مثنوي معنوي_دفترچهارم1تا40

مثنوي معنوي_دفترچهارم1تا40

بخش ۱ - سر آغاز

ای ضیاء الحق حسام الدین توی

که گذشت از مه به نورت مثنوی

همت عالی تو ای مرتجا

می‌کشد این را خدا داند کجا

گردن این مثنوی را بسته‌ای

می‌کشی آن سوی که دانسته‌ای

مثنوی پویان کشنده ناپدید

ناپدید از جاهلی کش نیست دید

مثنوی را چون تو مبدا بوده‌ای

گر فزون گردد توش افزوده‌ای

چون چنین خواهی خدا خواهد چنین

می‌دهد حق آرزوی متقین

کان لله بوده‌ای در ما مضی

تا که کان الله پیش آمد جزا

مثنوی از تو هزاران شکر داشت

در دعا و شکر کفها بر فراشت

در لب و کفش خدا شکر تو دید

فضل کرد و لطف فرمود و مزید

زانک شاکر را زیادت وعده است

آنچنانک قرب مزد سجده است

گفت واسجد واقترب یزدان ما

قرب جان شد سجده ابدان ما

گر زیادت می‌شود زین رو بود

نه از برای بوش و های و هو بود

با تو ما چون رز به تابستان خوشیم

حکم داری هین بکش تا می‌کشیم

خوش بکش این کاروان را تا به حج

ای امیر صبر مفتاح الفرج

حج زیارت کردن خانه بود

حج رب البیت مردانه بود

زان ضیا گفتم حسام‌الدین ترا

که تو خورشیدی و این دو وصفها

کین حسام و این ضیا یکیست هین

تیغ خورشید از ضیا باشد یقین

نور از آن ماه باشد وین ضیا

آن خورشید این فرو خوان از نبا

شمس را قرآن ضیا خواند ای پدر

و آن قمر را نور خواند این را نگر

شمس چون عالی‌تر آمد خود ز ماه

پس ضیا از نور افزون دان به جاه

بس کس اندر نور مه منهج ندید

چون برآمد آفتاب آن شد پدید

آفتاب اعواض را کامل نمود

لاجرم بازارها در روز بود

تا که قلب و نقد نیک آید پدید

تا بود از غبن و از حیله بعید

تا که نورش کامل آمد در زمین

تاجران را رحمة للعالمین

لیک بر قلاب مبغوضست و سخت

زانک ازو شد کاسد او را نقد و رخت

پس عدو جان صرافست قلب

دشمن درویش کی بود غیر کلب

انبیا با دشمنان بر می‌تنند

پس ملایک رب سلم می‌زنند

کین چراغی را که هست او نور کار

از پف و دمهای دزدان دور دار

دزد و قلابست خصم نور بس

زین دو ای فریادرس فریاد رس

روشنی بر دفتر چارم بریز

کآفتاب از چرخ چارم کرد خیز

هین ز چارم نور ده خورشیدوار

تا بتابد بر بلاد و بر دیار

هر کش افسانه بخواند افسانه است

وآنک دیدش نقد خود مردانه است

آب نیلست و به قبطی خون نمود

قوم موسی را نه خون بد آب بود

دشمن این حرف این دم در نظر

شد ممثل سرنگون اندر سقر

ای ضیاء الحق تو دیدی حال او

حق نمودت پاسخ افعال او

دیدهٔ غیبت چو غیبست اوستاد

کم مبادا زین جهان این دید و داد

این حکایت را که نقد وقت ماست

گر تمامش می‌کنی اینجا رواست

ناکسان را ترک کن بهر کسان

قصه را پایان بر و مخلص رسان

این حکایت گر نشد آنجا تمام

چارمین جلدست آرش در نظام

بخش ۲ - تمامی حکایت آن عاشق که از عسس گریخت در باغی مجهول خود معشوق را در باغ یافت و عسس را از شادی دعای خیر می‌کرد و می‌گفت کی عسی ان تکرهوا شیا و هو خیر لکم

اندر آن بودیم کان شخص از عسس

راند اندر باغ از خوفی فرس

بود اندر باغ آن صاحب‌جمال

کز غمش این در عنا بد هشت سال

سایهٔ او را نبود امکان دید

هم‌چو عنقا وصف او را می‌شنید

جز یکی لقیه که اول از قضا

بر وی افتاد و شد او را دلربا

بعد از آن چندان که می‌کوشید او

خود مجالش می‌نداد آن تندخو

نه بلا به چاره بودش نه به مال

چشم پر و بی‌طمع بود آن نهال

عاشق هر پیشه‌ای و مطلبی

حق بیالود اول کارش لبی

چون بدان آسیب در جست آمدند

پیش پاشان می‌نهد هر روز بند

چون در افکندش بجست و جوی کار

بعد از آن در بست که کابین بیار

هم بر آن بو می‌تنند و می‌روند

هر دمی راجی و آیس می‌شوند

هر کسی را هست اومید بری

که گشادندش در آن روزی دری

باز در بستندش و آن درپرست

بر همان اومید آتش پا شدست

چون درآمد خوش در آن باغ آن جوان

خود فرو شد پا به گنجش ناگهان

مر عسس را ساخته یزدان سبب

تا ز بیم او دود در باغ شب

بیند آن معشوقه را او با چراغ

طالب انگشتری در جوی باغ

پس قرین می‌کرد از ذوق آن نفس

با ثنای حق دعای آن عسس

که زیان کردم عسس را از گریز

بیست چندان سیم و زر بر وی بریز

از عوانی مر ورا آزاد کن

آنچنان که شادم او را شاد کن

سعد دارش این جهان و آن جهان

از عوانی و سگی‌اش وا رهان

گرچه خوی آن عوان هست ای خدا

که هماره خلق را خواهد بلا

گر خبر آید که شه جرمی نهاد

بر مسلمانان شود او زفت و شاد

ور خبر آید که شه رحمت نمود

از مسلمانان فکند آن را به جود

ماتمی در جان او افتد از آن

صد چنین ادبارها دارد عوان

او عوان را در دعا در می‌کشید

کز عوان او را چنان راحت رسید

بر همه زهر و برو تریاق بود

آن عوان پیوند آن مشتاق بود

پس بد مطلق نباشد در جهان

بد به نسبت باشد این را هم بدان

در زمانه هیچ زهر و قند نیست

که یکی را پا دگر را بند نیست

مر یکی را پا دگر را پای‌بند

مر یکی را زهر و بر دیگر چو قند

زهر مار آن مار را باشد حیات

نسبتش با آدمی باشد ممات

خلق آبی را بود دریا چو باغ

خلق خاکی را بود آن مرگ و داغ

همچنین بر می‌شمر ای مرد کار

نسبت این از یکی کس تا هزار

زید اندر حق آن شیطان بود

در حق شخصی دگر سلطان بود

آن بگوید زید صدیق سنیست

وین بگوید زید گبر کشتنیست

گر تو خواهی کو ترا باشد شکر

پس ورا از چشم عشاقش نگر

منگر از چشم خودت آن خوب را

بین به چشم طالبان مطلوب را

چشم خود بر بند زان خوش‌چشم تو

عاریت کن چشم از عشاق او

بلک ازو کن عاریت چشم و نظر

پس ز چشم او بروی او نگر

تا شوی آمن ز سیری و ملال

گفت کان الله له زین ذوالجلال

چشم او من باشم و دست و دلش

تا رهد از مدبریها مقبلش

هر چه مکرو هست چون شد او دلیل

سوی محبوبت حبیبست و خلیل

بخش ۳ - حکایت آن واعظ کی هر آغاز تذکیر دعای ظالمان و سخت‌دلان و بی‌اعتقادان کردی

آن یکی واعظ چو بر تخت آمدی

قاطعان راه را داعی شدی

دست برمی‌داشت یا رب رحم ران

بر بدان و مفسدان و طاغیان

بر همه تسخرکنان اهل خیر

برهمه کافردلان و اهل دیر

می‌نکردی او دعا بر اصفیا

می‌نکردی جز خبیثان را دعا

مر ورا گفتند کین معهود نیست

دعوت اهل ضلالت جود نیست

گفت نیکویی ازینها دیده‌ام

من دعاشان زین سبب بگزیده‌ام

خبث و ظلم و جور چندان ساختند

که مرا از شر به خیر انداختند

هر گهی که رو به دنیا کردمی

من ازیشان زخم و ضربت خوردمی

کردمی از زخم آن جانب پناه

باز آوردندمی گرگان به راه

چون سبب‌ساز صلاح من شدند

پس دعاشان بر منست ای هوشمند

بنده می‌نالد به حق از درد و نیش

صد شکایت می‌کند از رنج خویش

حق همی گوید که آخر رنج و درد

مر ترا لابه کنان و راست کرد

این گله زان نعمتی کن کت زند

از در ما دور و مطرودت کند

در حقیقت هر عدو داروی تست

کیمیا و نافع و دلجوی تست

که ازو اندر گریزی در خلا

استعانت جویی از لطف خدا

در حقیقت دوستانت دشمن‌اند

که ز حضرت دور و مشغولت کنند

هست حیوانی که نامش اشغرست

او به زخم چوب زفت و لمترست

تا که چوبش می‌زنی به می‌شود

او ز زخم چوب فربه می‌شود

نفس مؤمن اشغری آمد یقین

کو به زخم رنج زفتست و سمین

زین سبب بر انبیا رنج و شکست

از همه خلق جهان افزونترست

تا ز جانها جانشان شد زفت‌تر

که ندیدند آن بلا قوم دگر

پوست از دارو بلاکش می‌شود

چون ادیم طایفی خوش می‌شود

ورنه تلخ و تیز مالیدی درو

گنده گشتی ناخوش و ناپاک بو

آدمی را پوست نامدبوغ دان

از رطوبتها شده زشت و گران

تلخ و تیز و مالش بسیار ده

تا شود پاک و لطیف و با فره

ور نمی‌توانی رضا ده ای عیار

گر خدا رنجت دهد بی‌اختیار

که بلای دوست تطهیر شماست

علم او بالای تدبیر شماست

چون صفا بیند بلا شیرین شود

خوش شود دارو چو صحت‌بین شود

برد بیند خویش را در عین مات

پس بگوید اقتلونی یا ثقات

این عوان در حق غیری سود شد

لیک اندر حق خود مردود شد

رحم ایمانی ازو ببریده شد

کین شیطانی برو پیچیده شد

کارگاه خشم گشت و کین‌وری

کینه دان اصل ضلال و کافری

بخش ۴ - سال کردن از عیسی علیه‌السلام کی در وجود از همهٔ صعبها صعب‌تر چیست

گفت عیسی را یکی هشیار سر

چیست در هستی ز جمله صعب‌تر

گفتش ای جان صعب‌تر خشم خدا

که از آن دوزخ همی لرزد چو ما

گفت ازین خشم خدا چه بود امان

گفت ترک خشم خویش اندر زمان

پس عوان که معدن این خشم گشت

خشم زشتش از سبع هم در گذشت

چه امیدستش به رحمت جز مگر

باز گردد زان صفت آن بی‌هنر

گرچه عالم را ازیشان چاره نیست

این سخن اندر ضلال افکندنیست

چاره نبود هم جهان را از چمین

لیک نبود آن چمین ماء معین

بخش ۵ - قصد خیانت کردن عاشق و بانگ بر زدن معشوق بر وی

چونک تنهااش بدید آن ساده مرد

زود او قصد کنار و بوسه کرد

بانگ بر وی زد به هیبت آن نگار

که مرو گستاخ ادب را هوش دار

گفت آخر خلوتست و خلق نی

آب حاضر تشنهٔ هم‌چون منی

کس نمی‌جنبد درینجا جز که باد

کیست حاضر کیست مانع زین گشاد

گفت ای شیدا تو ابله بوده‌ای

ابلهی وز عاقلان نشنوده‌ای

باد را دیدی که می‌جنبد بدان

بادجنبانیست اینجا بادران

جزو بادی که به حکم ما درست

بادبیزن تا نجنبانی نجست

جنبش این جزو باد ای ساده مرد

بی‌تو و بی‌بادبیزن سر نکرد

جنبش باد نفس کاندر لبست

تابع تصریف جان و قالبست

گاه دم را مدح و پیغامی کنی

گاه دم را هجو و دشنامی کنی

پس بدان احوال دیگر بادها

که ز جز وی کل می‌بیند نهی

باد را حق گه بهاری می‌کند

در دیش زین لطف عاری می‌کند

بر گروه عاد صرصر می‌کند

باز بر هودش معطر می‌کند

می‌کند یک باد را زهر سموم

مر صبا را می‌کند خرم‌قدوم

باد دم را بر تو بنهاد او اساس

تا کنی هر باد را بر وی قیاس

دم نمی‌گردد سخن بی‌لطف و قهر

بر گروهی شهد و بر قومیست زهر

مروحه جنبان پی انعام کس

وز برای قهر هر پشه و مگس

مروحهٔ تقدیر ربانی چرا

پر نباشد ز امتحان و ابتلا

چونک جزو باد دم یا مروحه

نیست الا مفسده یا مصلحه

این شمال و این صبا و این دبور

کی بود از لطف و از انعام دور

یک کف گندم ز انباری ببین

فهم کن کان جمله باشد همچنین

کل باد از برج باد آسمان

کی جهد بی مروحهٔ آن بادران

بر سر خرمن به وقت انتقاد

نه که فلاحان ز حق جویند باد

تا جدا گردد ز گندم کاهها

تا به انباری رود یا چاهها

چون بماند دیر آن باد وزان

جمله را بینی به حق لابه‌کنان

همچنین در طلق آن باد ولاد

گر نیاید بانگ درد آید که داد

گر نمی‌دانند کش راننده اوست

باد را پس کردن زاری چه خوست

اهل کشتی همچنین جویای باد

جمله خواهانش از آن رب العباد

همچنین در درد دندانها ز باد

دفع می‌خواهی بسوز و اعتقاد

از خدا لابه‌کنان آن جندیان

که بده باد ظفر ای کامران

رقعهٔ تعویذ می‌خواهند نیز

در شکنجهٔ طلق زن از هر عزیز

پس همه دانسته‌اند آن را یقین

که فرستد باد رب‌العالمین

پس یقین در عقل هر داننده هست

اینک با جنبنده جنباننده هست

گر تو او را می‌نبینی در نظر

فهم کن آن را به اظهار اثر

تن به جان جنبد نمی‌بینی تو جان

لیک از جنبیدن تن جان بدان

گفت او گر ابلهم من در ادب

زیرکم اندر وفا و در طلب

گفت ادب این بود خود که دیده شد

آن دگر را خود همی‌دانی تو لد

بخش ۶ - قصهٔ آن صوفی کی زن خود را بیگانه‌ای بگرفت

صوفیی آمد به سوی خانه روز

خانه یک در بود و زن با کفش‌دوز

جفت گشته با رهی خویش زن

اندر آن یک حجره از وسواس تن

چون بزد صوفی به جد در چاشتگاه

هر دو درماندند نه حیلت نه راه

هیچ معهودش نبد کو آن زمان

سوی خانه باز گردد از دکان

قاصدا آن روز بی‌وقت آن مروع

از خیالی کرد تا خانه رجوع

اعتماد زن بر آن کو هیچ بار

این زمان فا خانه نامد او ز کار

آن قیاسش راست نامد از قضا

گرچه ستارست هم بدهد سزا

چونک بد کردی بترس آمن مباش

زانک تخمست و برویاند خداش

چند گاهی او بپوشاند که تا

آیدت زان بد پشیمان و حیا

عهد عمر آن امیر مؤمنان

داد دزدی را به جلاد و عوان

بانگ زد آن دزد کای میر دیار

اولین بارست جرمم زینهار

گفت عمر حاش لله که خدا

بار اول قهر بارد در جزا

بارها پوشد پی اظهار فضل

باز گیرد از پی اظهار عدل

تا که این هر دو صفت ظاهر شود

آن مبشر گردد این منذر شود

بارها زن نیز این بد کرده بود

سهل بگذشت آن و سهلش می‌نمود

آن نمی‌دانست عقل پای‌سست

که سبو دایم ز جو ناید درست

آنچنانش تنگ آورد آن قضا

که منافق را کند مرگ فجا

نه طریق و نه رفیق و نه امان

دست کرده آن فرشته سوی جان

آنچنان کین زن در آن حجره جفا

خشک شد او و حریفش ز ابتلا

گفت صوفی با دل خود کای دو گبر

از شما کینه کشم لیکن به صبر

لیک نادانسته آرم این نفس

تا که هر گوشی ننوشد این جرس

از شما پنهان کشد کینه محق

اندک اندک هم‌چو بیماری دق

مرد دق باشد چو یخ هر لحظه کم

لیک پندارد بهر دم بهترم

هم‌چو کفتاری که می‌گیرندش و او

غرهٔ آن گفت کین کفتار کو

هیچ پنهان‌خانه آن زن را نبود

سمج و دهلیز و ره بالا نبود

نه تنوری که در آن پنهان شود

نه جوالی که حجاب آن شود

هم‌چو عرصهٔ پهن روز رستخیز

نه گو و نه پشته نه جای گریز

گفت یزدان وصف این جای حرج

بهر محشر لا تری فیها عوج

بخش ۷ - معشوق را زیر چادر پنهان کردن جهت تلبیس و بهانه گفتن زن کی ان کید کن عظیم

چادر خود را برو افکند زود

مرد را زن ساخت و در را بر گشود

زیر چادر مرد رسوا و عیان

سخت پیدا چون شتر بر نردبان

گفت خاتونیست از اعیان شهر

مر ورا از مال و اقبالست بهر

در ببستم تا کسی بیگانه‌ای

در نیاید زود نادانانه‌ای

گفت صوفی چیستش هین خدمتی

تا بر آرم بی‌سپاس و منتی

گفت میلش خویشی و پیوستگیست

نیک خاتونیست حق داند که کیست

خواست دختر را ببیند زیر دست

اتفاقا دختر اندر مکتبست

باز گفت ار آرد باشد یا سبوس

می‌کنم او را به جان و دل عروس

یک پسر دارد که اندر شهر نیست

خوب و زیرک چابک و مکسب کنیست

گفت صوفی ما فقیر و زار و کم

قوم خاتون مال‌دار و محتشم

کی بود این کفو ایشان در زواج

یک در از چوب و دری دیگر ز عاج

کفو باید هر دو جفت اندر نکاح

ورنه تنگ آید نماند ارتیاح

بخش ۸ - گفتن زن کی او در بند جهاز نیست مراد او ستر و صلاحست و جواب گفتن صوفی این را سرپوشیده

گفت گفتم من چنین عذری و او

گفت نه من نیستم اسباب جو

ما ز مال و زر ملول و تخمه‌ایم

ما به حرص و جمع نه چون عامه‌ایم

قصد ما سترست و پاکی و صلاح

در دو عالم خود بدان باشد فلاح

باز صوفی عذر درویشی بگفت

و آن مکرر کرد تا نبود نهفت

گفت زن من هم مکرر کرده‌ام

بی‌جهازی را مقرر کرده‌ام

اعتقاد اوست راسختر ز کوه

که ز صد فقرش نمی‌آید شکوه

او همی‌گوید مرادم عفتست

از شما مقصود صدق و همتست

گفت صوفی خود جهاز و مال ما

دید و می‌بیند هویدا و خفا

خانهٔ تنگی مقام یک تنی

که درو پنهان نماند سوزنی

باز ستر و پاکی و زهد و صلاح

او ز ما به داند اندر انتصاح

به ز ما می‌داند او احوال ستر

وز پس و پیش و سر و دنبال ستر

ظاهرا او بی‌جهاز و خادمست

وز صلاح و ستر او خود عالمست

شرح مستوری ز بابا شرط نیست

چون برو پیدا چو روز روشنیست

این حکایت را بدان گفتم که تا

لاف کم بافی چو رسوا شد خطا

مر ترا ای هم به دعوی مستزاد

این بدستت اجتهاد و اعتقاد

چون زن صوفی تو خاین بوده‌ای

دام مکر اندر دغا بگشوده‌ای

که ز هر ناشسته رویی کپ زنی

شرم داری وز خدای خویش نی

بخش ۹ - غرض از سمیع و بصیر گفتن خدا را

از پی آن گفت حق خود را بصیر

که بود دید ویت هر دم نذیر

از پی آن گفت حق خود را سمیع

تا ببندی لب ز گفتار شنیع

از پی آن گفت حق خود را علیم

تا نیندیشی فسادی تو ز بیم

نیست اینها بر خدا اسم علم

که سیه کافور دارد نام هم

اسم مشتقست و اوصاف قدیم

نه مثال علت اولی سقیم

ورنه تسخر باشد و طنز و دها

کر را سامع ضریران را ضیا

یا علم باشد حیی نام وقیح

یا سیاه زشت را نام صبیح

طفلک نوزاده را حاجی لقب

یا لقب غازی نهی بهر نسب

گر بگویند این لقبها در مدیح

تا ندارد آن صفت نبود صحیح

تسخر و طنزی بود آن یا جنون

پاک حق عما یقول الظالمون

من همی دانستمت پیش از وصال

که نکورویی ولیکن بدخصال

من همی دانستمت پیش از لقا

کز ستیزه راسخی اندر شقا

چونک چشمم سرخ باشد در غمش

دانمش زان درد گر کم بینمش

تو مرا چون بره دیدی بی شبان

تو گمان بردی ندارم پاسبان

عاشقان از درد زان نالیده‌اند

که نظر ناجایگه مالیده‌اند

بی‌شبان دانسته‌اند آن ظبی را

رایگان دانسته‌اند آن سبی را

تا ز غمزه تیر آمد بر جگر

که منم حارس گزافه کم نگر

کی کم از بره کم از بزغاله‌ام

که نباشد حارس از دنباله‌ام

حارسی دارم که ملکش می‌سزد

داند او بادی که آن بر من وزد

سرد بود آن باد یا گرم آن علیم

نیست غافل نیست غایب ای سقیم

نفس شهوانی ز حق کرست و کور

من به دل کوریت می‌دیدم ز دور

هشت سالت زان نپرسیدم به هیچ

که پرت دیدم ز جهل پیچ پیچ

خود چه پرسم آنک او باشد بتون

که تو چونی چون بود او سرنگون

بخش ۱۰ - مثال دنیا چون گولخن و تقوی چون حمام

شهوت دنیا مثال گلخنست

که ازو حمام تقوی روشنست

لیک قسم متقی زین تون صفاست

زانک در گرمابه است و در نقاست

اغنیا مانندهٔ سرگین‌کشان

بهر آتش کردن گرمابه‌بان

اندریشان حرص بنهاده خدا

تا بود گرمابه گرم و با نوا

ترک این تون گوی و در گرمابه ران

ترک تون را عین آن گرمابه دان

هر که در تونست او چون خادمست

مر ورا که صابرست و حازمست

هر که در حمام شد سیمای او

هست پیدا بر رخ زیبای او

تونیان را نیز سیما آشکار

از لباس و از دخان و از غبار

ور نبینی روش بویش را بگیر

بو عصا آمد برای هر ضریر

ور نداری بو در آرش در سخن

از حدیث نو بدان راز کهن

پس بگوید تونیی صاحب ذهب

بیست سله چرک بردم تا به شب

حرص تو چون آتشست اندر جهان

باز کرده هر زبانه صد دهان

پیش عقل این زر چو سرگین ناخوشست

گرچه چون سرگین فروغ آتشست

آفتابی که دم از آتش زند

چرک تر را لایق آتش کند

آفتاب آن سنگ را هم کرد زر

تا بتون حرص افتد صد شرر

آنک گوید مال گرد آورده‌ام

چیست یعنی چرک چندین برده‌ام

این سخن گرچه که رسوایی‌فزاست

در میان تونیان زین فخرهاست

که تو شش سله کشیدی تا به شب

من کشیدم بیست سله بی کرب

آنک در تون زاد و پاکی را ندید

بوی مشک آرد برو رنجی پدید

بخش ۱۱ - قصهٔ آن دباغ کی در بازار عطاران از بوی عطر و مشک بیهوش و رنجور شد

آن یکی افتاد بیهوش و خمید

چونک در بازار عطاران رسید

بوی عطرش زد ز عطاران راد

تا بگردیدش سر و بر جا فتاد

هم‌چو مردار اوفتاد او بی‌خبر

نیم روز اندر میان ره‌گذر

جمع آمد خلق بر وی آن زمان

جملگان لاحول‌گو درمان کنان

آن یکی کف بر دل او می براند

وز گلاب آن دیگری بر وی فشاند

او نمی‌دانست کاندر مرتعه

از گلاب آمد ورا آن واقعه

آن یکی دستش همی‌مالید و سر

وآن دگر کهگل همی آورد تر

آن بخور عود و شکر زد به هم

وآن دگر از پوششش می‌کرد کم

وآن دگر نبضش که تا چون می‌جهد

وان دگر بوی از دهانش می‌ستد

تا که می خوردست و یا بنگ و حشیش

خلق درماندند اندر بیهشیش

پس خبر بردند خویشان را شتاب

که فلان افتاده است آن‌جا خراب

کس نمی‌داند که چون مصروع گشت

یا چه شد کور افتاد از بام طشت

یک برادر داشت آن دباغ زفت

گربز و دانا بیامد زود تفت

اندکی سرگین سگ در آستین

خلق را بشکافت و آمد با حنین

گفت من رنجش همی دانم ز چیست

چون سبب دانی دوا کردن جلیست

چون سبب معلوم نبود مشکلست

داروی رنج و در آن صد محملست

چون بدانستی سبب را سهل شد

دانش اسباب دفع جهل شد

گفت با خود هستش اندر مغز و رگ

توی بر تو بوی آن سرگین سگ

تا میان اندر حدث او تا به شب

غرق دباغیست او روزی‌طلب

پس چنین گفتست جالینوس مه

آنچ عادت داشت بیمار آنش ده

کز خلاف عادتست آن رنج او

پس دوای رنجش از معتاد جو

چون جعل گشتست از سرگین‌کشی

از گلاب آید جعل را بیهشی

هم از آن سرگین سگ داروی اوست

که بدان او را همی معتاد و خوست

الخبیثات الخبیثین را بخوان

رو و پشت این سخن را باز دان

ناصحان او را به عنبر یا گلاب

می دوا سازند بهر فتح باب

مر خبیثان را نسازد طیبات

درخور و لایق نباشد ای ثقات

چون ز عطر وحی کر گشتند و گم

بد فغانشان که تطیرنا بکم

رنج و بیماریست ما را این مقال

نیست نیکو وعظتان ما را به فال

گر بیاغازید نصحی آشکار

ما کنیم آن دم شما را سنگسار

ما بلغو و لهو فربه گشته‌ایم

در نصیحت خویش را نسرشته‌ایم

هست قوت ما دروغ و لاف و لاغ

شورش معده‌ست ما را زین بلاغ

رنج را صدتو و افزون می‌کنید

عقل را دارو به افیون می‌کنید

بخش ۱۲ - معالجه کردن برادر دباغ دباغ را به خفیه به بوی سرگین

خلق را می‌راند از وی آن جوان

تا علاجش را نبینند آن کسان

سر به گوشش برد هم‌چون رازگو

پس نهاد آن چیز بر بینی او

کو به کف سرگین سگ ساییده بود

داروی مغز پلید آن دیده بود

ساعتی شد مرد جنبیدن گرفت

خلق گفتند این فسونی بد شگفت

کین بخواند افسون به گوش او دمید

مرده بود افسون به فریادش رسید

جنبش اهل فساد آن سو بود

که زنا و غمزه و ابرو بود

هر کرا مشک نصیحت سود نیست

لاجرم با بوی بد خو کرد نیست

مشرکان را زان نجس خواندست حق

کاندرون پشک زادند از سبق

کرم کو زادست در سرگین ابد

می‌نگرداند به عنبر خوی خود

چون نزد بر وی نثار رش نور

او همه جسمست بی‌دل چون قشور

ور ز رش نور حق قسمیش داد

هم‌چو رسم مصر سرگین مرغ‌زاد

لیک نه مرغ خسیس خانگی

بلک مرغ دانش و فرزانگی

تو بدان مانی کز آن نوری تهی

زآنک بینی بر پلیدی می‌نهی

از فراقت زرد شد رخسار و رو

برگ زردی میوهٔ ناپخته تو

دیگ ز آتش شد سیاه و دودفام

گوشت از سختی چنین ماندست خام

هشت سالت جوش دادم در فراق

کم نشد یک ذره خامیت و نفاق

غورهٔ تو سنگ بسته کز سقام

غوره‌ها اکنون مویزند و تو خام

بخش ۱۳ - عذر خواستن آن عاشق از گناه خویش به تلبیس و روی پوش و فهم کردن معشوق آن را نیز

گفت عاشق امتحان کردم مگیر

تا ببینم تو حریفی یا ستیر

من همی دانستمت بی‌امتحان

لیک کی باشد خبر هم‌چون عیان

آفتابی نام تو مشهور و فاش

چه زیانست ار بکردم ابتلاش

تو منی من خویشتن را امتحان

می‌کنم هر روز در سود و زیان

انبیا را امتحان کرده عدات

تا شده ظاهر ازیشان معجزات

امتحان چشم خود کردم به نور

ای که چشم بد ز چشمان تو دور

این جهان هم‌چون خرابست و تو گنج

گر تفحص کردم از گنجت مرنج

زان چنین بی‌خردگی کردم گزاف

تا زنم با دشمنان هر بار لاف

تا زبانم چون ترا نامی نهد

چشم ازین دیده گواهیها دهد

گر شدم در راه حرمت راه‌زن

آمدم ای مه به شمشیر و کفن

جز به دست خود مبرم پا و سر

که ازین دستم نه از دست دگر

از جدایی باز می‌رانی سخن

هر چه خواهی کن ولیکن این مکن

در سخن آباد این دم راه شد

گفت امکان نیست چون بیگاه شد

پوستها گفتیم و مغز آمد دفین

گر بمانیم این نماند همچنین

بخش ۱۴ - رد کردن معشوقه عذر عاشق را و تلبیس او را در روی او مالیدن

در جوابش بر گشاد آن یار لب

کز سوی ما روز سوی تست شب

حیله‌های تیره اندر داوری

پیش بینایان چرا می‌آوری

هر چه در دل داری از مکر و رموز

پیش ما رسواست و پیدا هم‌چو روز

گر بپوشیمش ز بنده‌پروری

تو چرا بی‌رویی از حد می‌بری

از پدر آموز که آدم در گناه

خوش فرود آمد به سوی پایگاه

چون بدید آن عالم الاسرار را

بر دو پا استاد استغفار را

بر سر خاکستر انده نشست

از بهانه شاخ تا شاخی نجست

ربنا انا ظلمنا گفت و بس

چونک جانداران بدید از پیش و پس

دید جانداران پنهان هم‌چو جان

دورباش هر یکی تا آسمان

که هلا پیش سلیمان مور باش

تا بنشکافد ترا این دورباش

جز مقام راستی یک دم مه‌ایست

هیچ لالا مرد را چون چشم نیست

کور اگر از پند پالوده شود

هر دمی او باز آلوده شود

آدما تو نیستی کور از نظر

لیک اذا جاء القضا عمی البصر

عمرها باید به نادر گاه‌گاه

تا که بینا از قضا افتد به چاه

کور را خود این قضا همراه اوست

که مرورا اوفتادن طبع و خوست

در حدث افتد نداند بوی چیست

از منست این بوی یا ز آلودگیست

ور کسی بر وی کند مشکی نثار

هم ز خود داند نه از احسان یار

پس دو چشم روشن ای صاحب‌نظر

مر ترا صد مادرست و صد پدر

خاصه چشم دل آن هفتاد توست

وین دو چشم حس خوشه‌چین اوست

ای دریغا ره‌زنان بنشسته‌اند

صد گره زیر زبانم بسته‌اند

پای‌بسته چون رود خوش راهوار

بس گران بندیست این معذور دار

این سخن اشکسته می‌آید دلا

کین سخن درست غیرت آسیا

در اگر چه خرد و اشکسته شود

توتیای دیدهٔ خسته شود

ای در از اشکست خود بر سر مزن

کز شکستن روشنی خواهی شدن

همچنین اشکسته بسته گفتنیست

حق کند آخر درستش کو غنیست

گندم ار بشکست و از هم در سکست

بر دکان آمد که نک نان درست

تو هم ای عاشق چو جرمت گشت فاش

آب و روغن ترک کن اشکسته باش

آنک فرزندان خاص آدم‌اند

نفحهٔ انا ظلمنا می‌دمند

حاجت خود عرضه کن حجت مگو

هم‌چو ابلیس لعین سخت‌رو

سخت‌رویی گر ورا شد عیب‌پوش

در ستیز و سخت‌رویی رو بکوش

آن ابوجهل از پیمبر معجزی

خواست هم‌چون کینه‌ور ترکی غزی

لیک آن صدیق حق معجز نخواست

گفت این رو خود نگوید جز که راست

کی رسد هم‌چون توی را کز منی

امتحان هم‌چو من یاری کنی

بخش ۱۵ - گفتن آن جهود علی را کرم الله وجهه کی اگر اعتماد داری بر حافظی حق از سر این کوشک خود را در انداز و جواب گفتن امیرالمؤمنین او را

مرتضی را گفت روزی یک عنود

کو ز تعظیم خدا آگه نبود

بر سر بامی و قصری بس بلند

حفظ حق را واقفی ای هوشمند

گفت آری او حفیظست و غنی

هستی ما را ز طفلی و منی

گفت خود را اندر افکن هین ز بام

اعتمادی کن بحفظ حق تمام

تا یقین گرددمرا ایقان تو

و اعتقاد خوب با برهان تو

پس امیرش گفت خامش کن برو

تا نگردد جانت زین جرات گرو

کی رسد مر بنده را که با خدا

آزمایش پیش آرد ز ابتلا

بنده را کی زهره باشد کز فضول

امتحان حق کند ای گیج گول

آن خدا را می‌رسد کو امتحان

پیش آرد هر دمی با بندگان

تا به ما ما را نماید آشکار

که چه داریم از عقیده در سرار

هیچ آدم گفت حق را که ترا

امتحان کردم درین جرم و خطا

تا ببینم غایت حلمت شها

اه کرا باشد مجال این کرا

عقل تو از بس که آمد خیره‌سر

هست عذرت از گناه تو بتر

آنک او افراشت سقف آسمان

تو چه دانی کردن او را امتحان

ای ندانسته تو شر و خیر را

امتحان خود را کن آنگه غیر را

امتحان خود چو کردی ای فلان

فارغ آیی ز امتحان دیگران

چون بدانستی که شکردانه‌ای

پس بدانی کاهل شکرخانه‌ای

پس بدان بی‌امتحانی که اله

شکری نفرستدت ناجایگاه

این بدان بی‌امتحان از علم شاه

چون سری نفرستدت در پایگاه

هیچ عاقل افکند در ثمین

در میان مستراحی پر چمین

زانک گندم را حکیم آگهی

هیچ نفرستد به انبار کهی

شیخ را که پیشوا و رهبرست

گر مریدی امتحان کرد او خرست

امتحانش گر کنی در راه دین

هم تو گردی ممتحن ای بی‌یقین

جرات و جهلت شود عریان و فاش

او برهنه کی شود زان افتتاش

گر بیاید ذره سنجد کوه را

بر درد زان که ترازوش ای فتی

کز قیاس خود ترازو می‌تند

مرد حق را در ترازو می‌کند

چون نگنجد او به میزان خرد

پس ترازوی خرد را بر درد

امتحان هم‌چون تصرف دان درو

تو تصرف بر چنان شاهی مجو

چه تصرف کرد خواهد نقشها

بر چنان نقاش بهر ابتلا

امتحانی گر بدانست و بدید

نی که هم نقاش آن بر وی کشید

چه قدر باشد خود این صورت که بست

پیش صورتها که در علم ویست

وسوسهٔ این امتحان چون آمدت

بخت بد دان کآمد و گردن زدت

چون چنین وسواس دیدی زود زود

با خدا گرد و در آ اندر سجود

سجده گه را تر کن از اشک روان

کای خدا تو وا رهانم زین گمان

آن زمان کت امتحان مطلوب شد

مسجد دین تو پر خروب شد

بخش ۱۶ - قصهٔ مسجد اقصی و خروب و عزم کردن داود علیه‌السلام پیش از سلیمان علیه‌السلام بر بنای آن مسجد

چون درآمد عزم داودی به تنگ

که بسازد مسجد اقصی به سنگ

وحی کردش حق که ترک این بخوان

که ز دستت برنیاید این مکان

نیست در تقدیر ما آنک تو این

مسجد اقصی بر آری ای گزین

گفت جرمم چیست ای دانای راز

که مرا گویی که مسجد را مساز

گفت بی‌جرمی تو خونها کرده‌ای

خون مظلومان بگردن برده‌ای

که ز آواز تو خلقی بی‌شمار

جان بدادند و شدند آن را شکار

خون بسی رفتست بر آواز تو

بر صدای خوب جان‌پرداز تو

گفت مغلوب تو بودم مست تو

دست من بر بسته بود از دست تو

نه که هر مغلوب شه مرحوم بود

نه که المغلوب کالمعدوم بود

گفت این مغلوب معدومیست کو

جز به نسبت نیست معدوم ایقنوا

این چنین معدوم کو از خویش رفت

بهترین هستها افتاد و زفت

او به نسبت با صفات حق فناست

در حقیقت در فنا او را بقاست

جملهٔ ارواح در تدبیر اوست

جملهٔ اشباح هم در تیر اوست

آنک او مغلوب اندر لطف ماست

نیست مضطر بلک مختار ولاست

منتهای اختیار آنست خود

که اختیارش گردد اینجا مفتقد

اختیاری را نبودی چاشنی

گر نگشتی آخر او محو از منی

در جهان گر لقمه و گر شربتست

لذت او فرع محو لذتست

گرچه از لذات بی‌تاثیر شد

لذتی بود او و لذت‌گیر شد

بخش ۱۷ - شرح انما الممنون اخوة والعلماء کنفس واحدة خاصه اتحاد داود و سلیمان و سایر انبیا علیهم‌السلام کی اگر یکی ازیشان را منکر شوی ایمان به هیچ نبی درست نباشد و این علامت اتحادست کی یک خانه از هزاران خانه ویران کنی آن همه ویران شود و یک دیوار قایم نماند کی لانفرق بین احد منهم و العاقل یکفیه الاشارة این خود از اشارت گذشت

گرچه بر ناید به جهد و زور تو

لیک مسجد را برآرد پور تو

کردهٔ او کردهٔ تست ای حکیم

مؤمنان را اتصالی دان قدیم

مؤمنان معدود لیک ایمان یکی

جسمشان معدود لیکن جان یکی

غیرفهم و جان که در گاو و خرست

آدمی را عقل و جانی دیگرست

باز غیرجان و عقل آدمی

هست جانی در ولی آن دمی

جان حیوانی ندارد اتحاد

تو مجو این اتحاد از روح باد

گر خورد این نان نگردد سیر آن

ور کشد بار این نگردد او گران

بلک این شادی کند از مرگ او

از حسد میرد چو بیند برگ او

جان گرگان و سگان هر یک جداست

متحد جانهای شیران خداست

جمع گفتم جانهاشان من به اسم

کان یکی جان صد بود نسبت به جسم

هم‌چو آن یک نور خورشید سما

صد بود نسبت بصحن خانه‌ها

لیک یک باشد همه انوارشان

چونک برگیری تو دیوار از میان

چون نماند خانه‌ها را قاعده

مؤمنان مانند نفس واحده

فرق و اشکالات آید زین مقال

زانک نبود مثل این باشد مثال

فرقها بی‌حد بود از شخص شیر

تا به شخص آدمی‌زاد دلیر

لیک در وقت مثال ای خوش‌نظر

اتحاد از روی جانبازی نگر

کان دلیر آخر مثال شیر بود

نیست مثل شیر در جملهٔ حدود

متحد نقشی ندارد این سرا

تا که مثلی وا نمایم من ترا

هم مثال ناقصی دست آورم

تا ز حیرانی خرد را وا خرم

شب بهر خانه چراغی می‌نهند

تا به نور آن ز ظلمت می‌رهند

آن چراغ این تن بود نورش چو جان

هست محتاج فتیل و این و آن

آن چراغ شش فتیلهٔ این حواس

جملگی بر خواب و خور دارد اساس

بی‌خور و بی‌خواب نزید نیم دم

با خور و با خواب نزید نیز هم

بی‌فتیل و روغنش نبود بقا

با فتیل و روغن او هم بی‌وفا

زانک نور علتی‌اش مرگ‌جوست

چون زید که روز روشن مرگ اوست

جمله حسهای بشر هم بی‌بقاست

زانک پیش نور روز حشر لاست

نور حس و جان بابایان ما

نیست کلی فانی و لا چون گیا

لیک مانند ستاره و ماهتاب

جمله محوند از شعاع آفتاب

آنچنان که سوز و درد زخم کیک

محو گردد چون در آید مار الیک

آنچنان که عور اندر آب جست

تا در آب از زخم زنبوران برست

می‌کند زنبور بر بالا طواف

چون بر آرد سر ندارندش معاف

آب ذکر حق و زنبور این زمان

هست یاد آن فلانه وان فلان

دم بخور در آب ذکر و صبر کن

تا رهی از فکر و وسواس کهن

بعد از آن تو طبع آن آب صفا

خود بگیری جملگی سر تا به پا

آنچنان که از آب آن زنبور شر

می‌گریزد از تو هم گیرد حذر

بعد از آن خواهی تو دور از آب باش

که بسر هم‌طبع آبی خواجه‌تاش

بس کسانی کز جهان بگذشته‌اند

لا نیند و در صفات آغشته‌اند

در صفات حق صفات جمله‌شان

هم‌چو اختر پیش آن خور بی‌نشان

گر ز قرآن نقل خواهی ای حرون

خوان جمیع هم لدینا محضرون

محضرون معدوم نبود نیک بین

تا بقای روحها دانی یقین

روح محجوب از بقا بس در عذاب

روح واصل در بقا پاک از حجاب

زین چراغ حس حیوان المراد

گفتمت هان تا نجویی اتحاد

روح خود را متصل کن ای فلان

زود با ارواح قدس سالکان

صد چراغت ار مرند ار بیستند

پس جدا اند و یگانه نیستند

زان همه جنگند این اصحاب ما

جنگ کس نشنید اندر انبیا

زانک نور انبیا خورشید بود

نور حس ما چراغ و شمع و دود

یک بمیرد یک بماند تا به روز

یک بود پژمرده دیگر با فروز

جان حیوانی بود حی از غذا

هم بمیرد او بهر نیک و بذی

گر بمیرد این چراغ و طی شود

خانهٔ همسایه مظلم کی شود

نور آن خانه چو بی این هم به پاست

پس چراغ حس هر خانه جداست

این مثال جان حیوانی بود

نه مثال جان ربانی بود

باز از هندوی شب چون ماه زاد

در سر هر روزنی نوری فتاد

نور آن صد خانه را تو یک شمر

که نماند نور این بی آن دگر

تا بود خورشید تابان بر افق

هست در هر خانه نور او قنق

باز چون خورشید جان آفل شود

نور جمله خانه‌ها زایل شود

این مثال نور آمد مثل نی

مر ترا هادی عدو را ره‌زنی

بر مثال عنکبوت آن زشت‌خو

پرده‌های گنده را بر بافد او

از لعاب خویش پردهٔ نور کرد

دیدهٔ ادراک خود را کور کرد

گردن اسپ ار بگیرد بر خورد

ور بگیرد پاش بستاند لگد

کم نشین بر اسپ توسن بی‌لگام

عقل و دین را پیشوا کن والسلام

اندرین آهنگ منگر سست و پست

کاندرین ره صبر و شق انفسست

بخش ۱۸ - بقیهٔ قصهٔ بنای مسجد اقصی

چون سلیمان کرد آغاز بنا

پاک چون کعبه همایون چون منی

در بنااش دیده می‌شد کر و فر

نی فسرده چون بناهای دگر

در بنا هر سنگ کز که می‌سکست

فاش سیروا بی‌همی گفت از نخست

هم‌چو از آب و گل آدم‌کده

نور ز آهک پاره‌ها تابان شده

سنگ بی‌حمال آینده شده

وان در و دیوارها زنده شده

حق همی‌گوید که دیوار بهشت

نیست چون دیوارها بی‌جان و زشت

چون در و دیوار تن با آگهیست

زنده باشد خانه چون شاهنشهیست

هم درخت و میوه هم آب زلال

با بهشتی در حدیث و در مقال

زانک جنت را نه ز آلت بسته‌اند

بلک از اعمال و نیت بسته‌اند

این بنا ز آب و گل مرده بدست

وان بنا از طاعت زنده شدست

این به اصل خویش ماند پرخلل

وان به اصل خود که علمست و عمل

هم سریر و قصر و هم تاج و ثیاب

با بهشتی در سؤال و در جواب

فرش بی‌فراش پیچیده شود

خانه بی‌مکناس روبیده شود

خانهٔ دل بین ز غم ژولیده شد

بی‌کناس از توبه‌ای روبیده شد

تخت او سیار بی‌حمال شد

حلقه و در مطرب و قوال شد

هست در دل زندگی دارالخلود

در زبانم چون نمی‌آید چه سود

چون سلیمان در شدی هر بامداد

مسجد اندر بهر ارشاد عباد

پند دادی گه بگفت و لحن و ساز

گه به فعل اعنی رکوعی یا نماز

پند فعلی خلق را جذاب‌تر

که رسد در جان هر باگوش و کر

اندر آن وهم امیری کم بود

در حشم تاثیر آن محکم بود

بخش ۱۹ - قصهٔ آغاز خلافت عثمان رضی الله عنه و خطبهٔ وی در بیان آنک ناصح فعال به فعل به از ناصح قوال به قول

قصهٔ عثمان که بر منبر برفت

چون خلافت یافت بشتابید تفت

منبر مهتر که سه‌پایه بدست

رفت بوبکر و دوم پایه نشست

بر سوم پایه عمر در دور خویش

از برای حرمت اسلام و کیش

دور عثمان آمد او بالای تخت

بر شد و بنشست آن محمودبخت

پس سؤالش کرد شخصی بوالفضول

که آن دو ننشستند بر جای رسول

پس تو چون جستی ازیشان برتری

چون برتبت تو ازیشان کمتری

گفت اگر پایهٔ سوم را بسپرم

وهم آید که مثال عمرم

بر دوم پایه شوم من جای‌جو

گویی بوبکرست و این هم مثل او

هست این بالا مقام مصطفی

وهم مثلی نیست با آن شه مرا

بعد از آن بر جای خطبه آن ودود

تا به قرب عصر لب‌خاموش بود

زهره نه کس را که گوید هین بخوان

یا برون آید ز مسجد آن زمان

هیبتی بنشسته بد بر خاص و عام

پر شده نور خدا آن صحن و بام

هر که بینا ناظر نورش بدی

کور زان خورشید هم گرم آمدی

پس ز گرمی فهم کردی چشم کور

که بر آمد آفتابی بی‌فتور

لیک این گرمی گشاید دیده را

تا ببیند عین هر بشنیده را

گرمیش را ضجرتی و حالتی

زان تبش دل را گشادی فسحتی

کور چون شد گرم از نور قدم

از فرح گوید که من بینا شدم

سخت خوش مستی ولی ای بوالحسن

پاره‌ای راهست تا بینا شدن

این نصیب کور باشد ز آفتاب

صد چنین والله اعلم بالصواب

وآنک او آن نور را بینا بود

شرح او کی کار بوسینا بود

ور شود صد تو که باشد این زبان

که بجنباند به کف پردهٔ عیان

وای بر وی گر بساید پرده را

تیغ اللهی کند دستش جدا

دست چه بود خود سرش را بر کند

آن سری کز جهل سرها می‌کند

این به تقدیر سخن گفتم ترا

ورنه خود دستش کجا و آن کجا

خاله را خایه بدی خالو شدی

این به تقدیر آمدست ار او بدی

از زبان تا چشم کو پاک از شکست

صد هزاران ساله گویم اندکست

هین مشو نومید نور از آسمان

حق چو خواهد می‌رسد در یک زمان

صد اثر در کانها از اختران

می‌رساند قدرتش در هر زمان

اختر گردون ظلم را ناسخست

اختر حق در صفاتش راسخست

چرخ پانصد ساله راه ای مستعین

در اثر نزدیک آمد با زمین

سه هزاران سال و پانصد تا زحل

دم بدم خاصیتش آرد عمل

در همش آرد چو سایه در ایاب

طول سایه چیست پیش آفتاب

وز نفوس پاک اختروش مدد

سوی اخترهای گردون می‌رسد

ظاهر آن اختران قوام ما

باطن ما گشته قوام سما

بخش ۲۰ - در بیان آنک حکما گویند آدمی عالم صغریست و حکمای اللهی گویند آدمی عالم کبریست زیرا آن علم حکما بر صورت آدمی مقصور بود و علم این حکما در حقیقت حقیقت آدمی موصول بود

پس به صورت عالم اصغر توی

پس به معنی عالم اکبر توی

ظاهر آن شاخ اصل میوه است

باطنا بهر ثمر شد شاخ هست

گر نبودی میل و اومید ثمر

کی نشاندی باغبان بیخ شجر

پس به معنی آن شجر از میوه زاد

گر به صورت از شجر بودش ولاد

مصطفی زین گفت که آدم و انبیا

خلف من باشند در زیر لوا

بهر این فرموده است آن ذو فنون

رمز نحن اخرون السابقون

گر بصورت من ز آدم زاده‌ام

من به معنی جد جد افتاده‌ام

کز برای من بدش سجدهٔ ملک

وز پی من رفت بر هفتم فلک

پس ز من زایید در معنی پدر

پس ز میوه زاد در معنی شجر

اول فکر آخر آمد در عمل

خاصه فکری کو بود وصف ازل

حاصل اندر یک زمان از آسمان

می‌رود می‌آید ایدر کاروان

نیست بر این کاروان این ره دراز

کی مفازه زفت آید با مفاز

دل به کعبه می‌رود در هر زمان

جسم طبع دل بگیرد ز امتنان

این دراز و کوتهی مر جسم راست

چه دراز و کوته آنجا که خداست

چون خدا مر جسم را تبدیل کرد

رفتنش بی‌فرسخ و بی‌میل کرد

صد امیدست این زمان بردار گام

عاشقانه ای فتی خل الکلام

گرچه پلهٔ چشم بر هم می‌زنی

در سفینه خفته‌ای ره می‌کنی

بخش ۲۱ - تفسیر این حدیث کی مثل امتی کمثل سفینة نوح من تمسک بها نجا و من تخلف عنها غرق

بهر این فرمود پیغامبر که من

هم‌چو کشتی‌ام به طوفان زمن

ما و اصحابم چو آن کشتی نوح

هر که دست اندر زند یابد فتوح

چونک با شیخی تو دور از زشتیی

روز و شب سیاری و در کشتیی

در پناه جان جان‌بخشی توی

کشتی اندر خفته‌ای ره می‌روی

مسکل از پیغامبر ایام خویش

تکیه کم کن بر فن و بر کام خویش

گرچه شیری چون روی ره بی‌دلیل

خویش‌بین و در ضلالی و ذلیل

هین مپر الا که با پرهای شیخ

تا ببینی عون و لشکرهای شیخ

یک زمانی موج لطفش بال تست

آتش قهرش دمی حمال تست

قهر او را ضد لطفش کم شمر

اتحاد هر دو بین اندر اثر

یک زمان چون خاک سبزت می‌کند

یک زمان پر باد و گبزت می‌کند

جسم عارف را دهد وصف جماد

تا برو روید گل و نسرین شاد

لیک او بیند نبیند غیر او

جز به مغز پاک ندهد خلد بو

مغز را خالی کن از انکار یار

تا که ریحان یابد از گلزار یار

تا بیابی بوی خلد از یار من

چون محمد بوی رحمن از یمن

در صف معراجیان گر بیستی

چون براقت بر کشاند نیستی

نه چو معراج زمینی تا قمر

بلک چون معراج کلکی تا شکر

نه چو معراج بخاری تا سما

بل چو معراج جنینی تا نهی

خوش براقی گشت خنگ نیستی

سوی هستی آردت گر نیستی

کوه و دریاها سمش مس می‌کند

تا جهان حس را پس می‌کند

پا بکش در کشتی و می‌رو روان

چون سوی معشوق جان جان روان

دست نه و پای نه رو تا قدم

آن چنانک تاخت جانها از عدم

بردریدی در سخن پردهٔ قیاس

گر نبودی سمع سامع را نعاس

ای فلک بر گفت او گوهر ببار

از جهان او جهانا شرم دار

گر بباری گوهرت صد تا شود

جامدت بیننده و گویا شود

پس نثاری کرده باشی بهر خود

چونک هر سرمایهٔ تو صد شود

بخش ۲۲ - قصهٔ هدیه فرستادن بلقیس از شهر سبا سوی سلیمان علیه‌السلام

هدیهٔ بلقیس چل استر بدست

بار آنها جمله خشت زر بدست

چون به صحرای سلیمانی رسید

فرش آن را جمله زر پخته دید

بر سر زر تا چهل منزل براند

تا که زر را در نظر آبی نماند

بارها گفتند زر را وا بریم

سوی مخزن ما چه بیگار اندریم

عرصه‌ای کش خاک زر ده دهیست

زر به هدیه بردن آنجا ابلهیست

ای ببرده عقل هدیه تا اله

عقل آنجا کمترست از خاک راه

چون کساد هدیه آنجا شد پدید

شرمساریشان همی واپس کشید

باز گفتند ار کساد و ار روا

چیست بر ما بنده فرمانیم ما

گر زر و گر خاک ما را بردنیست

امر فرمان‌ده به جا آوردنیست

گر بفرمایند که واپس برید

هم به فرمان تحفه را باز آورید

خنده‌ش آمد چون سلیمان آن بدید

کز شما من کی طلب کردم ثرید

من نمی‌گویم مرا هدیه دهید

بلک گفتم لایق هدیه شوید

که مرا از غیب نادر هدیه‌هاست

که بشر آن را نیارد نیز خواست

می‌پرستید اختری کو زر کند

رو باو آرید کو اختر کند

می‌پرستید آفتاب چرخ را

خوار کرده جان عالی‌نرخ را

آفتاب از امر حق طباخ ماست

ابلهی باشد که گوییم او خداست

آفتابت گر بگیرد چون کنی

آن سیاهی زو تو چون بیرون کنی

نه به درگاه خدا آری صداع

که سیاهی را ببر وا ده شعاع

گر کشندت نیم‌شب خورشید کو

تا بنالی یا امان خواهی ازو

حادثات اغلب به شب واقع شود

وان زمان معبود تو غایب بود

سوی حق گر راستانه خم شوی

وا رهی از اختران محرم شوی

چون شوی محرم گشایم با تو لب

تا ببینی آفتابی نیم‌شب

جز روان پاک او را شرق نه

در طلوعش روز و شب را فرق نه

روز آن باشد که او شارق شود

شب نماند شب چو او بارق شود

چون نماید ذره پیش آفتاب

هم‌چنانست آفتاب اندر لباب

آفتابی را که رخشان می‌شود

دیده پیشش کند و حیران می‌شود

هم‌چو ذره بینیش در نور عرش

پیش نور بی حد موفور عرش

خوار و مسکین بینی او را بی‌قرار

دیده را قوت شده از کردگار

کیمیایی که ازو یک ماثری

بر دخان افتاد گشت آن اختری

نادر اکسیری که از وی نیم تاب

بر ظلامی زد به گردش آفتاب

بوالعجب میناگری کز یک عمل

بست چندین خاصیت را بر زحل

باقی اخترها و گوهرهای جان

هم برین مقیاس ای طالب بدان

دیدهٔ حسی زبون آفتاب

دیدهٔ ربانیی جو و بیاب

تا زبون گردد به پیش آن نظر

شعشعات آفتاب با شرر

که آن نظر نوری و این ناری بود

نار پیش نور بس تاری بود

بخش ۲۳ - کرامات و نور شیخ عبدالله مغربی قدس الله سره

گفت عبدالله شیخ مغربی

شصت سال از شب ندیدم من شبی

من ندیدم ظلمتی در شصت سال

نه به روز و نه به شب نه ز اعتلال

صوفیان گفتند صدق قال او

شب همی‌رفتیم در دنبال او

در بیابانهای پر از خار و گو

او چو ماه بدر ما را پیش‌رو

روی پس ناکرده می‌گفتی به شب

هین گو آمد میل کن در سوی چپ

باز گفتی بعد یک دم سوی راست

میل کن زیرا که خاری پیش پاست

روز گشتی پاش را ما پای‌بوس

گشته و پایش چو پاهای عروس

نه ز خاک و نه ز گل بر وی اثر

نه از خراش خار و آسیب حجر

مغربی را مشرقی کرده خدای

کرده مغرب را چو مشرق نورزای

نور این شمس شموسی فارس است

روز خاص و عام را او حارس است

چون نباشد حارس آن نور مجید

که هزاران آفتاب آرد پدید

تو به نور او همی رو در امان

در میان اژدها و کزدمان

پیش پیشت می‌رود آن نور پاک

می‌کند هر ره‌زنی را چاک‌چاک

یوم لا یخزی النبی راست دان

نور یسعی بین ایدیهم بخوان

گرچه گردد در قیامت آن فزون

از خدا اینجا بخواهید آزمون

کو ببخشد هم به میغ و هم به ماغ

نور جان والله اعلم بالبلاغ

بخش ۲۴ - بازگردانیدن سلیمان علیه‌السلام رسولان بلقیس را به آن هدیه‌ها کی آورده بودند سوی بلقیس و دعوت کردن بلقیس را به ایمان و ترک آفتاب‌پرستی

باز گردید ای رسولان خجل

زر شما را دل به من آرید دل

این زر من بر سر آن زر نهید

کوری تن فرج استر را دهید

فرج استر لایق حلقهٔ زرست

زر عاشق روی زرد اصفرست

که نظرگاه خداوندست آن

کز نظرانداز خورشیدست کان

کو نظرگاه شعاع آفتاب

کو نظرگاه خداوند لباب

از گرفت من ز جان اسپر کنید

گرچه اکنون هم گرفتار منید

مرغ فتنه دانه بر بامست او

پر گشاده بستهٔ دامست او

چون به دانه داد او دل را به جان

ناگرفته مر ورا بگرفته دان

آن نظرها که به دانه می‌کند

آن گره دان کو به پا برمی‌زند

دانه گوید گر تو می‌دزدی نظر

من همی دزدم ز تو صبر و مقر

چون کشیدت آن نظر اندر پیم

پس بدانی کز تو من غافل نیم

بخش ۲۵ - قصهٔ عطاری کی سنگ ترازوی او گل سرشوی بود و دزدیدن مشتری گل خوار از آن گل هنگام سنجیدن شکر دزدیده و پنهان

پیش عطاری یکی گل‌خوار رفت

تا خرد ابلوج قند خاص زفت

پس بر عطار طرار دودل

موضع سنگ ترازو بود گل

گفت گل سنگ ترازوی منست

گر ترا میل شکر بخریدنست

گفت هستم در مهمی قندجو

سنگ میزان هر چه خواهی باش گو

گفت با خود پیش آنک گل‌خورست

سنگ چه بود گل نکوتر از زرست

هم‌چو آن دلاله که گفت ای پسر

نو عروسی یافتم بس خوب‌فر

سخت زیبا لیک هم یک چیز هست

که آن ستیره دختر حلواگرست

گفت بهتر این چنین خود گر بود

دختر او چرب و شیرین‌تر بود

گر نداری سنگ و سنگت از گلست

این به و به گل مرا میوهٔ دلست

اندر آن کفهٔ ترازو ز اعتداد

او به جای سنگ آن گل را نهاد

پس برای کفهٔ دیگر به دست

هم به قدر آن شکر را می‌شکست

چون نبودش تیشه‌ای او دیر ماند

مشتری را منتظر آنجا نشاند

رویش آن سو بود گل‌خور ناشکفت

گل ازو پوشیده دزدیدن گرفت

ترس ترسان که نباید ناگهان

چشم او بر من فتد از امتحان

دید عطار آن و خود مشغول کرد

که فزون‌تر دزد هین ای روی‌زرد

گر بدزدی وز گل من می‌بری

رو که هم از پهلوی خود می‌خوری

تو همی ترسی ز من لیک از خری

من همی‌ترسم که تو کمتر خوری

گرچه مشغولم چنان احمق نیم

که شکر افزون کشی تو از نیم

چون ببینی مر شکر را ز آزمود

پس بدانی احمق و غافل کی بود

مرغ زان دانه نظر خوش می‌کند

دانه هم از دور راهش می‌زند

کز زنای چشم حظی می‌بری

نه کباب از پهلوی خود می‌خوری

این نظر از دور چون تیرست و سم

عشقت افزون می‌شود صبر تو کم

مال دنیا دام مرغان ضعیف

ملک عقبی دام مرغان شریف

تا بدین ملکی که او دامست ژرف

در شکار آرند مرغان شگرف

من سلیمان می‌نخواهم ملکتان

بلک من برهانم از هر هلکتان

کین زمان هستید خود مملوک ملک

مالک ملک آنک بجهید او ز هلک

بازگونه ای اسیر این جهان

نام خود کردی امیر این جهان

ای تو بندهٔ این جهان محبوس جان

چند گویی خویش را خواجهٔ جهان

بخش ۲۶ - دلداری کردن و نواختن سلیمان علیه‌السلام مر آن رسولان را و دفع وحشت و آزار از دل ایشان و عذر قبول ناکردن هدیه شرح کردن با ایشان

ای رسولان می‌فرستمتان رسول

رد من بهتر شما را از قبول

پیش بلقیس آنچ دیدیت از عجب

باز گویید از بیابان ذهب

تا بداند که به زر طامع نه‌ایم

ما زر از زرآفرین آورده‌ایم

آنک گر خواهد همه خاک زمین

سر به سر زر گردد و در ثمین

حق برای آن کند ای زرگزین

روز محشر این زمین را نقره گین

فارغیم از زر که ما بس پر فنیم

خاکیان را سر به سر زرین کنیم

از شما کی کدیهٔ زر می‌کنیم

ما شما را کیمیاگر می‌کنیم

ترک آن گیرید گر ملک سباست

که برون آب و گل بس ملکهاست

تخته‌بندست آن که تختش خوانده‌ای

صدر پنداری و بر در مانده‌ای

پادشاهی نیستت بر ریش خود

پادشاهی چون کنی بر نیک و بد

بی‌مراد تو شود ریشت سپید

شرم دار از ریش خود ای کژ امید

مالک الملک است هر کش سر نهد

بی‌جهان خاک صد ملکش دهد

لیک ذوق سجده‌ای پیش خدا

خوشتر آید از دو صد دولت ترا

پس بنالی که نخواهم ملکها

ملک آن سجده مسلم کن مرا

پادشاهان جهان از بدرگی

بو نبردند از شراب بندگی

ورنه ادهم‌وار سرگردان و دنگ

ملک را برهم زدندی بی‌درنگ

لیک حق بهر ثبات این جهان

مهرشان بنهاد بر چشم و دهان

تا شود شیرین بریشان تخت و تاج

که ستانیم از جهانداران خراج

از خراج ار جمع آری زر چو ریگ

آخر آن از تو بماند مردریگ

همره جانت نگردد ملک و زر

زر بده سرمه ستان بهر نظر

تا ببینی کین جهان چاهیست تنگ

یوسفانه آن رسن آری به چنگ

تا بگوید چون ز چاه آیی به بام

جان که یا بشرای هذا لی غلام

هست در چاه انعکاسات نظر

کمترین آنک نماید سنگ زر

وقت بازی کودکان را ز اختلال

می‌نماید آن خزفها زر و مال

عارفانش کیمیاگر گشته‌اند

تا که شد کانها بر ایشان نژند

بخش ۲۷ - دیدن درویش جماعت مشایخ را در خواب و درخواست کردن روزی حلال بی‌مشغول شدن به کسب و از عبادت ماندن و ارشاد ایشان او را و میوه‌های تلخ و ترش کوهی بر وی شیرین شدن به داد آن مشایخ

آن یکی درویش گفت اندر سمر

خضریان را من بدیدم خواب در

گفتم ایشان را که روزی حلال

از کجا نوشم که نبود آن وبال

مر مرا سوی کهستان راندند

میوه‌ها زان بیشه می‌افشاندند

که خدا شیرین بکرد آن میوه را

در دهان تو به همتهای ما

هین بخور پاک و حلال و بی‌حساب

بی صداع و نقل و بالا و نشیب

پس مرا زان رزق نطقی رو نمود

ذوق گفت من خردها می‌ربود

گفتم این فتنه‌ست ای رب جهان

بخششی ده از همه خلقان نهان

شد سخن از من دل خوش یافتم

چون انار از ذوق می‌بشکافتم

گفتم ار چیزی نباشد در بهشت

غیر این شادی که دارم در سرشت

هیچ نعمت آرزو ناید دگر

زین نپردازم به حور و نیشکر

مانده بود از کسب یک دو حبه‌ام

دوخته در آستین جبه‌ام

بخش ۲۸ - نیت کردن او کی این زر بدهم بدان هیزم‌کش چون من روزی یافتم به کرامات مشایخ و رنجیدن آن هیزم‌کش از ضمیر و نیت او

آن یکی درویش هیزم می‌کشید

خسته و مانده ز بیشه در رسید

پس بگفتم من ز روزی فارغم

زین سپس از بهر رزقم نیست غم

میوهٔ مکروه بر من خوش شدست

رزق خاصی جسم را آمد به دست

چونک من فارغ شدستم از گلو

حبه‌ای چندست این بدهم بدو

بدهم این زر را بدین تکلیف‌کش

تا دو سه روزک شود از قوت خوش

خود ضمیرم را همی‌دانست او

زانک سمعش داشت نور از شمع هو

بود پیشش سر هر اندیشه‌ای

چون چراغی در درون شیشه‌ای

هیچ پنهان می‌نشد از وی ضمیر

بود بر مضمون دلها او امیر

پس همی منگید با خود زیر لب

در جواب فکرتم آن بوالعجب

که چنین اندیشی از بهر ملوک

کیف تلقی الرزق ان لم یرزقوک

من نمی‌کردم سخن را فهم لیک

بر دلم می‌زد عتابش نیک نیک

سوی من آمد به هیبت هم‌چو شیر

تنگ هیزم را ز خود بنهاد زیر

پرتو حالی که او هیزم نهاد

لرزه بر هر هفت عضو من فتاد

گفت یا رب گر ترا خاصان هی‌اند

که مبارک‌دعوت و فرخ‌پی‌اند

لطف تو خواهم که میناگر شود

این زمان این تنگ هیزم زر شود

در زمان دیدم که زر شد هیزمش

هم‌چو آتش بر زمین می‌تافت خوش

من در آن بی‌خود شدم تا دیرگه

چونک با خویش آمدم من از وله

بعد از آن گفت ای خداگر آن کبار

بس غیورند و گریزان ز اشتهار

باز این را بند هیزم ساز زود

بی‌توقف هم بر آن حالی که بود

در زمان هیزم شد آن اغصان زر

مست شد در کار او عقل و نظر

بعد از آن برداشت هیزم را و رفت

سوی شهر از پیش من او تیز و تفت

خواستم تا در پی آن شه روم

پرسم از وی مشکلات و بشنوم

بسته کرد آن هیبت او مر مرا

پیش خاصان ره نباشد عامه را

ور کسی را ره شود گو سر فشان

کان بود از رحمت و از جذبشان

پس غنیمت دار آن توفیق را

چون بیابی صحبت صدیق را

نه چو آن ابله که یابد قرب شاه

سهل و آسان در فتد آن دم ز راه

چون ز قربانی دهندش بیشتر

پس بگوید ران گاوست این مگر

نیست این از ران گاو ای مفتری

ران گاوت می‌نماید از خری

بذل شاهانه‌ست این بی رشوتی

بخشش محضست این از رحمتی

بخش ۲۹ - تحریض سلیمان علیه‌السلام مر رسولان را بر تعجیل به هجرت بلقیس بهر ایمان

هم‌چنان که شه سلیمان در نبرد

جذب خیل و لشکر بلقیس کرد

که بیایید ای عزیزان زود زود

که برآمد موجها از بحر جود

سوی ساحل می‌فشاند بی‌خطر

جوش موجش هر زمانی صد گهر

الصلا گفتیم ای اهل رشاد

کین زمان رضوان در جنت گشاد

پس سلیمان گفت ای پیکان روید

سوی بلقیس و بدین دین بگروید

پس بگوییدش بیا اینجا تمام

زود که ان الله یدعوا بالسلام

هین بیا ای طالب دولت شتاب

که فتوحست این زمان و فتح باب

ای که تو طالب نه‌ای تو هم بیا

تا طلب یابی ازین یار وفا

بخش ۳۰ - سبب هجرت ابراهیم ادهم قدس الله سره و ترک ملک خراسان

ملک برهم زن تو ادهم‌وار زود

تا بیابی هم‌چو او ملک خلود

خفته بود آن شه شبانه بر سریر

حارسان بر بام اندر دار و گیر

قصد شه از حارسان آن هم نبود

که کند زان دفع دزدان و رنود

او همی دانست که آن کو عادلست

فارغست از واقعه آمن دلست

عدل باشد پاسبان گامها

نه به شب چوبک‌زنان بر بامها

لیک بد مقصودش از بانگ رباب

هم‌چو مشتاقان خیال آن خطاب

نالهٔ سرنا و تهدید دهل

چیزکی ماند بدان ناقور کل

پس حکیمان گفته‌اند این لحنها

از دوار چرخ بگرفتیم ما

بانگ گردشهای چرخست این که خلق

می‌سرایندش به طنبور و به حلق

مؤمنان گویند که آثار بهشت

نغز گردانید هر آواز زشت

ما همه اجزای آدم بوده‌ایم

در بهشت آن لحنها بشنوده‌ایم

گرچه بر ما ریخت آب و گل شکی

یادمان آمد از آنها چیزکی

لیک چون آمیخت با خاک کرب

کی دهند این زیر و آن بم آن طرب

آب چون آمیخت با بول و کمیز

گشت ز آمیزش مزاجش تلخ و تیز

چیزکی از آب هستش در جسد

بول گیرش آتشی را می‌کشد

گر نجس شد آب این طبعش بماند

که آتش غم را به طبع خود نشاند

پس غدای عاشقان آمد سماع

که درو باشد خیال اجتماع

قوتی گیرد خیالات ضمیر

بلک صورت گردد از بانگ و صفیر

آتش عشق از نواها گشت تیز

آن چنان که آتش آن جوزریز

بخش ۳۱ - حکایت آن مرد تشنه کی از سر جوز بن جوز می‌ریخت در جوی آب کی در گو بود و به آب نمی‌رسید تا به افتادن جوز بانگ آب# بشنود و او را چو سماع خوش بانگ آب اندر طرب می‌آورد

در نغولی بود آب آن تشنه راند

بر درخت جوز جوزی می‌فشاند

می‌فتاد از جوزبن جوز اندر آب

بانگ می‌آمد همی دید او حباب

عاقلی گفتش که بگذار ای فتی

جوزها خود تشنگی آرد ترا

بیشتر در آب می‌افتد ثمر

آب در پستیست از تو دور در

تا تو از بالا فرو آیی به زور

آب جویش برده باشد تا به دور

گفت قصدم زین فشاندن جوز نیست

تیزتر بنگر برین ظاهر مه‌ایست

قصد من آنست که آید بانگ آب

هم ببینم بر سر آب این حباب

تشنه را خود شغل چه بود در جهان

گرد پای حوض گشتن جاودان

گرد جو و گرد آب و بانگ آب

هم‌چو حاجی طایف کعبهٔ صواب

هم‌چنان مقصود من زین مثنوی

ای ضیاء الحق حسام‌الدین توی

مثنوی اندر فروع و در اصول

جمله آن تست کردستی قبول

در قبول آرند شاهان نیک و بد

چون قبول آرند نبود بیش رد

چون نهالی کاشتی آبش بده

چون گشادش داده‌ای بگشا گره

قصدم از الفاظ او راز توست

قصدم از انشایش آواز توست

پیش من آوازت آواز خداست

عاشق از معشوق حاشا که جداست

اتصالی بی‌تکیف بی‌قیاس

هست رب‌الناس را با جان ناس

لیک گفتم ناس من نسناس نی

ناس غیر جان جان‌اشناس نی

ناس مردم باشد و کو مردمی

تو سر مردم ندیدستی دمی

ما رمیت اذ رمیت خوانده‌ای

لیک جسمی در تجزی مانده‌ای

ملک جسمت را چو بلقیس ای غبی

ترک کن بهر سلیمان نبی

می‌کنم لا حول نه از گفت خویش

بلک از وسواس آن اندیشه کیش

کو خیالی می‌کند در گفت من

در دل از وسواس و انکارات ظن

می‌کنم لا حول یعنی چاره نیست

چون ترا در دل بضدم گفتنیست

چونک گفت من گرفتت در گلو

من خمش کردم تو آن خود بگو

آن یکی نایی خوش نی می‌زدست

ناگهان از مقعدش بادی بجست

نای را بر کون نهاد او که ز من

گر تو بهتر می‌زنی بستان بزن

ای مسلمان خود ادب اندر طلب

نیست الا حمل از هر بی‌ادب

هر که را بینی شکایت می‌کند

که فلان کس راست طبع و خوی بد

این شکایت‌گر بدان که بدخو است

که مر آن بدخوی را او بدگو است

زانک خوش‌خو آن بود کو در خمول

باشد از بدخو و بدطبعان حمول

لیک در شیخ آن گله ز آمر خداست

نه پی خشم و ممارات و هواست

آن شکایت نیست هست اصلاح جان

چون شکایت کردن پیغامبران

ناحمولی انبیا از امر دان

ورنه حمالست بد را حلمشان

طبع را کشتند در حمل بدی

ناحمولی گر بود هست ایزدی

ای سلیمان در میان زاغ و باز

حلم حق شو با همه مرغان بساز

ای دو صد بلقیس حلمت را زبون

که اهد قومی انهم لا یعلمون

بخش ۳۲ - تهدید فرستادن سلیمان علیه‌السلام پیش بلقیس کی اصرار میندیش بر شرک و تاخیر مکن

هین بیا بلقیس ورنه بد شود

لشکرت خصمت شود مرتد شود

پرده‌دار تو درت را بر کند

جان تو با تو به جان خصمی کند

جمله ذرات زمین و آسمان

لشکر حق‌اند گاه امتحان

باد را دیدی که با عادان چه کرد

آب را دیدی که در طوفان چه کرد

آنچ بر فرعون زد آن بحر کین

وآنچ با قارون نمودست این زمین

وآنچ آن بابیل با آن پیل کرد

وآنچ پشه کلهٔ نمرود خورد

وآنک سنگ انداخت داودی بدست

گشت شصد پاره و لشکر شکست

سنگ می‌بارید بر اعدای لوط

تا که در آب سیه خوردند غوط

گر بگویم از جمادات جهان

عاقلانه یاری پیغامبران

مثنوی چندان شود که چل شتر

گر کشد عاجز شود از بار پر

دست بر کافر گواهی می‌دهد

لشکر حق می‌شود سر می‌نهد

ای نموده ضد حق در فعل درس

در میان لشکر اویی بترس

جزو جزوت لشکر از در وفاق

مر ترا اکنون مطیع‌اند از نفاق

گر بگوید چشم را کو را فشار

درد چشم از تو بر آرد صد دمار

ور به دندان گوید او بنما وبال

پس ببینی تو ز دندان گوشمال

باز کن طب را بخوان باب العلل

تا ببینی لشکر تن را عمل

چونک جان جان هر چیزی ویست

دشمنی با جان جان آسان کیست

خود رها کن لشکر دیو و پری

کز میان جان کنندم صفدری

ملک را بگذار بلقیس از نخست

چون مرا یابی همه ملک آن تست

خود بدانی چون بر من آمدی

که تو بی من نقش گرمابه بدی

نقش اگر خود نقش سلطان یا غنیست

صورتست از جان خود بی چاشنیست

زینت او از برای دیگران

باز کرده بیهده چشم و دهان

ای تو در بیگار خود را باخته

دیگران را تو ز خود نشناخته

تو به هر صورت که آیی بیستی

که منم این والله آن تو نیستی

یک زمان تنها بمانی تو ز خلق

در غم و اندیشه مانی تا به حلق

این تو کی باشی که تو آن اوحدی

که خوش و زیبا و سرمست خودی

مرغ خویشی صید خویشی دام خویش

صدر خویشی فرش خویشی بام خویش

جوهر آن باشد که قایم با خودست

آن عرض باشد که فرع او شدست

گر تو آدم‌زاده‌ای چون او نشین

جمله ذریات را در خود ببین

چیست اندر خم که اندر نهر نیست

چیست اندر خانه کاندر شهر نیست

این جهان خمست و دل چون جوی آب

این جهان حجره‌ست و دل شهر عجاب

بخش ۳۳ - پیدا کردن سلیمان علیه‌السلام کی مرا خالصا لامر الله جهدست در ایمان تو یک ذره غرضی نیست مرا نه در نفس تو و حسن تو و نه در ملک تو خود بینی چون چشم جان باز شود به نورالله

هین بیا که من رسولم دعوتی

چون اجل شهوت‌کشم نه شهوتی

ور بود شهوت امیر شهوتم

نه اسیر شهوت روی بتم

بت‌شکن بودست اصل اصل ما

چون خلیل حق و جمله انبیا

گر در آییم ای رهی در بتکده

بت سجود آرد نه ما در معبده

احمد و بوجهل در بتخانه رفت

زین شدن تا آن شدن فرقیست زفت

این در آید سر نهند او را بتان

آن در آید سر نهد چون امتان

این جهان شهوتی بتخانه‌ایست

انبیا و کافران را لانه‌ایست

لیک شهوت بندهٔ پاکان بود

زر نسوزد زانک نقد کان بود

کافران قلب‌اند و پاکان هم‌چو زر

اندرین بوته درند این دو نفر

قلب چون آمد سیه شد در زمان

زر در آمد شد زری او عیان

دست و پا انداخت زر در بوته خوش

در رخ آتش همی خندد رگش

جسم ما روپوش ما شد در جهان

ما چو دریا زیر این که در نهان

شاه دین را منگر ای نادان بطین

کین نظر کردست ابلیس لعین

کی توان اندود این خورشید را

با کف گل تو بگو آخر مرا

گر بریزی خاک و صد خاکسترش

بر سر نور او برآید بر سرش

که کی باشد کو بپوشد روی آب

طین کی باشد کو بپوشد آفتاب

خیز بلقیسا چو ادهم شاه‌وار

دود ازین ملک دو سه روزه بر آر

بخش ۳۴ - باقی قصهٔ ابراهیم ادهم قدس‌الله سره

بر سر تختی شنید آن نیک‌نام

طقطقی و های و هویی شب ز بام

گامهای تند بر بام سرا

گفت با خود این چنین زهره کرا

بانگ زد بر روزن قصر او که کیست

این نباشد آدمی مانا پریست

سر فرو کردند قومی بوالعجب

ما همی گردیم شب بهر طلب

هین چه می‌جویید گفتند اشتران

گفت اشتر بام بر کی جست هان

پس بگفتندش که تو بر تخت جاه

چون همی جویی ملاقات اله

خود همان بد دیگر او را کس ندید

چون پری از آدمی شد ناپدید

معنی‌اش پنهان و او در پیش خلق

خلق کی بینند غیر ریش و دلق

چون ز چشم خویش و خلقان دور شد

هم‌چو عنقا در جهان مشهور شد

جان هر مرغی که آمد سوی قاف

جملهٔ عالم ازو لافند لاف

چون رسید اندر سبا این نور شرق

غلغلی افتاد در بلقیس و خلق

روحهای مرده جمله پر زدند

مردگان از گور تن سر بر زدند

یک دگر را مژده می‌دادند هان

نک ندایی می‌رسد از آسمان

زان ندا دینها همی‌گردند گبز

شاخ و برگ دل همی گردند سبز

از سلیمان آن نفس چون نفخ صور

مردگان را وا رهانید از قبور

مر ترا بادا سعادت بعد ازین

این گذشت الله اعلم بالیقین

بخش ۳۵ - بقیهٔ قصهٔ اهل سبا و نصیحت و ارشاد سلیمان علیه‌السلام آل بلقیس را هر یکی را اندر خور خود و مشکلات دین و دل او و صید کردن هر جنس مرغ ضمیری به صفیر آن جنس مرغ و طعمهٔ او

قصه گویم از سبا مشتاق‌وار

چون صبا آمد به سوی لاله‌زار

لاقت الاشباح یوم وصلها

عادت الاولاد صوب اصلها

امة العشق الخفی فی الامم

مثل جود حوله لوم السقم

ذلة الارواح من اشباحها

عزة الاشباح من ارواحها

ایها العشاق السقیا لکم

انتم الباقون و البقیالکم

ایها السالون قوموا واعشقوا

ذاک ریح یوسف فاستنشقوا

منطق‌الطیر سلیمانی بیا

بانگ هر مرغی که آید می‌سرا

چون به مرغانت فرستادست حق

لحن هر مرغی بدادستت سبق

مرغ جبری را زبان جبر گو

مرغ پر اشکسته را از صبر گو

مرغ صابر را تو خوش دار و معاف

مرغ عنقا را بخوان اوصاف قاف

مر کبوتر را حذر فرما ز باز

باز را از حلم گو و احتراز

وان خفاشی را که ماند او بی‌نوا

می‌کنش با نور جفت و آشنا

کبک جنگی را بیاموزان تو صلح

مر خروسان را نما اشراط صبح

هم‌چنان می‌رو ز هدهد تا عقاب

ره نما والله اعلم بالصواب

بخش ۳۶ - آزاد شدن بلقیس از ملک و مست شدن او از شوق ایمان و التفات همت او از همهٔ ملک منقطع شدن وقت هجرت الا از تخت

چون سلیمان سوی مرغان سبا

یک صفیری کرد بست آن جمله را

جز مگر مرغی که بد بی‌جان و پر

یا چو ماهی گنگ بود از اصل کر

نی غلط گفتم که کر گر سر نهد

پیش وحی کبریا سمعش دهد

چونک بلقیس از دل و جان عزم کرد

بر زمان رفته هم افسوس خورد

ترک مال و ملک کرد او آن چنان

که بترک نام و ننگ آن عاشقان

آن غلامان و کنیزان بناز

پیش چشمش هم‌چو پوسیده پیاز

باغها و قصرها و آب رود

پیش چشم از عشق گلحن می‌نمود

عشق در هنگام استیلا و خشم

زشت گرداند لطیفان را به چشم

هر زمرد را نماید گندنا

غیرت عشق این بود معنی لا

لااله الا هو اینست ای پناه

که نماید مه ترا دیگ سیاه

هیچ مال و هیچ مخزن هیچ رخت

می دریغش نامد الا جز که تخت

پس سلیمان از دلش آگاه شد

کز دل او تا دل او راه شد

آن کسی که بانگ موران بشنود

هم فغان سر دوران بشنود

آنک گوید راز قالت نملة

هم بداند راز این طاق کهن

دید از دورش که آن تسلیم کیش

تلخش آمد فرقت آن تخت خویش

گر بگویم آن سبب گردد دراز

که چرا بودش به تخت آن عشق و ساز

گرچه این کلک قلم خود بی‌حسیست

نیست جنس کاتب او را مونسیست

هم‌چنین هر آلت پیشه‌وری

هست بی‌جان مونس جانوری

این سبب را من معین گفتمی

گر نبودی چشم فهمت را نمی

از بزرگی تخت کز حد می‌فزود

نقل کردن تخت را امکان نبود

خرده کاری بود و تفریقش خطر

هم‌چو اوصال بدن با همدگر

پس سلیمان گفت گر چه فی‌الاخیر

سرد خواهد شد برو تاج و سریر

چون ز وحدت جان برون آرد سری

جسم را با فر او نبود فری

چون برآید گوهر از قعر بحار

بنگری اندر کف و خاشاک خوار

سر بر آرد آفتاب با شرر

دم عقرب را کی سازد مستقر

لیک خود با این همه بر نقد حال

جست باید تخت او را انتقال

تا نگردد خسته هنگام لقا

کودکانه حاجتش گردد روا

هست بر ما سهل و او را بس عزیز

تا بود بر خوان حوران دیو نیز

عبرت جانش شود آن تخت ناز

هم‌چو دلق و چارقی پیش ایاز

تا بداند در چه بود آن مبتلا

از کجاها در رسید او تا کجا

خاک را و نطفه را و مضغه را

پیش چشم ما همی‌دارد خدا

کز کجا آوردمت ای بدنیت

که از آن آید همی خفریقیت

تو بر آن عاشق بدی در دور آن

منکر این فضل بودی آن زمان

این کرم چون دفع آن انکار تست

که میان خاک می‌کردی نخست

حجت انکار شد انشار تو

از دوا بدتر شد این بیمار تو

خاک را تصویر این کار از کجا

نطفه را خصمی و انکار از کجا

چون در آن دم بی‌دل و بی‌سر بدی

فکرت و انکار را منکر بدی

از جمادی چونک انکارت برست

هم ازین انکار حشرت شد درست

پس مثال تو چو آن حلقه‌زنیست

کز درونش خواجه گوید خواجه نیست

حلقه‌زن زین نیست دریابد که هست

پس ز حلقه بر ندارد هیچ دست

پس هم انکارت مبین می‌کند

کز جماد او حشر صد فن می‌کند

چند صنعت رفت ای انکار تا

آب و گل انکار زاد از هل اتی

آب وگل می‌گفت خود انکار نیست

بانگ می‌زد بی‌خبر که اخبار نیست

من بگویم شرح این از صد طریق

لیک خاطر لغزد از گفت دقیق

بخش ۳۷ - چاره کردن سلیمان علیه‌السلام در احضار تخت بلقیس از سبا

گفت عفریتی که تختش را به فن

حاضر آرم تا تو زین مجلس شدن

گفت آصف من به اسم اعظمش

حاضر آرم پیش تو در یک دمش

گرچه عفریت اوستاد سحر بود

لیک آن از نفخ آصف رو نمود

حاضر آمد تخت بلقیس آن زمان

لیک ز آصف نه از فن عفریتیان

گفت حمدالله برین و صد چنین

که بدیدستم ز رب العالمین

پس نظر کرد آن سلیمان سوی تخت

گفت آری گول‌گیری ای درخت

پیش چوب و پیش سنگ نقش کند

ای بسا گولان که سرها می‌نهند

ساجد و مسجود از جان بی‌خبر

دیده از جان جنبشی واندک اثر

دیده در وقتی که شد حیران و دنگ

که سخن گفت و اشارت کرد سنگ

نرد خدمت چون بنا موضع بباخت

شیر سنگین را شقی شیری شناخت

از کرم شیر حقیقی کرد جود

استخوانی سوی سگ انداخت زود

گفت گرچه نیست آن سگ بر قوام

لیک ما را استخوان لطفیست عام

بخش ۳۸ - قصهٔ یاری خواستن حلیمه از بتان چون عقیب فطام مصطفی را علیه‌السلام گم کرد و لرزیدن و سجدهٔ بتان و گواهی دادن ایشان بر عظمت کار مصطفی صلی‌الله علیه و سلم

قصهٔ راز حلیمه گویمت

تا زداید داستان او غمت

مصطفی را چون ز شیر او باز کرد

بر کفش برداشت چون ریحان و ورد

می‌گریزانیدش از هر نیک و بد

تا سپارد آن شهنشه را به جد

چون همی آورد امانت را ز بیم

شد به کعبه و آمد او اندر حطیم

از هوا بشنید بانگی کای حطیم

تافت بر تو آفتابی بس عظیم

ای حطیم امروز آید بر تو زود

صد هزاران نور از خورشید جود

ای حطیم امروز آرد در تو رخت

محتشم شاهی که پیک اوست بخت

ای حطیم امروز بی‌شک از نوی

منزل جانهای بالایی شوی

جان پاکان طلب طلب و جوق جوق

آیدت از هر نواحی مست شوق

گشت حیران آن حلیمه زان صدا

نه کسی در پیش نه سوی قفا

شش جهت خالی ز صورت وین ندا

شد پیاپی آن ندا را جان فدا

مصطفی را بر زمین بنهاد او

تا کند آن بانگ خوش را جست و جو

چشم می‌انداخت آن دم سو به سو

که کجا است این شه اسرارگو

کین چنین بانگ بلند از چپ و راست

می‌رسد یا رب رساننده کجاست

چون ندید او خیره و نومید شد

جسم لرزان هم‌چو شاخ بید شد

باز آمد سوی آن طفل رشید

مصطفی را بر مکان خود ندید

حیرت اندر حیرت آمد بر دلش

گشت بس تاریک از غم منزلش

سوی منزلها دوید و بانگ داشت

که کی بر دردانه‌ام غارت گماشت

مکیان گفتند ما را علم نیست

ما ندانستیم که آنجا کودکیست

ریخت چندان اشک و کرد او بس فغان

که ازو گریان شدند آن دیگران

سینه کوبان آن چنان بگریست خوش

که اختران گریان شدند از گریه‌اش

بخش ۳۹ - حکایت آن پیر عرب کی دلالت کرد حلیمه را به استعانت به بتان

پیرمردی پیشش آمد با عصا

کای حلیمه چه فتاد آخر ترا

که چنین آتش ز دل افروختی

این جگرها را ز ماتم سوختی

گفت احمد را رضیعم معتمد

پس بیاوردم که بسپارم به جد

چون رسیدم در حطیم آوازها

می‌رسید و می‌شنیدم از هوا

من چو آن الحان شنیدم از هوا

طفل را بنهادم آنجا زان صدا

تا ببینم این ندا آواز کیست

که ندایی بس لطیف و بس شهیست

نه از کسی دیدم بگرد خود نشان

نه ندا می منقطع شد یک زمان

چونک واگشتم ز حیرتهای دل

طفل را آنجا ندیدم وای دل

گفتش ای فرزند تو انده مدار

که نمایم مر ترا یک شهریار

که بگوید گر بخواهد حال طفل

او بداند منزل و ترحال طفل

پس حلیمه گفت ای جانم فدا

مر ترا ای شیخ خوب خوش‌ندا

هین مرا بنمای آن شاه نظر

کش بود از حال طفل من خبر

برد او را پیش عزی کین صنم

هست در اخبار غیبی مغتنم

ما هزاران گم شده زو یافتیم

چون به خدمت سوی او بشتافتیم

پیر کرد او را سجود و گفت زود

ای خداوند عرب ای بحر جود

گفت ای عزی تو بس اکرامها

کرده‌ای تا رسته‌ایم از دامها

بر عرب حقست از اکرام تو

فرض گشته تا عرب شد رام تو

این حلیمهٔ سعدی از اومید تو

آمد اندر ظل شاخ بید تو

که ازو فرزند طفلی گم شدست

نام آن کودک محمد آمدست

چون محمد گفت آن جمله بتان

سرنگون گشت و ساجد آن زمان

که برو ای پیر این چه جست و جوست

آن محمد را که عزل ما ازوست

ما نگون و سنگسار آییم ازو

ما کساد و بی‌عیار آییم ازو

آن خیالاتی که دیدندی ز ما

وقت فترت گاه گاه اهل هوا

گم شود چون بارگاه او رسید

آب آمد مر تیمم را درید

دور شو ای پیر فتنه کم فروز

هین ز رشک احمدی ما را مسوز

دور شو بهر خدا ای پیر تو

تا نسوزی ز آتش تقدیر تو

این چه دم اژدها افشردنست

هیچ دانی چه خبر آوردنست

زین خبر جوشد دل دریا و کان

زین خبر لرزان شود هفت آسمان

چون شنید از سنگها پیر این سخن

پس عصا انداخت آن پیر کهن

پس ز لرزه و خوف و بیم آن ندا

پیر دندانها به هم بر می‌زدی

آنچنان که اندر زمستان مرد عور

او همی لرزید و می‌گفت ای ثبور

چون در آن حالت بدید او پیر را

زان عجب گم کرد زن تدبیر را

گفت پیر اگر چه من در محنتم

حیرت اندر حیرت اندر حیرتم

ساعتی بادم خطیبی می‌کند

ساعتی سنگم ادیبی می‌کند

باد با حرفم سخنها می‌دهد

سنگ و کوهم فهم اشیا می‌دهد

گاه طفلم را ربوده غیبیان

غیبیان سبز پر آسمان

از کی نالم با کی گویم این گله

من شدم سودایی اکنون صد دله

غیرتش از شرح غیبم لب ببست

این قدر گویم که طفلم گم شدست

گر بگویم چیز دیگر من کنون

خلق بندندم به زنجیر جنون

گفت پیرش کای حلیمه شاد باش

سجدهٔ شکر آر و رو را کم خراش

غم مخور یاوه نگردد او ز تو

بلک عالم یاوه گردد اندرو

هر زمان از رشک غیرت پیش و پس

صد هزاران پاسبانست و حرس

آن ندیدی کان بتان ذو فنون

چون شدند از نام طفلت سرنگون

این عجب قرنیست بر روی زمین

پیر گشتم من ندیدم جنس این

زین رسالت سنگها چون ناله داشت

تا چه خواهد بر گنه کاران گماشت

سنگ بی‌جرمست در معبودیش

تو نه‌ای مضطر که بنده بودیش

او که مضطر این چنین ترسان شدست

تا که بر مجرم چه‌ها خواهند بست

بخش ۴۰ - خبر یافتن جد مصطفی عبدالمطلب از گم کردن حلیمه محمد را علیه‌السلام و طالب شدن او گرد شهر و نالیدن او بر در کعبه و از حق درخواستن و یافتن او محمد را علیه‌السلام

چون خبر یابید جد مصطفی

از حلیمه وز فغانش بر ملا

وز چنان بانگ بلند و نعره‌ها

که بمیلی می‌رسید از وی صدا

زود عبدالمطلب دانست چیست

دست بر سینه همی‌زد می‌گریست

آمد از غم بر در کعبه بسوز

کای خبیر از سر شب وز راز روز

خویشتن را من نمی‌بینم فنی

تا بود هم‌راز تو هم‌چون منی

خویشتن را من نمی‌بینم هنر

تا شوم مقبول این مسعود در

یا سر و سجدهٔ مرا قدری بود

یا باشکم دولتی خندان شود

لیک در سیمای آن در یتیم

دیده‌ام آثار لطفت ای کریم

که نمی‌ماند به ما گرچه ز ماست

ما همه مسیم و احمد کیمیاست

آن عجایبها که من دیدم برو

من ندیدم بر ولی و بر عدو

آنک فضل تو درین طفلیش داد

کس نشان ندهد به صد ساله جهاد

چون یقین دیدم عنایتهای تو

بر وی او دریست از دریای تو

من هم او را می شفیع آرم به تو

حال او ای حال‌دان با من بگو

از درون کعبه آمد بانگ زود

که هم‌اکنون رخ به تو خواهد نمود

با دو صد اقبال او محظوظ ماست

با دو صد طلب ملک محفوظ ماست

ظاهرش را شهرهٔ گیهان کنیم

باطنش را از همه پنهان کنیم

زر کان بود آب و گل ما زرگریم

که گهش خلخال و گه خاتم بریم

گه حمایلهای شمشیرش کنیم

گاه بند گردن شیرش کنیم

گه ترنج تخت بر سازیم ازو

گاه تاج فرقهای ملک‌جو

عشقها داریم با این خاک ما

زانک افتادست در قعدهٔ رضا

گه چنین شاهی ازو پیدا کنیم

گه هم او را پیش شه شیدا کنیم

صد هزاران عاشق و معشوق ازو

در فغان و در نفیر و جست و جو

کار ما اینست بر کوری آن

که به کار ما ندارد میل جان

این فضیلت خاک را زان رو دهیم

که نواله پیش بی‌برگان نهیم

زانک دارد خاک شکل اغبری

وز درون دارد صفات انوری

ظاهرش با باطنش گشته به جنگ

باطنش چون گوهر و ظاهر چو سنگ

ظاهرش گوید که ما اینیم و بس

باطنش گوید نکو بین پیش و پس

ظاهرش منکر که باطن هیچ نیست

باطنش گوید که بنماییم بیست

ظاهرش با باطنش در چالش‌اند

لاجرم زین صبر نصرت می‌کشند

زین ترش‌رو خاک صورتها کنیم

خندهٔ پنهانش را پیدا کنیم

زانک ظاهر خاک اندوه و بکاست

در درونش صد هزاران خنده‌هاست

کاشف السریم و کار ما همین

کین نهانها را بر آریم از کمین

گرچه دزد از منکری تن می‌زند

شحنه آن از عصر پیدا می‌کند

فضلها دزدیده‌اند این خاکها

تا مقر آریمشان از ابتلا

بس عجب فرزند کو را بوده است

لیک احمد بر همه افزوده است

شد زمین و آسمان خندان و شاد

کین چنین شاهی ز ما دو جفت زاد

می‌شکافد آسمان از شادیش

خاک چون سوسن شده ز آزادیش

ظاهرت با باطنت ای خاک خوش

چونک در جنگ‌اند و اندر کش‌مکش

هر که با خود بهر حق باشد به جنگ

تا شود معنیش خصم بو و رنگ

ظلمتش با نور او شد در قتال

آفتاب جانش را نبود زوال

هر که کوشد بهر ما در امتحان

پشت زیر پایش آرد آسمان

ظاهرت از تیرگی افغان کنان

باطن تو گلستان در گلستان

قاصد او چون صوفیان روترش

تا نیامیزند با هر نورکش

عارفان روترش چون خارپشت

عیش پنهان کرده در خار درشت

باغ پنهان گرد باغ آن خار فاش

کای عدوی دزد زین در دور باش

خارپشتا خار حارس کرده‌ای

سر چو صوفی در گریبان برده‌ای

تا کسی دوچار دانگ عیش تو

کم شود زین گلرخان خارخو

طفل تو گرچه که کودک‌خو بدست

هر دو عالم خود طفیل او بدست

ما جهانی را بدو زنده کنیم

چرخ را در خدمتش بنده کنیم

گفت عبدالمطلب کین دم کجاست

ای علیم السر نشان ده راه راست

بعدی