان
چه گوئی؟ ای شده زین گوی گردان پشت تو چوگان****به دست سالیان شسته زمان از موی تو قطران
ز قول رفته و مانده چه بر خواندی و چه شنودی؟****چه گفتند این و آن هر دو؟ چه چیز است این، چه چیز است آن؟
گر این نزدیک را گوئی و آن مر دور را گوئی****پس این نزدیک پیدا باشد و آن دورتر پنهان
به دشواری توانی یافتن مر دور چیزی را****ولیکن زود شاید یافتن نزدیک را آسان
چه چیز است این و پیدائی؟ چه چیز است آن و پنهانی؟****چه گفته است اندرین تازی؟ چه گفته است اندران دهقان؟
تو را نزدیک و آسان است پیدا این جهان، پورا****ز تو پنهان و دشوار است و دور است آن دگر گیهان
تو پنهانی و پیدائی و دشواری و آسانی****تو را این است پیدا تن، تو را آن است پنهان جان
مگر کز بهر اندر یافتن دشوار و پنهان را****در این پیدا و آسان فضل دانا نیست بر نادان
ز دانا نیست پنهان جان چنانک از چشم بینائی****ز نادان است پنهان جان چنان کز گوش کر الحان
ز نابیناست پنهان رنگ
و ، بانگ از کر پنهان است****همی بینند کران رنگ را و بانگ را عمیان
ز بهر دیدن جانت همی چشمی دگر باید****که بی لون است، چشم سر نبیند جز همه الوان
ز پنهان آمد اینجا جان و پیدا شد زتن زان سان****که پنهان بر شود واندر هوا پیدا شود باران
اگر حکمت بیاموزی تو تخمی چرخ گردان را****توی ظاهر توی باطن توی ساران توی پایان
در این پیدا و نزدیکت ببین آن دور پنهان را****که بند از بهر اینت کرد یزدان اندر این زندان
چو پنهان را نمی بینی درو رغبت نمی داری****مرین را زین گرفته ستی به ده چنگال و سی دندان
تو گریانی جهان خندان، موافق کی شود با تو؟****جهان بر تو همی خندد چرائی تو برو گریان؟
ز بهر آنکه بنمایندمان آن جای پنهانی****دمادم شش تن آمد سوی ما پیغمبر از یزدان
به دل در چشم پنهان بین ازیشان آیدت پیدا****بدیشان ده دلت را تا به دل بینا شوی زیشان
از این پنگان برون نور است و نعمت های جاویدی****همه تنگی و تاریکی است اندر زیر این پنگان
تو را خلقان شد این جامه، ز طاعت جامه ای نو کن****که عریان بایدت بودن چو بستانندت این خلقان
در این ایوان بسی گشتی و خلقان شد تنت واخر****نبینم با تو چیزی من همی جز باد در انبان
مثل هست این که: جامهٔء تن زیان آید مران کس را****که سال و مه نباشد جز به خان این و آن مهمان
تنت کز بهر طاعت بد به عصیانش بفرسودی****چه عذر آری اگر فردا بخواهند از تو این تاوان؟
اگر گوئی «فلان کس داد و بهمان مر مرا رخصت»****بدان جا هم فلان بیزار گردد از تو هم بهمان
چرا مر اهل عصیان را به عصیان هم رهی
کردی****نرفتی یک قدم با اهل ایمان در ره ایمان؟
به راه معصیت در گر ز میرانی و سرهنگان****به راه طاعت اندر چون ز کورانی و از کران؟
اگر چون خر به خور مشغولی و طاعت نمی داری****قبا بفگن که در خور تر تو را از صد قبا پالان
ز بهر آن کاوری طاعت که چون تو خر نکرده ستی****چرا کرد ایزد از بهر تو چرخ و انجم و ارکان؟
اگر چه خر به نیسان شاد و سران و دنان باشد****ز بهر خر نمی گردد به نیسان دشت چون بستان
اگر همچون منی زنده تو بی طاعت مشو غره****که نه گر میزبان یابد همی، نه گرچه یابد نان
خداوندی نیابد هیچ طاغی در جهان گرچه****خداوندش همی خواند تگین و تاش یا طوغان
تو را فرمان چگونه برد خواهد شهر یا برزن****چو جان تو تورا خود می نخواهد برد و تن فرمان؟
به فرمان تن تو باز ماند از مجلس و مسجد****به بهمن مه ز بیم برف، وز گرما به تابستان
به وقت مجلس علمی به خواب اندر شود چشمت****چو بیرون آمدی در وقت یاد آیدت صد دستان
اگر فرمان تن کردی و در اصطخر بنشستی****از اهل البیت پیغمبر نگشتی نامور سلمان
گناه کاهلی ی خود را همیشه بر قضا بندی****که «کاری ناید از من تا نخواهد داور سبحان»
چرا چون گرسنه باشی نخسپی وز قضا جوئی****که پیش آرد طعامت؟ بل بخواهی نان ازین و زان
شبانگه بس گران باشی بخسپی بی نماز آنگه****چو صعوه مر صبوحی را سبک باشی سحرگاهان
زکات مال جز قلب و سرب ندهی به درویشان****نثار میر عدلی های چون زهره بری رخشان
زچشمت خواب بگریزد چو گوشت زی رباب آید****به خواب اندر شوی آنگه که برخواند کسی فرقان
به مؤذن بس به دشواری دهی هر سال صاع
سر****به مطرب هر زمان آسان دهی کژ موش با خفتان
به گوشت بانگ گرگ از بانگ مؤذن خوشتر است ایرا****که دیوانت نهاده ستند در دل سیرت گرگان
به مسجد خواندت مؤذن چو گرگی زان فرو لیکن****دوی چون گرگ یونان گر به گرگان خواندت سلطان
ز نیکی ها گریزانی سوی بدها شتابانی****چرا با صورت مردم گرفتی سیرت دیوان؟
ازیرا جاهلی در دلت علت گشت و محکم شد****چو محکم گشت نپذیرد به علت زان سپس درمان
اگرچه نرم باشد نم چو بر پولاد ازو زنگی****پدید آید کجا رندد ز پولادش مگر سوهان؟
ببر از ننگ نادانی، طلب کن فخر دانش را****مگر یک ره برون آئی به حیلت زین رمهٔ حیوان
به پند تلخ معنی دار به شکر درد جهلت را****چو درد معده را خوشی و تلخی باید و والان
به حکمت مر دل ویرانت را خوش خوش عمارت کن****که ویران را عمارت گر همی خوش خوش کند عمران
به حکمت چون شد آبادان دلت نیکو سخن گشتی****که جز ویران سخن ناید برون از خاطر ویران
سخن را جامه معنی باشد، ای عریان سخن خواجه،****تو در خزی و در دیبا چرا گوئی سخن عریان؟
ز دیوان دور شو تا راه یابد سوی تو حکمت****سخنت آنگه شود بی شک سزای دفتر و دیوان
چو با دانا سخن گوئی سخن نیکو شود زیرا****که جز در مدح پیغمبر نشد نیکو سخن حسان
ز یار زشت نامت زشت شد نام و سزاواری****چنان کز بخت فرعون لعین بدبخت شد هامان
ز فعل خویش باید نام نیکو مرد را زیرا****به داد خویشتن شد نز پدر معروف نوشروان
به حجت گوی ای حجت سخن با مردم دانا****که مرد جوهری خرد به قیمت لؤلؤ و مرجان
به پیش جاهلان مفگن گزافه پند نیکو را****که دهقان تخم
هرگز نفگند در ریگ و شورستان
قصیده شماره 189: تا کی کنی گله که نه خوب است کار من
تا کی کنی گله که نه خوب است کار من****وز تیر ماه تیره تر آمد بهار من؟
چون بنگری که شست بدادی به طمع شش****نوحه کنی که وای گل و وای خار من
چون من ز بهر مال دهم روزگار خویش****آید به مال باز به من روزگار من؟
هرگز نیامد و بنیاید گذشته باز****بر قول من گوا بس پیرار و پار من
در من نگر که منت بسم روشن آینه****یکسر نگار خویش ببین و در نگار من
غره مشو به عارض عنبر نبات خویش****واندر نگر به عارض کافور بار من
مویم چنین سپید ز گرد سپاه شد****کامد سپاه دهر سوی کارزار من
جانم به جنگ دهر خرد چون حصار کرد****یابد هگرز دهر ظفر بر حصار من؟
اندر حصار من نرسد دست روزگار****چشم زمانه خیره شد اندر غبار من
کردم کناره از طرب و بی نصیب ماند****این صد هزار ساله عروس از کنار من
آن غمگسار دینه مرا غم فزای گشت****وان غم فزای هست کنون غمگسار من
آزاد شد ز بار همه خلق گردنم****امروز چون ز خلق بیفتاد بار من
دانا مرا بجست و من او را بخواستم****من خوستار او شدم او خواستار من
راز آشکاره کرد و دل من شکار کرد****تا آشکاره اهل خرد شد شکار من
سوی قوی نهان من از چشم دل نگر****غره مشو به پشت ضعیف و نزار من
گر زی فلک برآرد سر نار خاطرم****خورشید نور خویش بسوزد به نار من
تیره است زهره پیش ضمیر منیر من****خوار است تیر زی قلم تیره خوار من
از من نثار شکر و جواب مفصل است****آن را که او سؤال طرازد نثار من
چون من گره زنم به سخن بر کجا نهد****سقراط دست بر گره استوار من؟
وان بندها که بست فلاطون
پیش بین****خوهل است و سست پیش کهین پیشکار من
این پایگه مرا زین بهین خلایق است****این پایگه نداشت کس اندر تبار من
بر چرخ ماه رفتم از این چاه ژرف زشت****هرگز کسی ندید عجب تر ز کار من
خرما بنی بدیدم شاخش در آسمان****بر وی نثار کرده خرد کردگار من
با بیم و ناامید به سختی زی او شدم****زو بختیار گشتم و شد بخت یار من
گفتم به راه جهل همی توشه بایدم****گفتا تو را بس است یکی شاخسار من
جنبید نرم نرم و ببارید بر دلم****باری کزو رمیده نشد کاروبار من
بی بر چنار بودم خرما بنی شدم****خرماست بار بنده کنون بر چنار من
تا بار آن درخت مبارک بخورده ام****گشته است با قرار دل بی قرار من
گر تخم و بار من نبریدی، به رغم دیو****خرمابنان شده ستی یکسر دیار من
فرزند دیو را رطبم زهرمار گشت****من زهر مار او شدم او زهر مار من
وین طرفه تر که روز و شبان می طلب کنم****من زندگی ایشان و ایشان دمار من
ای مردمی به صورت جسم و به دل ستور****بر گردن تو یوغ من است و سپار من
من مرد ذوالفقارم و تو مرد دره ای****دره کجا بس آید با ذوالفقار من؟
زی ذوالفقارم آمد سیصد هزار تو****زی دره نامده است یکی از هزار من
عفریت دوستدار تو و دستیار توست****جبریل دستیار من و دوستدار من
تو اسپ بی فسار و فسار است عهد تو****قیمت فزایدت چو ببینی فسار من
بی زیب و زینت است هران گوش و گردنی****کو نیست زیر طوق من و گوشوار من
عهد و بیان بس است تو را طوق و گوشوار****این هر دو یافتی چو شدی گوش دار من
آبی است نزد من که خمار تو بشکند****پیش آرمت چو گوئی «بشکن خمار من»
شعرم بخوان و فخر مدان مر
مرا به شعر****دین دان نه شعر فخر من و هم شعار من
ای آنکه کردگار ز بهر تو جفت کرد****با جان هوشیارم شخص نزار من
چون من دوازده است تو را اسپ و بارگیر****لیکن زخلق نیست جز از تو سوار من
قصیده شماره 190: درد گنه را نیافتند حکیمان
درد گنه را نیافتند حکیمان****جز که پشیمانی، ای برادر، درمان
چیست پشیمانی؟ آنکه باز نگردد****مرد به کاری کزان شده است پشیمان
نیست پشیمان دلت اگر تو بر انی****تات چه گوید فلان فقیه و بهمان
قول فلان و فلان تو را نکند سود****گرت بشخشد قدم ز پایهٔ ایمان
ملت اسلام ضیعتی است مبارک****کشت و درختش ز مؤمن است و مسلمان
برزگری کن در این زمین و مترس ایچ****از شغب و گفت گوی و غلغل خصمان
گرش بورزی به جای هیزم و گندم****عود قماری بری و لؤلؤ عمان
ور متغافل بوی ز کار ببرند****بیخ درختان و ساق کشتت کرمان
چشم خرد باز کن ببین به شگفتی****خصم فراوان در این ضیاع خرامان
برزگران را نگر چگونه ز مستی****بهرهٔ هارون همی دهند به هامان
هوش از امت به دام و زرق ببردند****زرق فروشان صعب و ساخته دامان
دام هم از ما بساختند چو دیدند****سوی خوشی های جسم میل و هوامان
رخصت سیکی پخته بود یکی دام****دیگر دامی حدیث عشرت غلمان
خلقی ازین شد به سوی مذهب مالک****فوجی ازان شد به سوی مذهب نعمان
روی غلامان خوب و سیکی روشن****قبلهٔ امت شدند و دام امامان
دین به هزیمت شد از دوادو دیوان****نام نیابد کس از شریعت هزمان
نام علی بر زبان یارد راندن****جز که حکیمان به عهدها و به پیمان؟
کس نبرد نام وارثان پیمبر****خلق نگوید که بود بوذر و سلمان
تا کی گوئی به مکر و حیلت دیوان****ملک سلیمان چگونه شد ز سلیمان؟
ملک سلیمان به چشم خویش همی بین****در کف دیوان و
زان شگفت همی مان
نرم کن آواز و گوش هوش به من دار****تات بگویم چه گفت سام نریمان
گفت که دیوند جمله عامه اگر دیو****بدکنشانند و با سفاهت و شومان
دیو نهد بر سرش کلاه سفاهت****هر که به فرمانش سر کشید ز فرمان
هوش بجای آور و به دست سفیهان****خیره لگامت مده چو سست لگامان
گرچه بخرد کسی پیشیز به دینار****هر دو یکی نیستند سوی حکیمان
از سپس این و آن شدند گروهی****بی خردان جهان و ناکس و خامان
ملک و امامت سوی کسی است که او راست****ملک سلیمان و علم و حکمت لقمان
آنکه ملوک زمین به درگه او بر****حاجب و فرمان برند و سایل و مهمان
چرخ گرفته به ملک او شرف و جاه****دهر بدو باز یافته سر و سامان
گشته بدو زنده نام احمد و حیدر****بار خدای جهان تمام تمامان
دانا داند که کیست گرچه نگفتم****نایب یزدان و آفتاب کریمان
قصیده شماره 191: چند کنی جای چنین به گزین
چند کنی جای چنین به گزین؟****چون نروی سوی سرائی جز این؟
چند نشینی تو؟ که رفتند پاک****همره و یارانت، هلا برنشین
چند کنی صحبت دنیا طلب؟****صحبت یاری به ازین کن گزین
مهر چنین خیره چه داری برانک****بر تو همی دارد همواره کین؟
بچهٔ خاکی و نبیرهٔ فلک****مادر زیرین و پدرت از برین
چونکه زمینی نشود بر فلک****چند بود آن فلکی بر زمین؟
نیک نگه کن که حکیم علیم****چونت ببسته است به بندی متین!
چند در این بند به گشی چنین****دامن دنیا بکشی واستین؟
سوی تو جان ماهی و تنت آبگیر****صورت بسته است همانا چنین
ترسان گشتی که چنینی به زار****گرت برآرند از این پارگین
جهل نموده است تو را این خیال****جز که چنین گفت یکی پیش بین؟
گفت که «تو زنده تر آنگه شوی****که ت برهانند از این تیره طین»
بلکه به زندانی چونان که گفت****مه ز رسولان خدای
اجمعین
این فلک زود رو، ای مردمان،****صعب حصاری است بلند و حصین
بر دل و بر وهم جهان چرخ را****زندان کرده است جهان آفرین
تا نشناسد که برون زین فلک****چیست به اندیشهٔ کس آفرین
وهم گران را که برون است ازین****راست بدیدی و به عین الیقین
خلق بدان عالم منکر شدی****سست شدی بر دلشان بند حین
جز به چنین صنع نیامد درست****وعدهٔ بستان پر از حور عین
تا نبری ظن که مگر منکر است****نعمت آن عالم را بو معین
نیست درین هیچ خلاقی که نیست****جز که بر این گونه جهان مهین
نیست چنین مرده که این عالم است****وصف چنین کردش روح الامین
جای خور و خواب تو این است و بس****آن نه چنین است مکان و مکین
آرزوی خویش بباید درو****هر کسی از خلق مهین و کهین
گر تو درو گرسنه و تشنه ای****مرغ مسمن خور و ماء معین
من نه همی طاعت ازان دارمش****تا می و شیرم دهد و انگبین
رنجگی تشنه نخواهم نه آب****بی سفرم نیست به کار اسپ و زین
کار ستور است خور و خفت و خیز****شو تو بخور، چون کنی ابرو بچین؟
نیستی آگاه تو هیچ از بهشت****خور چه کنی گر نه خری راستین؟
نیستی آگاه به حق خدای****بیهده دانی که نخوردم یمین
بر نشوی تو به جهان برین****تات همی دیو بود هم نشین
گر همی اندر دین رغبت کنی****دور کند داس جهان پوستین
روی به دریا نه اگر گوهر است****آرزوی جانت و در ثمین
گر در دانش به تو بربسته گشت****من بگشایم ز در آن زوپرین
تا نشناسی تو لطیف از کثیف****مانده ای اندر قفس آهنین
کی رسد این علم به یاران دیو؟****خیره برآتش ندمد یاسمین
هیچ شنیدی که چه گفتت رسول****بار خدای و شرف المرسلین؟
گفت «بباید جستن علم را****گر نبود جایگهش جز به چین»
خانهٔ اسرار خدای است امام****روح
امین است مرو را قرین
تا تو نگیری رسن عهد او****دست نشوید ز تو دیو لعین
علم کجا باشد جز نزد او؟****شیر کجا باشد جز در عرین؟
هر که سوی حضرت او کرد روی****زهره بتابدش و سهیل از جبین
از رهی و حجت او خوان برو****هر سحر، ای باد، هزار آفرین
قصیده شماره 192: این گنبد پیروزهٔ بی روزن گردان
این گنبد پیروزهٔ بی روزن گردان****چون است چو بستان گه و گاهی چو بیابان؟
من خانه نه دیدم نه شنیدم بجز این نیز****یک نیمه بیابان و دگر نیمه گلستان
ناگاه گلستانش پدید آرد گلها****چون گشت بیابانش ز دیدار تو پنهان
این گوی سیه را به میان خانه که آویخت****نه بسته طنابی نه ستونی زده زین سان؟
این گوی گران را به هوا بر که نهاده است؟****تا کی به شگفتی بوی از تخت سلیمان؟
این گوی به کردار یکی خوان عظیم است****بنهاده در ایوان پر از نعمت الوان
این خوان در ایوان چو نمودندت بندیش****تا کیست سزاوار بدین خانه و این خوان
زین خوان و از این خانه سوی تو خبری هست؟****ای گشته بر این گوی تو را پشت چو چوگان!
تاچند در این گوی بخواهد نگرستن****این چرخ بدین چشم فروزندهٔ رخشان؟
چشم فلک است این که بدو تیره زمین را****همواره همی بیند این گنبد گردان
کانی است در این گوی پر از گوهر و دانه****زین چشم بر این گوهر مانده است در این کان
جویندهٔ این جوهر را دست چهار است****از تیر و زمستان و ز نیسان و حزیران
این گوهر از این کان چو به یک پایه برآید****کانی دگرش سازند آنگاه ز ارکان
آن کان نخستینت نمودم که زمین است****وین کان دوم نیست مگر هیکل انسان
ای گوهر بی رنگ، بدین کان دوم در****رنگی شو و سنگی و ممان عاجز و حیران
چون قیمت یاقوت
به آب است تو دانی****کابت سخن است، ای سره یاقوت سخن دان
هیکل به تو گشته است گرانمایه ازیراک****هیکل صدف توست و درو جان تو مرجان
مرجان تو مرجان خدای است ازیراک****از حکمت و علم آمد مرجان تو را جان
زنهار که مر جان را بی جان نگذاری****زیرا که به بیجان نرسد رحمت رحمان
روزی بشکافند مر این تیره صدف را****هان تا نبوی غافل و خفته نروی هان
زنهار چنان کامده ای اول، از اینجا****خیره نروی گرسنه و تشنه و عریان
جز سخته و پیموده مخر چیز که نیکوست****کردن ستد و داد به پیمانه و میزان
چیزی به گران هیچ خردمند نخرد****هر گه که بیابد به از آن چیز به ارزان
بستان خدای است، چنان دان که، شریعت****پر غله و پر کشته درختان فراوان
بسیار در این بستان هر گونه درخت است****هم کشتهٔ رحمان و هم از کشتهٔ شیطان
ای ره گذری مرد، گرت رغبت باشد****در نعمت و در میوهٔ این نادره بستان
دهقانش یکی فاضل و معروف بزرگ است****در باغ مشو جز که به دستوری دهقان
گر میوه ت باید به سوی سیو و بهی شو****منگر سوی بی میوه و پر خار مغیلان
چون نخل بلند است سپیدار ولیکن****بسیار فزون دارد در بار برین آن
مرغ است همان طوطی و هم جغد ولیکن****این از در قصر آمد و آن از در ویران
چون ابر بلند است سیه دود ولیکن****از دود جدا گشت سیه ابر به باران
هرچند که در قرطه بود هردو به یک جا****از دامن برتر بود، ای پور، گریبان
هر کس که پدر نام نهد نوح مر او را****کشتیش نباشد که رود بر سر طوفان
چونان که خرد را به میان دو محمد****فرق است به پیغمبری و وحی به فرقان
دهقان و خداوندهٔ این خانه رسول است****سرهنگ بنی
آدم و پیغمبر یزدان
هرچند ستمگاران بسیار شده ستند****فرزند رسول است بر این باغ نگهبان
گرچه نبود میوهٔ خوش بی پشه و کرم****دهقان ندهد باغ به پشه نه به کرمان
هرچند که در خانهٔ تو خانه کند موش****خانه نسپاری تو همی خیره به موشان
در خانهٔ تو موش به سوراخ درون است****او را چه بکار آید کاشانه و ایوان؟
گر موش ندارد خبر از گنبد و ایوان****نادان چه خبر دارد از دین و ز ایمان؟
هرچند که بر منبر نادان بنشیند****هرگز نشود همبر با دانا نادان
گر زاغ سیه باغ ز بلبل بستاند****دستان نتواند زدن و ناورد الحان
از مرد پدید آید حکمت نه ز منبر****خورشید کند عالم پر نور نه سرطان
میدان خدای است قران، هر که سوار است****گو خیز و فراز آی و برون آی به میدان
تا کیست که بر پشتهٔ حرف متشابه****آورد کند اسپش با پویه و جولان
دشوار طلب کردن تاویل کتاب است****کاری است فرو خواندن این نامه بس آسان
با کاه مخور دانه چنین گر نه ستوری****با بوذر گفت این که تو را گفتم سلمان
آن گوز که با پوست خوردندش نبود نفع****با پوست مخور گوز و تن خویش مرنجان
معنی ی سخن ایزد پیغمبر داند****بهتان بود ار تو بجز این گوئی، بهتان
بر مشکل این معجزه جز آل نبی را****کس را نبود قوت و نه قدرت و سلطان
چونان که عصا هرگز از آن سان که شنودی****ثعبان نشدی جز به کف موسی عمران
هرچند سخن گوید طوطی نشناسد****آن را که همی گوید هرگز سر و سامان
ای خوانده به صد حیلت و تقلید قران را****مانندهٔ مرغی که بیاموزد دستان
همچو سخن مرغ است این خواندن ناراست****بی حاصل و بی معنی و بی حجت و برهان
از خواندن چیزی که بخوانیش و ندانی****هرگز نشود حاصل
چیزیت جز افغان
تشنه ت نشود هرگز تا آب نخوردی****هرچند که آب آب همی گوئی هزمان
چون باز نگردی بسوی موسی و هارون****یک ره نشوی سیر ز فرعون و ز هامان
گویند که پیغمبر ما امت و دین را****چون رفت ز عالم به فلان داد و به بهمان
پیغمبری ای بی خردان ملک الهی است****از ملکت قیصر به و از ملکت خاقان
هرگز ملکی ملک به بیگانه نداده است****شو نامهٔ شاهان جهان پاک فروخوان
با دختر و داماد و نبیره به جهان در****میراث به همسایه دهد هیچ مسلمان؟
یا سوی شما کار نکرده است پیمبر****بر قول خداوند جهان داور سبحان!
از بهر چه گوئید چنین خام سخن ها؟****ای مغز شما دود زده ز آتش عصیان!
آنگاه شوید آگه از این بیهده گفتار****کز حسرت و غم سنگ بخائید به دندان
آن روز پشیمانی و حسرت نکند سود****آن را که نشد بر بدی امروز پشیمان
حسرت نکند کودک را سود به پیری****هر گه که به خردی بگریزد ز دبستان
هر کس که به تابستان در سایه بخسبد****خوابش نبرد گرسنه شب های زمستان
سودی نکند حسرت و تیمار چو افتاد****بیمار به سامره و درمان به بدخشان
از دزد فرومایه نه سلطان و نه حاکم****توبه نپذیرند چو افتاد به زندان
فرزند نبی جای جد خویش گرفته است****وز فخر رسانیده سر تاج به کیوان
آن است گزیده، که خدایش بگزیند****بیهوده چه گوئی سخن بی سر و سامان؟
آنجا که به فرمانش پیمبر بنشستی****فرزند وی امروز نشسته است به فرمان
آن را که گزیدی تو خدایش نگزیده است****در خلق، ندانی تو به از خالق دیان
ای پیر، خداوند سگی را نپذیرد****هرچند که فریبش کنی، از تو به قربان
قربان تو فرزند رسول است، ره خویش****از حکمت او جوی سوی روضهٔ رضوان
زی درگه او شو که سلیمان زمان است****تا باز
رهد جان تو از محنت دیوان
ای بار خدای همه ذریت آدم****با ملک سلیمانی و با حکمت لقمان
آنی که پدید آمد در باغ شریعت****از عدل تو آذار و ز احسان تو نیسان
دین از تو مزین شد و دنیا به تو زیبا****حکمت به تو تازه شد و بدعت به تو خلقان
چون خطبه به نام تو رسانم به سخن بر****از برکت و اقبال تو گل روید و ریحان
چون بنده ت «مستنصر بالله» بگوید****پر مشتری و زهره شود بقعت یمگان
از نام تو بگدازد بدخواه تو، گوئی****ماه است مگر نامت و بدخواه تو کتان
گر جمله یکی نامه شود عدل و سعادت****آن نامه نیابد مگر از دست تو عنوان
مر بنده ت را دشمن و بدگوی بسی هست****زان بیش کجا هست به درگاه تو مهمان
ای حجت بنشسته به یمگان و سخنهات****در جان و دل ناصبیان گشته چو پیکان
گر خاک خراسانت نپذیرفت مخور غم****خشنودی ایزدت به از خاک خراسان
بر حکمت و بر مدحت اولاد پیمبر****اشعار همی گوی به هر وقت چو حسان
پژمرد بدین شعر تو آن شعر کسائی****«این گنبد گردان که بر آورد بدین سان؟»
بر بحر هزج گفتی و تقطیعش کردی****مفعول مفاعیل مفاعیل فعولان
قصیده شماره 193: ای شده مفتون به قول های فلاطون،
ای شده مفتون به قول های فلاطون،****حال جهان باز چون شده است دگرگون؟
پاره که کرد و به زعفران که فرو زد****قرطهٔ گلبن به باغ و مفرش هامون؟
گر نه هوا خشمناک و تافته گشته است****گرم چرا شد چنین چو تافته کانون؟
گرم شود شخص هر که تافته گردد****تافته زی شد هوای تافته ایدون
هرچه برآمد زخاک تیره به نوروز****مخنقه دارد کنون ز لولوی مکنون
سیب و بهی را درخت و بارش بنگر****چفده و پر زر همچو چتر فریدون
گوئی کز زیر خاک تیره برآمد****گنج به سر برنهاده
صورت قارون
بر سر قارون به باغ گوهر و زرست****گوهر و زری به مشک و شکر معجون
هرچه که دارد همی به خلق ببخشد****نیست چو قارون بخیل و سفله و وارون
خانهٔ دهقان چو گنج خانه بیاگند****چون به رز و باغ برد باد شبیخون
رنگ و مژه و بوی و شکل هست در این خاک****یا همی اینجا درآورند ز بیرون؟
خاک به سیب اندرون به عنبر و شکر****از که سرشته شد و ز بهر چه و چون؟
نیست در این هر چهارطبع ازین هیچ****ای شده مفتون به قول های فلاطون
معدن این چیزها که نیست در این جای****جز که ز بیرون این فلک نبود نون
وین همه بی شک لطایفند که این خاک****مرکب ایشان شده است و مایه و قانون
خاک سیه را به شاخ سیب و بهی بر****گرد که کرد و خوش و معنبر و گلگون؟
گوئی کاین فعل در چهار طبایع****هست رونده به طبع از انجم و گردون
ویشان را نیز همچو سیب و بهی را****هست بر افلاک شکل و رنگ همیدون
زرد چو زهره است عارض بهی و سیب****سرخ چو مریخ روی نار و طبرخون
چون نشناسی که از نخست به ابداع****فعل نخستین ز کاف رفت سوی نون؟
فاعل آن زرد و سرخ کیست، چه گوئی؟****ای شده بر قول خویش معجب و مفتون!
اول اکنون نهان شد آن و ازان گشت****نام زد امروز و دی و آنگه و اکنون
گشت طبایع پدید ازان و ازان شد****روی زحل سرخ و روی زهره چون زریون
در به نبات اندرون فریشتگانند****هریک در بیخ و دانه ای شده مفتون
دانه مراین را به خوشه ها در خانه است****بیخ مر آن را به زیر خاک در آهون
پیشه ورانند پاک و هست در ایشان****کاهل و بشکول و هست مایه ور و دون
هر یک بر
پیشه ای نشسته مقیم است****هرگز ناید ز عمرو کار فریغون
سیب گر اندر درخت و دانهٔ سیب است****ناید بیرون ازو به خواندن افسون
اینت هپیون گرست و آنت شکرگر****هر دو به خاک اندرون برابر و مقرون
مایهٔ هر دوست آب و خاک ولیکن****ملعون نبود هگرز همبر میمون
گرچه ز پشم اند هر دو، هرگز بوده است****سوی تو، ای دوربین، پلاس چو پرنون؟
سنگ ترازو به سیم کس نستاند****گر چه بود همچو سیم سنگ تو موزون
یوشع بن نون اگرچه نیز وصی بود****همبر هارون نبود یوشع بن نون
کارکنان اند تخمها همه لیکن****جغد پدید است از همای همایون
سیرت و کار فریشته همی دیدی****گر نکنی خویشتن مخبل و مجنون
کارکنان خدای را چو ببینی****دل نکنی زان سپس به فلسفه مرهون
گر به دلت رغبت علوم الهی است****راه بگردان ز دیو ناکس ملعون
دل ز بدی ها به دین بشوی ازیرا****پاک شود دل به دین چو جامه به صابون
مر طلب دین حق را به حقیقت****پاک دلی باید و فراخ چو جیحون
روی چو سوی خدای و دین حق آری****زور دل افزون شودت و نور دل افزون
ای شده غافل زعلم و حجت و برهان،****جهل کشیده به گرد جان تو پرهون،
کشته شدت شمع دین کنون به جهالت****خیره ازان مانده ای تو گمره و شمعون
حجت و برهان مجوی جز که ز حجت****تا بنمایدت راه موسی و هارون
نیست قوی زی تو قول و حجت حجت****چون عدوی حجتی و داعی و ماذون
قصیده شماره 194: بنگر بدین رباط و بدین صعب کاروان
بنگر بدین رباط و بدین صعب کاروان****تا چونکه سال و ماه دوانند هردوان
من مر تو را نمودم اگرچه ندیده بود****با کاروان رباط کسی هر دوان دوان
از رفتن رباط نه نیز از شتاب خود****آگاه نیست بیشتر از خلق کاروان
خفته و نشسته جمله روانند با شتاب****هرگز شنود کس به جهان خفته و روان!
در
راه عمر خفته نیاساید، ای پسر،****گر بایدت بپرس ز دانای هندوان
جای درنگ نیست مرنجان در این رباط****برجستن درنگ به بیهودگی روان
هرک آمده است زود برفته است بی درنگ****برخوان اگر نخوانده ای اخبار خسروان
بررس کز این محل بچه خواری برون شدند****اسفندیار و بهمن و شاپور و اردوان
مفگن چو گوسفند تن خویش را به جر****تیمار خویش خود کن و منگر به این و آن
ای از غمان نوان شده امروز، بی گمان****فردا یکی دگر شود از درد تو نوان
بدخو زمانه با تو به پهلو رود همی****حرمت نیافت خسرو و ازو و نه پهلوان
حرمت مدار چشم ز بد خو جهان ازانک****بی حرمتی است عادت ناخوب بدخوان
بازی است عمر ما به جهان اندر، ای پسر،****بر مرگ من مکن ز غم و درد بازوان
بفریفت مر مرا به جوانی جهان پیر****پیران روان کنند، بلی، مکر بر جوان
بسیار مردمان که جهان کرد بی نوا****از بانوا شهان و نکوحال بانوان
عمر مرا بخورد شب و روز و سال و ماه****پنهان و نرم نرم چو موشان و راسوان
ای ناتوان شده به تن و برگزیده زهد،****زاهد شدی کنون که شدی سست و ناتوان
از دنبه تا نماند نومید و بی نصیب****خرسند کی شود سگ بیچاره به استخوان؟
تا نیکوان هوای تو جستند با نشاط****جستی همی تو برتن ایشان چو آهوان
آن موی قیر گونت چو روز سپید گشت****از بس که روزهات فرو شد به قیروان؟
قیرت چو شیر کرد جهان، جادوی است این****جادو بود کسی که کند کار جاودان
پیری عوانی است، نگه کن، که آمده است****ترسم ببرد خواهدت این بدکنش عوان
اندر پدر همی نگر و دل شده مباش****بر زلف عنبرین و رخان چو ارغوان
گر نیستت خبر که چه خواهد همی نمود****بدخو جهان تو را ز غم و رنج و
ز هوان
اینک پدرت نامهٔ چرخ است سوی تو****مر راز چرخ را جز از این نامه برمخوان
این پندها که من شنوانیدمت همه****یارانت را چنانکه شنودی تو بشنوان
قصیده شماره 195: بر جانور و نبات و ارکان
بر جانور و نبات و ارکان****سالار که کردت ای سخن دان؟
وز خاک سیه برون که آورد****این نعمت بی کران و الوان؟
خوانی است زمین پر ز نعمت****تو خاک مخوانش نیز خوان خوان
خویشان تو اند جانور پاک****زیرا که تو زنده ای چو ایشان
پس چونکه رهی و بنده گشتند،****ای خویش، تو را بجمله خویشان؟
تو در خز و بز به زیر طارم****خویشانت برهنه و پریشان
ایشان ز تو جمله بی نیازند****وز بیم تو مانده در بیابان
تو مهتری و نیازمندی****نشنود کسی مهی بر این سان
گر شیر قوی تر است از تو****چون است ز بانگ تو گریزان؟
ور پیل ز تو به تن فزون است****بر پیل تو را که داد سلطان؟
بیگار تو چون همی کند آب****تا غله دهدت سنگ گردان؟
آتش به مراد توست زنده****در آهن و سنگ خاره پنهان
فرمان تو را چرا مطیع است****تا پخته خوری بدو و بریان؟
در آهن و سنگ چون نشسته است****این گوهر بی قرار عریان؟
بیرون نجهد مگر بفرمانت****این گوهر صعب ازین دو زندان
جز تو ز هوا همی که سازد****چندین سخن چو در و مرجان؟
دهقانی توست خاک ازیرا****خویشانت نیند چون تو دهقان
ارکان همه مر تو را مطیع اند****هرچند خدای راست ارکان
نیکو بنگر که: کیستی خود****وز بهر چه ای رئیس حیوان
وین کار که کرد و خود چرا کرد****آن کس که بکرد با تو احسان
از جانوران به جملگی نیست****جز جان تو را خرد نگه بان
بر جانورت خرد فزون است****وز نور خرد گرد شرف جان
وز نور خرد شده است ما را****این جانور دگر به فرمان
آزاد شود به عقل بنده****واباد شود به عقل ویران
آباد به عقل گشت گردون****وازاد
به عقل گشت لقمان
معروف به دیدن است چشمت****دندانت موکل است بر نان
گوشت بشنود و دست بگرفت****بینیت بیافت بوی ریحان
بنگر: به خرد چه کرده ای کار****صد سال در این فراخ میدان
بی کار چراست عقل در تو****بر کار همیشه تیز دندان
چیزیت نداد کان نبایست****دارندهٔ روزگار، یزدان
کار خرد است باز جستن****از حاصل خلق و چرخ و دوران
کار خرد است دردها را****آورد پدید روی درمان
از مرگ بتر ندید کس درد****داناش نخواست همچو نادان
ای آمده زان سرای و مانده****یک چند در این سرای مهمان
دانا نکشد سر از مکافات****بد کرده بدی کشد به پایان
یک چند تو خورده ای جهان را****اکنون بخوردت باز گیهان
«چون تو بزنی بخورد بایدت»****این خود مثل است در خراسان
بر خوردن جسم هر خورنده****دندان زمانه مرگ را دان
بنگر که خرد رهی نماید****زی رستن از این عظیم ثعبان
حق است چنین که گفتمت مرگ****بر حق مشو بخیره گریان
تن خورد در این جهان و او مرد****بر جان نبود ز مرگ نقصان
جان را نکند جهان عقوبت****کو را ز تن آمده است عصیان
چون گشت یقین که جان نمیرد****آسان برهی ز مرگ آسان
آسان به خرد شود تو را مرگ****زین به که کند بیان و برهان؟
مشغول تنی که دیو توست او****بل دیو توی و او سلیمان
خندانت همی برد سوی جر****دشمن بتر آن بود که خندان
ای بندهٔ تن، تو را چه بوده است****با خاطر تیره روی رخشان؟
افتاده به چاه در، چه بایدت****بر برده به چرخ طاق و ایوان؟
تن جلد و سوار و جان پیاده****بالینت چو خز و سر چو سندان
جان را به نکو سخن بپرور****زین بیش مگر گرد دیوان
بنگر که قوی نگشت عقلت****تا تنت نگشت سست و خلقان
چون جانش عزیزدار دایم****مفروش گران خریده ارزان
آن کن که خرد کند اشارت****تا برشوی از
ثری به کیوان
بگزار به شکر حق آن کس****کو کرد دل تو عقل را کان
از پاک دل، ای پسر، همی گوی****«سبحانک یا اله سبحان»
بنگر به چه فضل و علم گشته است****یعقوب جهود و تو مسلمان
آن خوان که مسیح را بیامد****آراسته از رحیم رحمان
تو چون به شکی که زی محمد****نامد به ازان بسی یکی خوان؟
خوان پیش توست لیکن از جهل****تو گرسنه ای برو و عطشان
از نامه خبر نداری ایراک****برخوانده نه ای مگر که عنوان
گوئی که «فلان مرا چنین گفت****و آورد مرا خبر ز بهمان
کز مذهب ها درست و حق نیست****جز مذهب بوحنیفه نعمان»
هارون زمانه را ندیدی****ای غره شده به مکر هامان
ریحان که دهدت چون همی تو****ریحان نشناسی از مغیلان؟
آگاه نه ای که ریگ بارید****بر سرت به جای خرد باران
گمراه شدی چو بر تو بگذشت****در جامهٔ جبرئیل شیطان
از شیر و ز می خبر نداری****ای سرکه خریده و سپندان
آگاه شوی چو باز پرسد****دانات ز مشکلات فرقان
چون خیره شود سرت در آن راه****رهبر نبوی تو بلکه حیران
چون برف بود بجای سبزه****دی ماه بود نه ماه نیسان
ای حجت دین به دست حکمت****گرد از سر ناصبی بیفشان
قصیده شماره 196: غریبی می چه خواهد یارب از من
غریبی می چه خواهد یارب از من؟****که با من روز و شب بسته است دامن
غریبی دوستی با من گرفته است****مرا از دوستی گشته است دشمن
ز دشمن رست هر کو جست لیکن****از این دشمن بجستن نیست رستن
غریبی دشمنی صعب است کز تو****نخواهد جز زمین و شهر و مسکن
چو خان و مان بدو دادی بخواهد****به خان و مانت چون دشمن نشستن
بجز با تو نیارامد چو رفتی****کسی دشمن کجا دیده است از این فن؟
چو با من دشمن من دوستی جست****مرا ز انده کهن زین گشت نو تن
سزد کاین بدکنش را دوست گیرم****چو بیرون زو دگر کس نیست
با من
به سند انداخت گاهم گه به مغرب****چنین هرگز ندیده ستم فلاخن
ندیده است آنکه من دیدم ز غربت****به زیر دسته سرمهٔ کرده هاون
غریبی هاون مردان علم است****ز مرد علم خود علم است روغن
ازین روغن در این هاون طلب کن****که بی روغن چراغت نیست روشن
وگر چون ترب بی روغن شده ستی****بخیره ترب در هاون میفگن
نگردد مرد مردم جز به غربت****نگیرد قدر باز اندر نشیمن
نهال آنگه شود در باغ برور****که برداریش از آن پیشینه معدن
تواند سنگ را هرگز بریدن****اگر از سنگ بیرون ناید آهن؟
به جام زر بر دست شه آید****مروق می چو بیرون آید از دن
به شهر و برزن خود در چه یابی****جز آن کان اندر آن شهر است و برزن؟
به خانه در زنور قرص خورشید****همان بینی که در تابد ز روزن
اگر مر روز رامی دید خواهی****سر از روزن برون بایدت کردن
چو جان درتن خرد دردل نهفته است****به آمختن ز دل برکن نهنبن
اگر خواهی که بوی خوش بیابی****به مشک سوده در باید دمیدن
دل از بیهوده خالی کن خرد را****به دستهٔ سیر در خوش نیست سوسن
زخار و خس چو گلشن کرد خواهی****بباید رفت بام و بوم گلشن
چنان باشد سخن در مغز جاهل****چو در ریزی به خم گوز ارزن
اگر سوسن همی خواهی نشاندن****نخست از جای سوسن سیر برکن
چرا با جام می می علم جوئی؟****چرا باشی چو بوقلمون ملون؟
نشاید بود گه ماهی و گه مار****گلیم خر به زر رشته میاژن
اگر گردن به دانش داد خواهی****ز جهل آزاد باید کرد گردن
به پیش دن درون دانش چه جوئی؟****تو را دن به، به گرد دن همی دن
چو می دانی که ت از خم گوز ناید****به طمع گوز خم را خیره مشکن
چو نتوانی نشاندن گوز و خرما****نباید بید و سنجد را فگندن
بخندد هوشیار
از حکمت مست****هوس را خیره حکمت چون بری ظن؟
به نزد عقل حکمت را ترازوست****ز یک من تا هزاران بار صد من
اگر نادان خریدار دروغ است****تو با نادان مکن همواره هیجن
نشاید کرد مر هشیار دل را****به باد بی خرد بر باد خرمن
سوی من جاهل است، ارچه حکیم است****به نزد عامه، هندوی برهمن
نه سور است ارچه همچون سور از دور****پر از بانگ است و انبوه است شیون
نیابد فضل و مزد روزه داران****برهمن، گرچه چون روزه است لکهن
به پیش تیغ دنیا مرد دینی****جز از حکمت نپوشد خود و جوشن
به حکمت شایدت مر خویشتن را****هم اینجاست در بهشت عدن دیدن
چو در پیدا نهانی را ببینی****بدان کامد سوی تو فضل ذوالمن
چه گوئی، چند پرسی چیست حکمت؟****نه مشک است و نه کافور و نه چندن
در این پیدا نهانی را چو دیدی****برون رفت اشترت از چشم سوزن
چو گلشن را نمی بینی نیاری****همی بیرون شد از تاریک گلخن
نمی یاری ز نادانی فگندن****گلیم خر به وعدهٔ خز ادکن
از این دریای بی معبر به حکمت****ببایدت، ای برادر، می گذشتن
ز حکمت خواه یاری تا برآئی****که مانده ستی به چاه اندر چو بیژن
از این تاریک چه بیرون شدن را****ز مردان مرد باید وز زنان زن
چو قصد شعر حجت کرد خواهی****به فکرت دامن دل در کمر زن
قصیده شماره 197: از کین بت پرستان در هند و چین و ماچین
از کین بت پرستان در هند و چین و ماچین****پر درد گشت جانت رخ زرد و روی پر چین
باید همیت نا گه یک تاختن بر ایشان****تا زان سگان به شمشیر از دل برون کنی کین
هر شب ز درد و کینه تا روز برنیاید****خشک است پشت کامت تر است روی بالین
نفرین کنی بر ایشان از دل و گر کسی نیز****نفرین کند بگوئی از صدق دل که آمین
واگه نه ای که
نفرین بر جان خویش کردی****ای وای تو که کردی بر جان خویش نفرین!
بتگر بتی تراشد و او را همی پرستد****زو نیست رنج کس را نه زان خدای سنگین
تو چون بتی گزیدی کز رنج و شر آن بت****برکنده گشت و کشته یکرویه آل یاسین؟
آن کز بت تو آمد بر عترت پیمبر****از تیغ حیدر آمد بر اهل بدر و صفین
لعنت کنم بر آن بت کز امت محمد****او بود جاهلان را ز اول بت نخستین
لعنت کنم بر آن بت کز فاطمه فدک را****بستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگین
لعنت کنم بر آن بت کو کرد و شیعت او****حلق حسین تشنه در خون خضاب و رنگین
پیش تواند حاضر اهل جفا و لعنت****لعنت چرا فرستی خیره به چین و ماچین؟
آن به که زیر نفرین باشد همیشه جاهل****مردار گنده گشته پوشیده به به سرگین
گوئی «مکنش لعنت» دیوانه ام که خیره****شکر نهم طبرزد در موضع تبرزین؟
گر عاقلی چو کردی مجروح پشت دشمن****مرهم منه بدو بر هرگز مگر که ژوپین
هرگز ازین عجبتر نشنود کس حدیثی****بشنو حدیث و بنشان خشم و ز پای بنشین
باغی نکو بیاراست از بهر خلق یزدان****خواهیش گوی بستان خواهیش نام کن دین
پرمیوه دار دانا درهای او حکیمان****دیوار او ز حکمت وز ذوالفقار پرچین
وانگه چهار تن را در باغ خویش بنشاند****دانا به کار بستان یکسر همه دهاقین
تقویم صورت ما کردند باغبانان،****برخوان اگر ندانی آغاز سورهالتین
خوگی بدو درآمد در پوست میش پنهان****بگریخته ز شیران مانده ذلیل و مسکین
تا باغبان درو بود از حد خویش نگذشت****برگ و گیا چریدی بر رسم خویش و آئین
چون باغبان برون شد آورد خوی خوگان****برکند بیخ نرگس بشکست شاخ نسرین
جغد و کلاغ بنشاند آنجا که بود
طوطی****خار و خسک پراگند آنجا که بد ریاحین
چون خار و خس قوی شد زه کرد خوگ ملعون****در باغ و زو برآمد قومی همه ملاعین
در بوستان دنیا تا خوگ زاد ازان پس****تلخ است و زشت و گنده خوش بوی و چرب و شیرین
بنگر به چشم عبرت تا خلق را ببینی****برسان جمع مستان افتاده در مجانین
آن سیم می نماید وا رزیز در ترازو****وین زهد می فروشد در آستینش تنین
از علم پاک جانش، وز زهد دل، ولیکن****بر زر نوشته یکسر بر طیلسانش یاسین
گر مشکلی بپرسی زو گویدت که «این را****جز رافضی نگوید کاین رافضی است این هین»
چون گوئیش که «حجت از نیم شب نخسپد****واندر نماز باشد تا صبح بامدادین»
گوید «درست کردی کو رافضی است بی شک****زیرا که اهل سنت نکند نماز چندین»
گر گوئیش که «با او بنشین و علم بشنو****کو خود سخن نگوید جز با وقار و تمکین»
گوید «سخن نباید از رافضی شنودن****کرد این حدیث ما را خواجه امام تلقین»
نادان اگر نیاید پیشم، عجب چه داری؟****پروانه چون برآید هرگز به چرخ پروین؟
قصیده شماره 198: مکر و حسد را ز دل آوار کن
مکر و حسد را ز دل آوار کن****وین تن خفته ت را بیدار کن
نفس جفا پیشه ت ماری است بد****قصد سوی کشتن این مار کن
به آتش خرسندی یشکش بسوز****بر در پرهیزش بر دار کن
سرکش و تازنده ستوری بده است****زیر ادب هاش گران بار کن
پای ببندش به رسن های پند****حکمت را بر سرش افسار کن
پیشه مدارا کن با هر کسی****بر قدر دانش او کار کن
ور چه گران سنگی، با بی خرد****خویشتن خویش سبکسار کن
چون به در خانهٔ زنگی شوی****روی چو گلنارت چون قار کن
ور به در ترک شوی زان سپس****بر در او قار چو گلنار کن
گرت نه نیک آمد از آن کار پار****بس کن از آن
کار نه چون پار کن
ورت به حرب افتد با یار کار****حرب به اندازه و مقدار کن
نیک خوئی را به ره عمر در****زیر خرد مرکب رهوار کن
وانگه بی رنج، اگر بایدت،****دست بر این گنبد دوار کن
خوب حصاری بکش از گرد خویش****خوی نکو را در و دیوار کن
وز خرد و جود و سخا لشکری****بر سر دیوار نگهدار کن
وانگه بر لشکر و بر حصن خویش****بر و لطف را سر و سالار کن
شاخ وفا را به نکو فعل خویش****بر ور بی خار کم آزار کن
سیب خودت را ز هنر بوی ده****خانه ت ازو کلبهٔ عطار کن
سیرت و کردار گر آزاده ای****بر سنن و سیرت احرار کن
هرچه به بازو نتوانیش کرد****دانش با بازو شو یار کن
دست فرودار چو آشفت بخت****سر ز خمار دنه هشیار کن
خویشتن ار چند که غره نه ای****غرهٔ این عالم غدار کن
آنکه همی دیش به بیگار خویش****بردی امروزش بیگار کن
وانکه به نزدیک تو دی خوار بود****بر درش امروز تنت خوا رکن
ور نه خوش آیدت همی قول من****با فلک گردان پیکار کن
چیست که بیهوش همی بینمت؟****از چه همی نالی؟ اقرار کن
مرکب ایمانت اگر لنگ شد****قصد سوی کلبهٔ بیطار کن
علت پوشیده مدار از طبیب****بر در او خواهش و زنهار کن
جانت بیالود به آثار جهل****قصد به برکندن آثار کن
دزدی و طرار ببردت ز راه****بریه بر آن خائن طرار کن
دیو که باشد مگر آنکو به جهد****گوید «شلوار ز دستار کن»؟
پشک به تو فروخت به بازار دین****گفت «هلا مشک به انبار کن»
کیسه ت پر پشک و پشیز است و روی****کیسه یکی پیش نگونسار کن
عیبهٔ اسرار نبی بد علی****روی سوی عیبهٔ اسرار کن
گر نشنوده است که کرار کیست****روی بر آن صاین کرار کن
همبر با دشت مدان کوه را****فکرت را حاکم و
معیار کن
ورت همی باید شو کوه را****بشکن و با هامون هموار کن
لعنت بر هر که چنین غدر کرد****لعنت بر جاهل غدار کن
قصیده شماره 199: ای افسر کوه و چرخ را جوشن
ای افسر کوه و چرخ را جوشن****خود تیره به روی و فعل تو روشن
چون باد سحر تو را برانگیزد****دیوی سیهی به لولو آبستن
وانگه که تهی شدی ز فرزندان****چون پنبه شوی به کوه بر خرمن
امروز به آب چشم تو حورا****در باغ بشست سبزه پیراهن
وز گوهر و زر، مخنقه و یاره****در کرد به دست و بست بر گردن
حورا که شنود ای مسلمانان****پرورده به آب چشم آهرمن؟
دشت از تو کشید مفرش وشی****چرخ از تو خزید در خز ادکن
با باد چو بیدلان همی گردی****نه خواب و قرار و نه خور و مسکن
گه همچو یکی پر آتش اژدرها****گه همچو یکی پر آب پرویزن
یک چند کنون لباس بد مهری****از دلت همی بباید آهختن
زیرا که ز دشت باد نوروزی****بربود سپید خلعت بهمن
وامیخته شد به فر فروردین****با چندن سوده آب چون سوزن
اکنون نچرد گوزن بر صحرا****جز سنبل و کرویا و آویشن
بازی نکند مگر به جماشی****با زلف بنفشه عارض سوسن
چون روی منیژه شد گل سوری****سوسن به مثل چو خنجر بیژن
باد سحری به سحر ماهر شد****بربود ز خلق دل به مکر و فن
مفتی و فقیه و عابد و زاهد****گشتند همه دنان به گرد دن
گر بیدل و مست خلق شد یارب****چون است که مانده ام به زندان من
من رانده بهم چو پیش گه باشد****طنبوری و پای کوب و بربط زن
از بهر خدای سوی این دیوان****یکی بنگر به چشم دلت، ای سن
ده جای به زر عمامهٔ مطرب****صد جای دریده موزهٔ مذن
حاکم به چراغ در بسی از مستی****از دبهٔ مزگت افگند روغن
زین پایگه زوال هر روزی****سر بر نکند
ز مستی آن کودن
ور مرغ بپرد از برش گوید****پری برکن به پیش من بفگن
وز بخل نیوفتد به صد حیلت****از مشت پر ارزنش یکی ارزن
بی رشوت اگر فرشته ای گردی****گرد در او نشایدت گشتن
چون رشوه به زیر زانوش درشد****صد کاج قوی به تارکش برزن
حاکم درخورد شهریان باید****نیکو نبود فرشته در گلخن
نشناسم از این عظیم گو باره****جز دشمن خویش به مثل یک تن
گویند «چرا چو ما نمی باشی****بر آل رسول مصطفی دشمن؟»
گفتار، محمد رسول الله****واندر دل، کینه چون که قارن
دیوانه شده است مردم اندر دین****آن زین سو باز وین از آن سو زن
بی بند نشایدی یکی زینها****گر چند به نرخ زر شدی آهن
ای آنکه به امر توست گردنده****این گنبد پر چراغ بی روزن
از گرد من این سپاه دیوان را****به قدرت و فضل خویش بپراگن
جز آنکه به پیش تو همی نالم****من پیش که دانم این سخن گفتن؟
حاکم به میان خصم و آن من****پیغمبر توست روز پاداشن
قصیده شماره 200: چرخ گردنده و اجرام و چهار ارکان
چرخ گردنده و اجرام و چهار ارکان****کان جان است، چنین باشد جان را کان
کان جان است که پرجانور است این چرخ****گرچه خود نیست مراین نادره کان را جان
گوهر کان دلم نیز چنین شاید****خوب و هشیار و سخن گوی و معانی دان
نامه ای کرد خدا چون به خرد زی تو****نامه را نیست مگر صورت تو عنوان
نیک زین عنوان بندیش و مراد او****همه زین عنوان چون روز همی برخوان
در تن خویش ببین عالم را یکسر****هفت نجم و ده و دو برج و چهار ارکان
تا بدانی که تو باری و جهان تخم است****کیست دهقان تو و تخم تو جز یزدان؟
نه عجب کز تو خطر یافت جهان زیرا****خطر تخم به بار است سوی دهقان
میر بر تخت در ایوانش فرود آرد****چون خردمند و گرامیش بود مهمان
گر
نه مهمان خدائی تو تورا ایزد****چون نشانده است در این پر ز چراغ ایوان؟
کیستی، بنگر کز بهر تو می روید****در صدف مرجان، در خاک کهن ریحان؟
کیستی، بنگر کز بهر تو می زاید****مه و خورشید زر و سیم و سرب کیوان؟
مزه اندر شکر و بوی به مشک اندر****هردو از بهر تو مانده است چنین پنهان
خوش و ناخوش که از این خاک همی روید****زین طعام است تو را جمله و زان درمان
تیر سرما را خز است تو را جوشن****آب دریا را کشتی است تو را پالان
تو امیری و فصیحی و تو را رعیت****حیوانند که گنگ اند همه ایشان
نیست پوشیده که شاه حیوانی تو****که نه عریانی و ایشان همگان عریان
بنده و کارکنانند تو را گوئی****تو سیلمانی و ایشان همگان دیوان
دیو اگر کارکن بی خرد و دین است****پس حقیقت همه دیواند تو را حیوان
بلکه گر دیو سخن گوید و گم راه است****عامه گمره تر دیوند همه یکسان
تو چه گوئی، که جهان از قبل اینهاست****که دریغ آید زیشانت همی که دان؟
عامه دیوست، اگر دیو خطا گوید****جز خطا باشد هرگز سخن حیران؟
ابر چون به رزمی شوره فرو بارد****گرچه روشن باشد تیره شود پایان
شو حذردار، حذر، زین یله گو باره****بل نه گوباره کز این قافلهٔ شیطان
زین قوی قافلهٔ کور و کر، ای خواجه****نتواند که رهد هیچ حکیم آسان
شهر بگذار بدیشان و به دشتان شو****دشت خالی به چون شهره پر از گرگان
بل به زندان درشو خوش بنشین زیرا****صحبت نادان صد ره بتر از زندان
جز که یمگان نرهانید مرا زینها****عدل باراد بر این شهر زمین رحمان
گرچه زندان سلیمان نبی بوده است****نیست زندان بل باغی است مرا یمگان
مشواد این بقعه، خود نشود، هرگز****تا قیامت به حق آل نبی ویران
خیل ابلیس چو بگرفت
خراسان را****جز به یمگان در نگرفت قرار ایمان
ای خردمند، مشو غره بدانک ابلیس****باد کرده است به خلق اندر شادروان
گرچه نیکو و بلند است و قوی خانه****پست یابیش چو بر برف بود بنیان
دست اندر رسن آل پیمبر زن****تا ز دیوان نرود بر تن تو دستان
تخم هر معصیت، ای پور پدر، جهل است****نارد این تخم بری جز که همه عصیان
تخم بد را چه بود بار مگر هم بد؟****مکر فرعون که پذرفت مگر هامان؟
جهل را از دل تو علم برآرد بیخ****خاک تاریک به خورشید شود رخشان
مردمی کن به طلب دین که بدان داده است****ایزدت عمر که تا به شوی، ای نادان
گر ستوری کنی و علم نیاموزی****بر تو تاوان بود این عمر، بلی، تاوان
گر تو را همت بر خواب و خور افتاده است****گرت گویم که ستوری نبود بهتان
سوی هشیار و خردمند ستوری تو****گر تو را از دین مشغول کند دندان
ای به نان کرده بدل عمر گرامی را****من ندیدم چو تو بی حاصل بازرگان
طمعت گرد جهان خیره همی تازد****گوی گشته ستی، ای پیر، و طمع چوگان
مرد غواص به دریای بزرگ اندر****جان شیرین بدهد بر طمع مرجان
جهد آن کن که از این کان جهان جان را****برگذاری به خرد زین فلک گردان
چه روی از پس این دیو گریزنده****چه زنی پتک بر این سرد و قوی سندان
مر مرا تازه جوانی زپس او شد،****ای جوان گر خبرت هست، چنین خلقان
ای جوان، عبرت از این پیر هم اکنون گیر****از سر سولان بندیش هم از پایان
اشعار کامبیز صدیقی کسمایی 
بهرام سالکی_غزلیات 
اسدي توسي(گرشاسپ نامه)3 
اقبال لاهوری(ارمغان حجاز) 
غزلیات ابن حسام خوسفی 
برگزيده اشعار فروغ فرخزاد3 
فیلم تشکیل جنین/مراحل لقاح تا رشد جنین
شکارچی که شکار شد
عصاره گوشت..
حمله ببر به یک مرد
تفسیر المیزان_جلد_1(استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه )
اشعار استاد شهریار
پنج گنج نظامی گنجوی4
بانك جامع اشعار حضرت رقيه (ع).jpg "زندگینامه امام حسین علیه السلام")
زندگینامه امام حسین علیه السلام
تعیین جنسیت جنین با جوش شیرین!
اختلالات سازگاری : Adjustment disorders شرح بيماري علايم شايع ...
نَحمِیا,_nehemiah
باقالی خورش (باقالا قاتق)
18خاصیت شاه پسند وحشي: Vervain ...
دانلود رایگان نرمافزارهای پولی EaseUS
سوپ ماهی آمور(روش ایرانی)