دربارهٔ اسدی توسی

ابونصر علی بن احمد اسدی توسی شاعر ایرانی قرن پنجم هجری و سرایندهٔ اثر حماسی گرشاسپ‌نامه است. وی به نقل مجمع الفصحاء در سال ۴۶۵ هجری درگذشت. آرامگاه وی در تبریز است. اسدی نظم گرشاسپ‌نامه را در سال ۴۵۸ هجری قمری به پایان رساند. گرشاسپ‌نامه در میان آثاری که به پیروی از شاهنامهٔ فردوسی نوشته شده‌اند، یکی از متنهای بسیار موفق به شمار می‌رود. اسدی توسی از چند جهت دیگر هم در تاریخ ادبیات ایران دارای اهمیت است: کهن‌ترین دستنویس فارسی که تاکنون به دست آمده ‌(الابنیه عن حقائق الادویه) به خط اسدی توسی است. افزون بر این وی نخستین واژه‌نامهٔ پارسی را (بنا بر آنچه تا امروز به دست ما رسیده‌است) به نام لغت فرس تدوین نموده است. متن این کتاب از روی تصحیح زندهٔاد حبیب یغمایی واژه‌نگاری شده و برای نخستین بار در فضای اینترنت قرار می‌گیرد. این کار به پاسِ کوششهای دوست گرامیمان «رضی علوی زاده» که برنامهٔ بسیار گرانبهای «ساغر» را برای دوستداران فرهنگ ایرانی فراهم آورده و با آرزوی برقرار ماندن سایت گنجور و گردانندهٔ گرامی آن، به ایشان تقدیم می‌گردد. با آرزوی سرافرازی همهٔ ایرانیان سیاوش کیانی

آغاز

سپاس از خدا ایزد رهنمای

که از کاف و نون کرد گیتی بپای

یکی کش نه آز و نه انباز بود

نه انجام باشد نه آغاز بود

تن زنده را در جهان جای از وست

خم چرخ گردنده بر پای از وست

از آن پس کآمد گیتی پدید

همه هرچه بد خواست و دانست و دید

زگردون شتاب و زهامون درنگ

ز دریا بخار و ز خورشید رنگ

پدید آورد نیک و بد ، خوب و زشت

روان داد و تن کرد و روزی نوشت

چنان ساخت هرچیز به انداز خویش

کز آن ساختن کم نیامد نه بیش

چه تاری چه روشن چه بالا چه پست

نشانست بر هستی اش هر چه هست

نه جایی تهی گفتن از وی رواست

نه دیدار کردن توان کو کجاست

مدان از ستاره بی او هیچ چیز

نه از چرخ و نز چارگوهر به نیز

که هستند چرخ و زمان رام او

نجوید ستاره مگر کام او

نگاری کجا گوهر آرد همی

نباشد جز آن کاو نگارد همی

به کارش درون نیست چون و چرا

نپرسد از او ، او بپرسد ز ما

نه از بهر جایست بر عرش راست

جز آنست کز برش فرمانرواست

بزرگیش ناید به وهم اندرون

نه اندیشه بشناسد او را که چون

نبد چیز از آغاز ، او بود و بس

نماند همیدون جز او هیچ کس

چنان چون مرو را کسی یار نیست

چو کردار او هیچ کردار نیست

همه بندگانیم در بند اوی

خنک آنکه دارد ره پند اوی

در نعت نبی علیه السلام

ثنا باد بر جان پیغمبرش

محّمد فرستاده و بهترش

که بُد بر در دین یزدان کلید

جهان یکسر از بهر او شد پدید

بدو داد دادار پیغام خویش

بپیوست با نام نام خویش

ز پیغمبران او پسین بُد درست

ولیک او شود زنده زیشان نخست

یکی تن وی و خلق چندین هزار

برون آمد و کرد دین آشکار

ببرد از همه گوی پیغمبری

که با او کسی را نبد برتری

خبر زآنچه بگدشت یا بود خواست

زکس ناشنیده همه گفت راست

به یک چشم زد از دل سنگ خواست

به معجز برآورد نوبر درخت

دل دنیی از دیو بی بیم کرد

مه آسمان را به دو نیم کرد

ز هامون به چرخ برین شد سوار

سخن گفت بر عرش با کردگار

گه رستخیز آب کوثر وراست

لوا و شفاعت سراسر وراست

مر اندامش ایزد یکایک ستود

هنرهاش را بر هنر برفروزد

ورا بُد به معراج رفتن ز جای

به یک شب شدن گرد هر دو سرای

مه از هر فرشته بُدش پایگاه

بر از قاب قوسین به یزدانش راه

سرافیل همرازش و هم نشست

براق اسب و جبریل فرمان پرست

همیدونش بر ساق عرشست نام

نُبی معجز او را ز ایزد پیام

به چندین بزرگی جهاندار راست

بدو داد پاک این جهان او نخواست

نمود آنچه بایست هر خوب و زشت

ره دوزخ و راه خرم بهشت

چنان کرد دین را به شمشیر تیز

که هزمان بود بیش تا رستخیز

ز یزدان و از ما هزاران درود

مر او را و یارانش را برفزود

در ستایش دین گوید

دل از دین نشاید که ویران بود

که ویران زمین جای دیوان بود

نگه دار دین آشکار و نهان

که دین است بنیان هر دو جهان

پناه روانست دین و نهاد

کلید بهشت و ترازوی داد

در رستگاری ورا از خدای

ره توبه و توشۀ آن سرای

ز دیو ایمنی وز فرشته نوید

ز دورخ گذار و به فردوس امید

رهانندۀ روز شمار از گداز

دهنده به پول چینود جواز

چراغیست در پیش چشم خرد

که دل ره به نورش به یزدان برد

روانراست نو حله ای از بهشت

که هرگز نه فرسوده گردد نه زشت

ره دین گرد هرکه دانا بود

به دهر آن گراید که کانا بود

جهان را نه بهر بیهده کرده اند

ترا نز پی بازی آورده اند

سخن های ایزد نباشد گزاف

ره دهریان دور بفکن ملاف

بدان کز چه بُد کاین جهان آفرید

همان چون شب و روز کردش پدید

چرا باز تیره کند ماه وتیر

زمین در نوردد چو نامه دبیر

دم صور بشناس و انگیختن

روان ها به تن ها برآمیختن

همان کشتن مرگ روز شمار

زمین را که سازد به دل کردگار

زمان چیست بنگر چرا سال گشت

الف نقطه چون بود و چون دال گشت

تن و جان چرا سازگار آمدند

چه افاتد تا هر دو یار آمدند

همه هست در دین و زینسان بسست

ولیک آگه از کارشان کو کسست

اگر کژ و گر راست پوینده اند

همه کس ره راست جوینده اند

ولیکن درست آوریدن بجای

مر آن را نماید که خواهد خدای

ره دین بپای آر خود چون سزاست

که گیتی به دین آفرید ست راست

همه گیتی از دیو پر لشکرند

ستمکاره تر هر یک از دیگرند

اگر نیستی بندشان داد و دین

ربودی همی این از آن آن ازین

به یزدان بدین ره توان یافتن

که کفرست از و روی تافتن

بد ونیک را هر دو پاداشنست

خنک آنک جانش از خرد روشنست

ازین پس پیمبر نباشد دگر

به آخر زمان مهدی آید به در

بگیرد خط و نامۀ کردگار

کند راز پیغمبران آشکار

ز کوچک جهان راز دین بزرگ

گشاید خورد آب با میش گرگ

بدارد جهان بر یکی دین پاک

برآرد ز دجال و خیلش هلاک

همان آب گویند کآید پدید

دَرِ توبه را گم بباشد کلید

رسد ز آسمان هر پیمبر فراز

شوند از گس مهدی اندر نماز

سوی خاور آید پدید آفتاب

هم آتش کند جوش طوفان چو آب

از آن پس شگفت دگرگونه گون

بس افتد جهاندار داند که چون

تو آنچ از پیمبر رسیدت به گوش

به فرمان بجای آر آنرا بکوش

بر اسپ گمان از ره بیش و کم

مشو کت به دوزخ برد با فدم

به دست آورد از آب حیوان نشان

بخورزو و پس شادزی جاودان

سر هر دوره راست کن چپ و راست

از آن ترس کآنجا نهیب و بلاست

وز آن بانگ کآید در آن رهگذار

که ره دین مراین را آن را بدار

نشین راست با هرکس و راست خیز

مگر رسته گردی گه رستخیز

در نکوهیدن جهان گوید

جهان ای شگفتی به مردم نکوست

چو بینی همه درد مردم از وست

یکی پنج روزه بهشتست زشت

چه نازی به این پنج روزه بهشت

ستاننده چابک رباییست زود

که نتوان ستد باز هرچ او ربود

سراییست بر وی گشاده دو در

یکی آمدن را شدن ، زآن به در

نه آن کآید ایدر بماند دراز

نه آنرا که رفت آمدن هست باز

چو خوانیست بر ره که هرکس زپیش

شود زود چون خورد از وبهر خویش

بتی هست گویا میانش اهرمن

فریبنده دل ها به شیرین سخن

هرآنکش پرستد بود بت پرست

چه با او چه با دیو دارد نشست

چه چابوک دستست بازی سگال

که در پرده داند نمودن خیال

دو پرده بر این گنبد لاجورد

ببندد همی گه سیه گاه زرد

به بازی همین زین دو پرده برون

خیال آرد از جانور گونه گون

بتی شد تنش از رشک و جانش ز آز

دو دست از امید و دو پای از نیاز

دل از بی وفایی و طبع از نهیب

رخان از شکست و زبان از فریب

دو گونه همی دم زند سال و ماه

یکی دم سپید و یکی دم سیاه

بر این هر دو دم کاو برآرد همی

یکایک دم ما شمارد همی

اگر سالیان از هزاران فزون

دراو خرمی ها کنی گونه گون

به باغی دو در ماند ار بنگری

کز این در درآیی ، وزان بگذری

بر او جز نکوهش سزاوار نیست

که آنک آفریدش سبکبار نیست

کنون چون شنیدی بدو دل مبند

و گر دل ببندی شوی درگزند

در صفت آسمان گوید

چو دریاست این گنبد نیگون

زمین چون جزیره میان اندرون

شب و روز بر وی چو دو موج بار

یکی موج از و زرد و دیگر چو قار

چو بر روی میدان پیروزه رنگ

دو جنگی سوار این ز روم آن ز زنگ

یکی از بر خنگ زرین جناغ

یکی بر نوندی سیه تر ز زاغ

یکی آخته تیغ زرین ز بر

یکی بر سر آورده سیمین سپر

جهان حمله گه کرده تا زنده تیز

گه اندر درنگ و گه اندر گریز

نماید گهی رومی از بیم پشت

گریزان و آن زرد خنجر به مشت

گهی آید آن زنگی تاخته

ز سیمین سپر نیمی انداخته

دو گونست از اسپانشان گرد خشک

یکی همچو کافور و دیگر چو مشک

ز گرد دو رنگ اسپ ایشان به راه

سپیدست گه موی و گاهی سیاه

نه هرگز بودشان به هم ساختن

نه آسایش آرند از تاختن

کسی را که سازند با جان گزند

بکوبندش از زیر پای نوند

تکاور تکانند هر دو چو باد

سواران چه بر غم از ایشان چه شاد

در صفت طبایع چهارگانه گوید

گهر های گیتی به کار اندرند

ز گردون به گردان حصار اندراند

به تقدیر یزدان شده کارگر

چو زنجیر پیوسته در یکدگر

پهارند لیکن همی زین چهار

نگار آید از گونه گون صد هزار

به هر یک درون از هنر دستبرد

پدیدست چندانکه نتوان شمرد

ولیکن چو کردی خرد رهنمون

ستایش زمین راست زیشان فزون

ره روزی از آسمان اندراست

ولیکن زمین راه او را درست

شب از سایۀ اوست کز هر کران

ببینی از بر سپهر اختران

بزرگان و پیغمبران خدای

همه بر زمین داشتند جای

هرآن صحف کز ایزد آورده اند

بر او بود هر دین که گسترده اند

هم از آب و آتش هم از باد نیز

به دل بر زمین راست تا رستخیز

زمینست چون مادر مهرجوی

همه رستنی ها چو پستان اوی

بچه گونه گون خلق چندین هزار

که شان پروراند همی در کنار

زمین جای آرام هر آدمیست

همان خانه کردگار از زمینست

بساط خدایست هرکه به راز

بر او شد، توان نزد یزدان فراز

همو قبلۀ هر فرشته است راست

بدان کز گلش بود چو آدم که خاست

گهرهای کانی وی آرد همی

جهان هم بدو نیز دارد همی

زمینست هر جانور را پناه

تن زنده و مرده را جایگاه

همو بردبارست کز هر کسی

کشد بار اگر چند بارش بسی

زمین آمد از اختران بهره مند

هم از هر سه ارکان ط چرخ بلند

همو عرصه گاهیست شیب و فراز

معلق جهانبانش گسترده باز

ز هر گونه نو جانور صد هزار

کند عرض یزدان درین عرصه راز

چو جای نمازست گشتست پست

همه در نماز از برش هرچه هست

از و راست مردم دو تا چارپای

نگون رستنی که نشسته به جای

همان اختران از فلک همچنین

همه سا جدانند سر بر زمین

هوا و آتش و آب هریک جداست

زمین هر چهارند یکجای راست

نیابی نشان وی از هر سه شان

و زیشان در او بازیابی نشان

زمین را به بخشنگی یار نیست

چنان نیز دارنده زنهار نیست

گر از تخم هر چش دهی زینهار

یکی را بدل باز یابی هزار

چو خوانیست کآرد بر او هر زمان

بی اندازه مردم همی میهمان

نه هرگز خورشهاش بّرد ز هم

نه مهمانش را گردد انبوه کم

زمین قبلۀ نامور مصطفی است

از او روی برگاشتن نارواست

گر آتش به آمد بر مغ چه باک

از آتش بد ابلیس و آدم زخاک

ببین زین دو تن به کدامین کسست

همان زین دو بهتر نشان این بسست

زمینست گنج خدای جهان

همان از زمینست فخر شهان

پرستنده او مه و آفتاب

همیدون فلک زآتش و باد و آب

رهی وار گردش دوان کم وبیش

چو شاهی وی آرمیده بر جای خویش

همیدون تموز و دی اش چاکرست

بهارش مشاطه خزان زرگرست

ز زرّ و گهر این نثار آورد

ز دیبا همی آن نگار آورد

یکی زر بفتش دهد خسروی

یکی شارها بافدش هندوی

همش عاشقست ابر با درد و رشک

کش از دیده هزمان بشوید به اشک

گهی ساقی و کاردانش بود

گهی چتر و گه سایبانش بود

زمین چونش مردم نباشد گمست

زمین را پرستنده هم مردمست

خور و پوشش تنش را زوست چیز

هم ایزد از او آفریدست نیز

همی از زمین باشد آمیختن

وز او بود خواهد برانگیختن

ازین چار ارکان که داری بنام

ببین کاین هنرها جز او را کدام

در ستایش مردم گوید

کنون زین پس از مردم آرم سخن

که گیتی تمام اوست ز آغاز وبن

به گیتی درون جانور گو نه گون

بسند از گمان وز شمردن فزون

ولیک از همه مردم آمد پسند

که مردم گشادست و ایشان به بند

خرد جانور به ز مردم ندید

که مردم تواند به یزدان رسید

زمین ایزد از مردم آراستست

جهان کردن از بهر او خواستست

به مردم فرستاد پیغام خویش

زگیتی ورا خواند هم نام خویش

بدو داد شاهی ز روی هنر

بدین بیکران گونه گون جانور

که گر کشتن ار کارش آید هوا

بدیشان کند هرچه باشد روا

ز مردم بدان راستی خواستست

که هر جانور کژ و او راستست

همه نیکوی ها به مردم نکوست

ز یزدان تمام آفرینش بدوست

سپهریست نو پرستاره بپای

جهانیست کوچک رونده ز جای

چو گنجیست در خوبتر پیکری

درو ایزدی گوهر از هر دری

مرین گنج را هرکه یابد کلید

در راز یزدانش آید پدید

ببیند ز اندک سرشت آب و خاک

دو گیتی نگاریده یزدان پاک

یکی دیدنی روی و فرسودنی

نهان دیگر و جاودان بودنی

دلت را همی گر شگفت آید این

به چشم خرد خویشتن را ببین

تنت آینه ساز و هر دو جهان

ببین اندر و آشکار و نهان

هر آلت که باید بدادست نیز

بهانه بر ایزد نماندست چیز

یکی موی از این کم نباید همی

وگر باشد افزون نشاید همی

گر از ما بدی خواهش آراستن

که دانستی از وی چنین خواستن

بر آن آفرین کن که این کار اوست

نکوتر ز هرچیز کردار اوست

ببین وبدان کز کجا آمدی

کجا رفت باید چو ز ایدر شدی

چرا این پیام و نشان از خدای

چه بایست چندین ره رهنمای

همه با توست ار بجوییش باز

نباید کسی تا گشایدت راز

ازین بیش چیزی نیارمت گفت

بس این گر دلت با خرد هست جفت

در صفت جان و تن گوید

چنین دان که جان برترین گوهر است

نه زین گیتی از گیتی دیگرست

درفشنده شمعیست این جان پاک

فتاده درین ژرف جای مغاک

یکی نور بنیاد تابندگی

پدید آر بیداری و زندگی

نه آرام جوی و نه جنبش پذیر

نه از جای بیرون و نه جای گیر

سپهر و زمین بستۀ بند اوست

جهان ایستاده به پیوند اوست

نهان از نگارست لیک آشکار

همی برگرد گونه گونه نگار

کند در نهان هرچه رأی آیدش

رسد بی زمان هرکجا شایدش

ببیندت و دیدن ورا روی نیست

کشد کوه و همسنگ یک موی نیست

تن او را به کردار جامه است راست

که گر بفکند ور بپوشد رواست

به جان بین گرامی تن خویشتن

چو جامه که باشد گرامی به تن

تنت خانه ای دان به باغی درون

چراغش روان زندگانی ستون

فروهشته زین خانه زنجیر چار

چراغ اندر او بسته قندیل وار

هر آن گه که زنجیر شد سست بند

زهر گوشه ناگه بخیزد گزند

شود خانه ویران و پژمرده باغ

بیفتد ستون و بمیرد چراغ

از آن پس چو پیکر به گوهر سپرد

همان پیشش آید کز ایدر ببرد

چو دریاست گیتی تن او را کنار

بر این ژرف دریاست جان را گذار

به رفتن رهش نیست زی جای خویش

مگر کشتی و توشه سازد ز پیش

تو کشتیش دین و دهش توشه دان

ره راست باد و خرد بادبان

و گرنه بدان سر نداند رسید

در این ژرف دریا شود ناپدید

گرت جان گرامیست پس داد کن

ز یزدان و پادافرهش یاد کن

ز تو هرچه نتوانی ایزد نخواست

تو آن کن که فرمودت از راه راست

مپندار جان را که گردد نچیز

که هرگز نچیز او نگردد بنیز

تباهی به چیزی رسد ناگزیر

که باشد به گوهر تباهی پذیر

سخنگوی جان جاودان بودنیست

نه گیرد تباهی نه فرسودنیست

از این دو برون نیستش سرنبشت

اگر دوزخ جاودان گر بهشت

در سبب گفتن قصه گوید

یکی کار جستم همی ارجمند

که نامم شود زو به گیتی بلند

اگر نامۀ رفتنم را نوید

دهند این دو پیک سیاه و سپید

به رفتن بود خوش دل شاد من

به نیکی کند هرکسی یاد من

مهی بُد سر داد و بنیاد دین

گرانمایه دستور شاه زمین

محمّد مه جود و چرخ هنر

سمعیل حصّی مر او را پدر

ردی دانش آرای یزدان پرست

زمین حلم و دریا دل و راد دست

ز چرخ روان تا بره تیره خاک

چه و چون گیتی بدانسته پاک

خوی نیک و خوبی و فرزانگی

ره رادی و رأی مردانگی

نکوبختی و دانش و کلک وتیغ

خدا ایچ ناداشته زو دریغ

برادرش والا براهیم راد

گزین جهان گرد مهتر نژاد

خنیده به کلک و ستوده به تیر

بدین گنج بخش و بدان شهر گیر

دو پرورده شاه بدخواه سوز

یکی داد و ورز و یکی دین فروز

جهان را چو دو دیدۀ روزگار

زمان را چو دو دست فرمانگزار

ز هرکس فزون جاهشان نزد شاه

گذشته درفش مهیشان ز ماه

به بگماز یک روز نزدیک خویش

مرا هر دو مهتر نشاندند پیش

بسی یاد نام نکو رانده شد

بسی دفتر باستان خوانده شد

ز هر گونه رأیی فکندند بن

پس آن گه گشادند بند سخن

که فردوسی طوسی پاک مغز

بدادست داد سخن های نغز

به شهنامه گیتی بیاراستست

بدان نامه نام نکو خواستست

تو همشهری او را و هم پیشه ای

هم اندر سخن چابک اندیشه ای

بدان همره از نامۀ باستان

به شعر آر خرّم یکی داستان

بسا نامداران که بردند رنج

نهانی نهادند هر جای گنج

سرانجام رفتند و بگذاشتند

نه زیشان کسی بهره برداشتند

تو زین داستان گنجی اندر جهان

بمانی که هرگز نگردد کمی

همش هرکسی یابد از آدمی

هم از برگرفتن نگیرد کمی

بُوی مانده فرزند ایدر بجای

که همواره نام تو ماند بپای

ز دانش یکی خرم نهی

که از میوه هرگز نگردد تهی

جهان جاودانه نماند به کس

بهین چیز از و نیک نامست و بس

کنون کان یاقوت دانش بکن

ز دریای اندیشه دُر دَر فکن

خرد آتش تیز و دل بوته ساز

سخن زرِّ کن پاک بر هم گداز

پس این زر و این گوهران بار کن

در این گنج یکباره انبار کن

زکس یاد این گنج بر دل میار

جز از شاه ارّانی شهریار

مجوی اندرین کار جز کام اوی

منه مُهر بر وی بجز نام اوی

که تا جایگه یافتی نخجوان

بدین شاه شد بخت پیرت جوان

در ستایش شاه بودلف گوید

کنون ز ابر دریای معنی گهر

ببارم ، گل دانش آرم به بر

فزایم ز جان آفرین شاه را

که زیباست مر خسروی گاه را

شه ارمن و پشت ایرانیان

مه تازیان ، تاج شیبانیان

ملک بودلف شهریار زمین

جهاندار ارّانی پاک دین

بزرگی که با آسمان همبرست

ز تخم براهیم پیغمبرست

فروغست رایش دل و دیده را

پناهست دادش ستمدیده را

نبشتست بخت از پی کام خویش

به دیوان فرهنگ او نام خویش

به فرّش توان رفت بر مشتری

به نامش توان بست دیو و پری

تن و همتش را سرانجام برست()

که آنجا که ساقش زحل را سرست

به صد لشکر اندر گه رزم و نام

نپرسید باید ز کس کاو کدام

چنو دست زی تیغ و ترکش کشید

که یارد به نزدیک تیغش چخید

اگر خشتی از دستش افتد به روم

شوندش رهی هر کز آن مرز و بوم

برد سهم او دل ز غران هژبر

کند گرد او خشک باران در ابر

به دریا بسوزد ز تف خیزران

چنو زد نوند سبک خیز ران

اگر بابت روم کین آورد

به شمشیر بت را به دین آورد

جهان را اگر بنده خواند ز پیش

ز بهرش کند حلقه در گوش خویش

ز گردون چنان کرد جاهش گذار

کز او نیست برتر به جز کردگار

فرستست خشتش به گاه پیام

نبردش نویدست و کشتن خرام

عقابیست تیرش که در مغز و ترگ

بچه فتح باشد ورا خایه مرگ

سپه را که چون او سپه کش بود

چه پیش آب دریا ، چه آتش بود

زمینی که شد جای ناورد اوی

کند سرمه در دیده مه گرد اوی

برون از پی دینش پیکار نیست

برون از غراش ایچ کردار نیست

چلیپاپرستان رومی گروه

چنانند از او وز سپاهش ستوه

بدارند روز و شب از بس هراس

به هر کوه دیده ، به هر دیر پاس

ستون سپهر روان رأی اوست

سر تخت بخوان جوان جای اوست

چنانست دادش که ایمن به ناز

بخسبد همی کبک درپّر باز

شود در یکی روزه ده بار بیش

به پرسیدن گرگ بیمار میش

چو خواهندگان دید شادی کند

فزون زان که خواهند رادی کند

دو دستش تو گویی گه کین و مهر

یکی هست دریا و دیگر سپهر

درین موجها گوهر و جود نم

در آن ماه تیغ و ستاره درم

کز آن گوهر و زر که را داد پیش

به یک ره گر آری از و کم و بیش

بدین کرد شاید نهان آفتاب

بدان شاید انباشت دریا و آب

که را راند خشمش فتد در گداز

که را خواند جودش برست از نیاز

چنو تاج و اورنگ را شاه نیست

جز او چرخ فرهنگ را ماه نیست

ز هر افسری برتر ست افسرش

ز هر گوهری پاکتر گوهرش

هماییست مر چرخ را فّر اوی

که شاهی دهد سایۀ پّر اوی

به چوگان چو برداشت گوی زرنگ

ز بیمش بگردد رخ مه زرنگ

کمندش چو از شست گردد رها

تو گویی که برداشت ابر اژدها

ز هامون شب تیره بر چرخ تیر

کند رشته در چشم سوزن به تیر

چو مالد به زه گوشهای کمان

بمالد به کین گوش گشت زمان

به باد تک اسپش به خاور زمین

کند غرق کشتی به دریای چین

تف تیغش از هند شب کرد بوم()

کند باز قنذیل رهبان به روم

نه کس را بود فرّه و جود او

نه فرزند چون میر محمود او

شهی مایۀ شاهی و سروری

بزرگی ز گوهر به هر گوهری

گرد زیب از او نامداری همی

دهد بوی از او شهریاری همی

دل اختر از جان هوا جوی اوست

زبان زمانه ثناگوی اوست

سخنهاش درّست و دانش سرشت

خبرهاش هریک چراغ بهشت

چو خرسند بد خوب کاری کند

چو خشم آیدش بردباری کند

به نیزه مه آرد ز گردون فرود

به ناوک به کیوان فرستد درود

ز دریا کند در تف تیغ میغ

ز باران خونین کند میغ تیغ

روا باشد این شاه را ماه تخت

که فرزند دارد چنان نیکبخت

برادرش چون ماه آن پاکزاد

براهیم بن صفر با فر و داد

پناه جهان خسرو ارجمند

دل گیتی امید تخت بلند

بزرگی که اختر گه مهر و خشم

به فرمان او دارد از چرخ چشم

بهی در خور تخت او روز بار

زهی از در بخت او روزگار

ز شمشیر او لعل جای کمین

بریزد ز کف زر به روی زمین

سزد گر کشد بر مه این شاه سر

که زینسان برادر وز آنسان پسر

نه زین شاه به در خورگاه بود

نه کس را به گیتی چنان شاه بود

نبینی ز خواهنده و میهمان

تهی بارگاه ورا یک زمان

همی هرکه جایی فتد در نیاز

بدین درگه آیند تازان فراز

رسد هر که آید هم اندر شتاب

به خوان و می و خلعت و جاه و آب

نه کس زین شهنشاه دل خسته شد

به بر هیچ مهمان درش بسته شد

هر آن کز غم جان و بیم گناه

به زنهار این خانه گیرد پناه

ز بدخواه ایمن شود وز ستم

چو از چنگ یوز آهو اندر حرم

اگر داد باید شهی هرچه هست

دهد این شه و ندهد او را ز دست

چنین باد تا جاودان نام او

مگر داد چرخ از ره کام او

همی تا بماند زمان و زمین

به فرمانش بادا هم آن و هم این

تن زندگانیش چون کدخدای

سلب روز و شب وین جهانش سرای

ز بالای تابنده ماه افسرش

ز پهنای گیتی فزون کشورش

جهان خرم از فر و اورند اوی

هم از میر محمود فرزند اوی

در مردانگی گرشاسب گوید

ز کردار گرشاسب اندر جهان

یکی نامه بُد یادگار از مهان

پر از دانش و پند آموزگار

هم از راز چرخ و هم از روزگار

ز فرهنگ و نیرنگ و داد و ستم

ز خوبّی و زشتیّ و شادّی و غم

ز نخجیر و گردنفرازی و رزم

ز مهر دل وکین و شادی و بزم

که چون خوانی از هر دری اندکی

بسی دانش افزاید از هر یکی

ز رستم سخن چند خواهی شنود

گمانی که چون او به مردی نبود

اگر رزم گرشاسب یاد آوری

همه رزم رستم به باد آوری

همان بود رستم که دیو نژند

ببردش به ابر و به دریا فکند

سُته شد ز هومان به گرز گران

زدش دشتبانی به مازندران

زبون کردش اسپندیار دلیر

به کشتیش آورد سهراب زیر

سپهدار گرشاسب تا زنده بود

نه کردش زبون کس ، نه افکنده بود

به هند و به روم و به چین از نبرد

بکرد آنچه دستان و رستم نکرد

نه ببر و نه گرگ آمد از وی رها

نه شیر و نه دیو و نه نر اژدها

به جنگ ار سوار ار پیاده بدی

جهان از یلان دشت ساده بدی

سپردی به هنگام که مال میل()

فکندی به کشتی و کوپال پیل

به شهنامه فردوسی نغزگوی

که از پیش گویندگان برد گوی

بسی یاد رزم یلان کرده بود

ازین داستان یاد ناورده بود

نهالی بُد این رُسته هم زان درخت

شده خشک و بی بار و پژمرده سخت

من اکنون ز طبعم بهار آورم

مراین شاخ نو را به بار آورم

به باد هنر گل کفانم بر اوی

ز ابر سخن دُر فشانم بر اوی

برش میوۀ دانش آرم برون

کنم آفرین شهنشه فزون

بسازم یکی بوستان چون بهشت

که خندد ز خوشی چو اردیبهشت

گلش سربه سر درّ گویا بود

درخت و گیا مشک بویا بود

بتستانی آرایم از خوش سخن

که هرگز نگارش نگردد کهن

بتش از خردزاده و جان پاک

ز دانش سرشته نه از آب و خاک

ببافم یکی دیبۀ شاهوار

ز معنیش رنگ و ز دانش نگار

ز جان آورم تار و پودش فراز

کنم خسروی را برو بر طراز

مرا جز سخن ساختن کار نیست

سخن هست لیکن خریدار نیست

ز رادان همی شاه ماندست و بس

خریدار از او بهترم نیست کس

که همواره من بنده را شاد داشت

سرم را زهم پیشگان بر فراشت

دبیر وی آورد زی من پیام

گزین دهخدا لولوی نیکنام

که گوید همی شاه فرهنگ جوی

به نام من این نامه را بازگوی

اگر زانکه فردوسی این را نگفت

تو با گفتۀ خویش گردانش جفت

دو گویا چنین خواست تا شد ز طوس

چنان شد نگویی تو باشد فسوس

کنون گر سپهرم نسازد کمین

بگویم به فرمان شاهِ زمین

کز او نام را خوب کاری بود

ز من در جهان یادگاری بود

ز بهتر سخن نیست پاینده تر

وز او خوشتر و دل فزاینده تر

سخن همچو جان ز آن نگردد کهن

که فرزند جانست شیرین سخن

آغاز داستان

سراینده دهقان موبد نژاد

ز گفت دگر موبدان کرد یاد

که بر شاه جم چون بر آشفت بخت

به ناکام ضحاک را داد تخت

جهان زیر فرمان ضحاک شد

ز هر نامه ای نام جم پاک شد

چو بگرفت گیتی به شاهنشهی

فرستاد نزد شهان آگهی

به روم و به هندوستان و به چین

به ایران و هر هفت کشور زمین

که با رأی ما هر که دل کرد راست

بجویند جمشید را تا کجاست

گرش جای بر کُه بود با پلنگ

و گر زیر آب اندرون با نهنگ

به خشکی چو یوزش ببندید دست

برآرید از آبش چو ماهی بشست

به درگاه ما هرکش آرد به بند

نباشد پس از ما چو او ارجمند

گریزان همی شد جم اندر جهان

پری وار گشته ز مردم نهان

جدا مانده از تخت و راهی شده

نیاز آمده پادشاهی شده

چه بی توشه تنها میان گروه

چو هم خفت نخچیر بردشت و کوه

به شهری که رفتی نبودی بسی

بدان تا نشانش نداند کسی

بدینگونه بُد تا درفشنده مهر

بگردید ده راه گرد سپهر

پس از رنج بسیار و راه دراز

بیامد ابر زابلستان فراز

یکی شهر دید از خوشی چون بهشت

در و دشت و کوهش همه باغ و کشت

نهادش نکو تازه و پر نوا

زمین خرم ، آبش سبک ، خوش هوا

پر از چیز و انبوه و مردان مرد

سپاهی و شهری یلان نبرد

که کمتر کس ار جنگ را خاستی

در آوردگه لشکری خواستی

بدو خسروی نامور شهریار

شهی کش نبد کس به صد شهریار

مر آن شاه را نام گورنگ بود

کزو تیغ فرهنگ بی زنگ بود

یکی دخترش بود کز دلبری

پری را به رخ کردی از دل بری

شبستان چو بستان ز دیدار اوی

ز زلفینش مشکوی مشکین به بوی

به کاخ اندرون بت ، به مجلس بهار

در ایوان نگار و ، به میدان سوار

مهش مشک سای و شکر می فروش

دور نرگس کمانش ،دو گل درع پوش

روان را به شمشاد پوینده رنج

خرد را به مرجان گوینده گنج

شده سال آن سرو آراسته

سه بیش از شب ماه ناکاسته

یلی گشته مردانه و شیرزن

سواری سپردار و شمشیرزن

شنیدم ز دانش پژوهان درست

که تیر و کمان او نهاد از نخست

هم از نامه پیش دانان سخن

شنیدم که جم ساخت هر دو ز بُن

نبد پَرّ بر تیر آنگه ز پیش

منوچهر شه ساخت هنگام خویش

زبد رَسته بُد شاه زابلستان

ز تدبیر آن دختر دلستان

زهر جای خواهشگران خاستند

ز زابل مر او را همی خواستند

نه هرگز به کس دادی او را پدر

نه روزی ز فرمانش کردی گذر

چنان بود پیمانش با ماهروی

که جفت آن گزیند که بپسندد اوی

مر او را زنی کابلی دایه بود

که افسون و نیرنگ را مایه بود

ببستی ز دو اژدها را به دَم

از آب آتش آوردی ، از خاره نم

نهان سپهر آنچه گفتی ز پیش

ز گفتار او کم نبودی نه بیش

بدین لاله رخ گفته بود از نهفت

که شاهی گرانمایه باشدت جفت

بزرگی که مانند او بر زمی

به خوبی و دانش نبد آدمی

پسر باشدت زو یکی خوب چهر

که بوسه دهد خاک پایش سپهر

کنیزک شده شادمان زان نوید

همی بد نهان راز ، دل پرامید

ز خواهنده کس پیش نگذاشتی

هرآن کآمدی خوار برگاشتی

نکردی پسند ایچ کس را به هوش

همیداشتی راز این روز گوش

چو جمشید در زابلستان رسید

به شهر اندرون روی رفتن ندید

خزان بد شده ز ابر وز باد تفت

سر کوهسار و زمین زرّ بفت

کشیده سر شاخ میوه به خاک

رسیده به چرخشت میوه ز تاک

گل از بادۀ ارغوانی به رشک

چکان از هوا مهرگانی سرشک

بر سیب لعل و رخ برگ زرد

تن شاخ کوژ و دم باد سرد

رزان دید بسیار بر گرد دشت

بر آن جویبار و رزان بر گذشت

دو صف سرو بن دید و آبی و ناز

زده نغز دکانی از هر کنار

میان آبگیری به پهنای راغ

شنا بردر آب شکن گیر ماغ

خوش آمدش و بر شد به دکان ز راه

بر لختی در آن سایه گاه

یکی باغ خرم بد از پیش جوی

در او دختر شاه فرهنگ جوی

می و میوه و رود سازان ز پیش

همی خورد می با کنیزان خویش

پرستنده ای سوی در بنگرید

ز باغ اندرون چهرۀ جم بدید

جوانی همه پیکرش نیکوی

فروزان ازو فرّه خسروی

به رخ بر سرشته شده گرد خوی

چو بر لاله آمیخته مشک و می

پریچهره را دید جم ناگهان

بدوگفت ماها چه بینی نهان

یکی گمره بخت برگشته ام

زگم کردن راه سرگشته ام

از آن خون با خوشه آمیخته

که هست رگ تاک رز ریخته

سه جام از خداوند این رز بخواه

به من ده رهان جانم از رنج راه

کنیزک بخندید و آمد دوان

به بانو بگفت ای مه بانوان

جوانی دژم ره زده بر دَرست

که گویی به چهراز تو نیکوترست

ز گیتی بدین در پناهد همی

سه جام می لعل خواهد همی

ندانم چه دارد می لعل کام

که نز خوردنی برد و نز میوه نام

برافروخت رخ زآن سخن ماه را

چنین پاسخ آورد دلخواه را

که برنا اگر چیزجز می نخواست

بدان پس مهمانیی خواست راست

می و نقل و خوان خواست و آوای رود

رخ خوب و شادی و بانگ سرود

بیامد به در با کنیزک به هم

بدید از در باغ دیدار جم

جوانی به آیین ایرانیان

گشاده کش و تنگ بسته میان

شده زرد گلنارش از درد و داغ

به گرد اندرش گرد م پر زاغ

چنان با دلش مهر در جنگ شد

که برجانش جای خرد تنگ شد

بماندش دو گلنار خندان نژند

بجوشید پولادش اندر پرند

دو گویا عقیق گهرپوش را

که بنده بدش چشمۀ نوش را

به می درسرشت وبه در در شکفت

به پروین بخست و به شکر بسفت

گشاد و جهان کرد ازو پرشکر

مه مهرروی و بت سیمبر

به جم گفت کای خسته از رنج راه

درین سایه گا ه از چه کردی پناه

کرایی بدین جای جویان شده

چنین در تک پای پویان شده

مگر زین پرستنده کام آمدت

که چون دیدی اش یاد جام آمدت

کنون گر به باده دلت کرد رای

از ایدر بدین باغ خرم درآی

بدو گفت جم کای بت مهرچهر

ز چهر تو بر هر دلی مهر مهر

ز شاهانی ار پیشه ور گوهری

پدر ورز گر داری ار لشکری

که بازاریان مایه دانند و سود

کدیور بود مرد کشت و درود

به چیز فراوان بوند این دو شاد

ندانند آمرغ مرد و نژاد

سپاهی به مردی نماید هنر

بود پادشازادگان را گهر

تو زین چار گوهر کدامی بگوی

دلم را رهِ شادمانی بجوی

بت زابلی گفت ازین هر چهار

نی ام من جز از تخمۀ شهریار

پدر دان مرا شاه زابلستان

ندارد بجز من دگر دلستان

وز او مرمرا هست فرمان روا

که جفت آن گزینم کم آید هوا

بر جوی منشین و جایی چنین

بدین باغ ما اندرآی و ببین

که گر رای می داری و می گسار

هَمت می بود ، هم بُت مشک سار

جم از پیش دانسته بُد کار اوی

خوش آمدش دیدار و گفتار اوی

به دل گفت کاین ماه دژخیم نیست

گر از راز آگه شود بیم نیست

کر در جهان خوی زشت ار نکوست

به هر کس گمان آن برد کاندر اوست

به مردم خردمند نامی بود

که مردم به مردم گرامی بود

خرامید از آن سایۀ سرو و بید

سوی باغ شد دل به بیم و امید

چمن در چمن دید سرو سهی

گرانبار شاخ ترنج و بهی

رخ نار با سیب شنگرف گون

بدان زخم تیغ و بدین رنگ خون

یکی چون دل مهربان کفته پوست

یکی چون شخوده زنخدان دوست

تو گفتی سیه غژب پاشنگ بود

و یا در دل شب شباهنگ بود

همی رفت پیش جم آن سعتری

چمان بر چمن همچو کبک دری

چو سروی که با ماه همسر بود

بر آن مه بر از مشک افسر بود

سرگیس در پای چنبر کشان

خم زلف بر باد عنبرفشان

رسیدند زی آبگیری فراز

زده کله زرّ بفت از فراز

کیانی نشستنگهی دلپذیر

گزیدند بر گوشۀ آبگیر

کنیزان گلرخ فراز آمدند

همه پیش جم در نماز آمدند

پرستنده دختر به آیین خویش

ز خوالیگران خوان و می خواست پیش

جم اندیشه از دل فراموش کرد

سه جام می از پیشِ نان نوش کرد

ز دادار پس یاد کردن گرفت

به آهستگی رأی خوردن گرفت

نه بنشسته از پای و نه نیز مست

همی خورد کش لب نیالود و دست

از اورنگ و آن بازو و برز و چهر

فرومانده بُد دختر از روی مهر

همی دید کش فرّ و برزکییست

ولیکن ندانستش از بن که کیست

به دل گفت شاهیست این پر خرد

کزینسان نشست از شهان در خورد

ز لؤلؤ و بیجاده بگشاد بند

برآمیخت شنگرف و گوهر به قند

به جم گفت می دوست داری مگر

که جز می تو چیزی نخواهی دگر

هم از پیش نان با می آراستی

هم از در برون جام می خواستی

جمش گفت دشمن ندارمش نیز

شکیبد دلم گر نیابمش نیز

به اندازه به هرکه او می خورد

که چون خوردی افزون بکاهد خرد

عروسیست می شادی آیین او

که شاید خرد داد کابین او

به زور آنکه با باده کستی کند

فکندست هرگه که مستی کند

ز دل برکشد می تف درد و تاب

چنان چون بخار از زمین آفتاب

چو بیدست و چون عود تن را گهر

می آتش که پیدا کندشان هنر

گهر چهره شد آینه شد نبید

که آید درو خوب و زشتی پدید

دل تیره را روشنایی میست

که را کوفت غم ، مومیایی میست

به دل می کند بددلان را دلیر

پدید آرد از روبهان کار شیر

به رادی کشد زفت و بد مرد را

کند سرخ لاله رخ زرد را

به خاموش چیره زبانی دهد

به فرتوت زور جوانی دهد

خورش را گوارش می افزون کند

ز تن ماندگی ها به بیرون کند

بدم مانده راه و می خوردنم

بدان بد که تا ماندگی بفکنم

تو می ده مگو کاین چسان و آن چراست

مبر مهر بر بیش و کم کژ و راست

خورش باید از میزبان گونه گون

نه گفتن کزین کم خور و زآن فزون

خورش گر بود میهمان را زیان

پزشکی نه خوب آید از میزبان

همان گه گمان برد دختر ز مهر

که اینست جمشید خورشید چهر

بدان روزگار آنکه بود از شهان

که فرمان ضحاک جست از جهان

همه چهر جم داشتند آشکار

به دیبا و دیوارها بر نگار

بدان تا هر آنجا که پیکرش بود

گر آید بدانند و گیرند زود

همین دلبر آگه بُد از کم و بیش

که جم را چه آمد ز ضحاک پیش

بدش پارۀ پرنیان کبود

نگاریده جمشید بر تار و پود

پژوهش همی کرد و نگشاد راز

چنین تا ز خوان اسپری گشت باز

از آن پس به آب گل و بوی خوش

بشستند دست و نشستند کش

هم اندر زمان بر کله زرنگار

ز بگماز و رامش گرفتند کار

بر آورد رامشگر کابلی

رهِ رود با خامۀ زابلی

هوا ابر بست از بخور عبیر

بخندید بمّ و بنالید زیر

پرستار صف زد دو صد ماهروی

طرازی بتانِ طرازیده موی

همه طوق دار و همه حُله پوش

به شمشاد مشک و به بیجاده نوش

چه با ناز و شادی چه با بوی و رنگ

چه با عود و مجمر چه با نای و چنگ

هنوز از زمانی فزون شادکام

نپیموده بد شاه با ماه جام

که جفتی کبوتر چو رنگین تذرو

به دیوار باغ آمد از شاخ سرو

نر و ماده کاوان ابر یکدیگر

به کشی کرشمه کن و جلوه گر

فروهشته پَر گردن افراخته

چو نایی دم اندر گلو ساخته

به هم هر دو منقار برده فراز

چو یاری لب یار گیرد به گاز

پریرخ به شرم آمد از روی جم

ز بس ناز آن دو کبوتر به هم

به خنده لبان نقطه میم کرد

شباهنگ در میم دونیم کرد

ز ترک چگل خواست چینی کمان

به جم گفت کای نامور میهمان

ازین دو کبوتر شده جفت گیر

کدامست رایت که دوزم به تیر

بدو گفت جمشید کای کش خرام

نزیبد ز تو این سخنهای خام

از آهو سخن پاک و پردخته گوی

ترازو خرد سازش و سخته گوی

تو هستی زن و مرد من پس نخست

ز من باید انداز فرهنگ جست

زن ارچه دلیرست و بازور دست

همان نیم مردست هر چون که هست

زنان را ز هر خوبی و دسترس

فزونتر هنر پارساییست بس

هنرها ز زن مرد را بیشتر

ز زن مرد بد در جهان پیشتر

سزا آن بُدی کز نخستین کنون

مرا کردی اندر هنر آزمون

به من دادی این تیر و چرخ اندکی

کز این دو کبوتر بیفکن یکی

که تا من فکندی یکی را ز پای

مگر پوزش آوردمی هم به جای

دلارام را بر رخ از شرم کی

سمن لاله شد لاله لؤلؤ ز خوی

شدش خستو آن ماه و خواهش نمود

نهادش کمان پیش و پوزش فزود

به یادش یکی جام جم در کشید

پس آن چرخ کین را به زه بر کشید

بگفت ار دو بال و پر ماده راست

بدوزم پس آن کم خوش آید مراست

بدین در مراد جم آن ماه بود

همان ماه معنیش دریافت زود

خدنگ از خم چرخ برکرد شاه

به زخم کبوتر ز صد گام راه

خدنگین الف از خم ی و دال

برون راند و بردوختش هر دو بال

طپان ماده بفتاد و نر برپرید

بیامد همان جا که بد آرمید

به زابل نبد هیچ زورآزمای

که آن چرخ کردی به زه سرگرای

بدانست دلدار کان ارجمند

بود پور طهمورث دیوبند

بسش آفرین خواند بر فر و هوش

به یادش یکی جام می کرد نوش

بماند از گشاد و برش در شگفت

بیازید تیر و کمان برگرفت

به پیلسته دیبای چین برشکست

به ماسورۀ سیم بگرفت شست

گرین نر را گفت با جفت راست

کنم ، پس شوم جفت آن کم هو است

بدین معنی او شاه را خواست جفت

همان نیز دریافت جم کاو چه گفت

گشاد از کمان بر کبوتر خدنگ

تنش چون نشانه فرو دوخت تنگ

ز تیر و کمان چون بپرداختند

به نوّی ز می کار بر ساختند

همه غم به باده شمردند باد

به جام دمادم گرفتند یاد

ز شادی همی در کف رود زن

شکافه شکافنده گشت از شکن

بت گلرخ از کار جمشید کی

در اندیشه رفته همی خورد می

به ناسفته سی دُر که پیوسته داشت

همی سفته بیجاده را خسته داشت

همان گه زن جادوی پرفسون

که بُد دایه مه را و هم رهنمون

ز گلشن به باغ آمد از بهر سور

ببد خیره چون دید جم را ز دور

به زابل زبان گفت کای مهر جوی

چنین میهمان چون فتادت بگوی

درست از گمان من این شاه اوست

کش از دیرگه باز داری تو دوست

ازو خواهدت داد یزدان پسر

نشان داده ام ز اخترت سر به سر

بُد از مهر جم شیفته ماه چهر

فزون شدش ازین مژده بر مهر مهر

بدو گفت ارایدو نکه این هست راست

ز یک آرزویم دو شادی بخاست

چو امید دادی نباشم به درد

که امید نیکو به از پیش خورد

رو آن پرنیان کبود ایدر آر

که هست از برش چهره جم نگار

چنان این سخن دار در دلت راز

که دلت ار بجوید نیابدش باز

بشد دایه و آن نیلگون پرنیان

بیآورد و بنهاد اندر میان

تو گفتی که بر چرخ خورشید بود

نه بر پرنیان چهر جمشید بود

چو آن پیکر پرنیان دید شاه

دژم گشت هر چند کردش نگاه

همی خویشتن را به چهر و به ساز

ازاو جز به جنبش ندانست باز

یکی آینه داشت گفتی به پیش

همی دید روشن در او چهر خویش

به یاد آمدش تاج و تخت شهی

کزو کرد بد خواه ناگه تهی

دلش گشت دریای درد از دریغ

شدش دیدگان ژاله بارنده میغ

دو جزعش ز در هر زمان رشته بست

گهی بر شبه ریخت و گه بر جمست

فغ ماهرخ گفت کای ارجمند

درین پرنیان از چه ماندی نژند

که دلشادی و می گساری همی

چرا غم خوری و اشک باری همی

مگر میزبانت دلارای نیست

به نزدیک ما امشبت رای نیست

کی نامور گفت کای ماهروی

نه مردم بود هرکه نندیشد اوی

گرستن به هنگام با سوز و درد

به از خندۀ نابهنگام سرد

اگر چند پویی و جویی بسی

ز گیتی بی انده نیابی کسی

تو ویژه دو کس را ببخشای و بس

مدان خوار و بیچاره تر زین دو کس

یکی نیک دان بخردی کز جهان

زبون افتد اندر کف ابلهان

دگر پادشاهی که از تاج و تخت

به درویشی افتد ، شود شوربخت

ازین پرنیان زان دلم شد دژم

که دیدم بر او چهرۀ شاه جم

به یاد آمدم فرّ و فرهنگ اوی

بزرگی و دیهیم و اورنگ اوی

ز خویِ بدِ چرخ ماندم شگفت

که مهر از چنان شه چرا برگرفت

یکی زشت را کرد گیتی خدیو

که از کتف مارست و از چهره دیو

که داند کنون کاو بماند ار بمرد

بدرّید شیر ار پلنگش ببرد

فزون زان ستم نیست بر رادمرد

که درد از فرومایه بایدش خورد

بر بخردان مرگِ والا سران

به از زندگانیّ بدگوهران

ولیکن چنین است چرخ از نهاد

زمانه نه بیداد داند نه داد

زمین هست آماجگاه زمان

نشانه تن ما و چرخش کمان

ز زخمش همه خستگانیم و زار

نهانیم خون لیک درد آشکار

بگفت این و شد بر رخ اشکش ز درد

چو سیم گدازیده بر زرّ زرد

به رخ دلبر از درد شد چون زریر

مژه ابر کرد و کنار آبگیر

ز بادام سرمه به مرجان خرد

گهی ریخت و گاهی به فندق سترد

هرآنکس که پیرامنش بُد براند

خود و دایه جادو و شاه ماند

چو پر دَخته شد جای بر پای خاست

نیایش کنان گفت کای شاه راست

خرد بر دلم راز چونین گشاد

که هستی تو جمشید فرخ نژاد

ز مهر تو دیریست تا خسته ام

به بند هوای تو دل بسته ام

نگار تو اینک بهار منست

برین پرنیان غمگسار منست

همین بود کام دلفروزیم

که روزی بود دیدنت روزیم

تراام کنون گر پذیری مرا

بر آیین به جفت گیری مرا

دهم جان گر از دل به من بنگری

کنم خاک تن تا به بسپری

همی گفت و ز نرگسان سیاه

ستاره همی ریخت بر گرد ماه

جهاندار گفت ار تو را جم هواست

نی ام من، وگر مانم او را رواست

همانند بس یابی این مردمان

ولیکن درستی نباشد همان

نه هر آهوی را بود مشک ناب

نه از هر صدف دُرّ خیزد خوشاب

گمانی نکو بردی ای دلپذیر

ولیکن گمانت کمان بُد نه تیر

به من برمنه نام جم بی سپاس

مرا نام ماهان کوهی شناس

چنین داد پاسخ بُت دل گسل

که خورشید پوشید خواهی به گل

که گوید به گیتی که ماهان توی

که جمشید خورشید شاهان توی

نهان گر کند شاه نام و گهر

نماند نهان زیب شاهیّ و فَر

گر از ابر دیدار گیتی فروز

بپوشد ، نماند نهان نور روز

ترا دام و دَد بازداند به مهر

چه مردم بود کِت نداند به چهر

گوا بر نکو پیکر تو دُرست

همین پرنیان بس که در پیش تست

مرا این زن پیر چون مادرست

یکی چابک اندیش کندا گرست

به هر دَم زدن زین فروزنده هفت

بگوید که اندر دَه و دو چه رفت

نمودست رازت به من سر به سر

که باشد مرا از تو شه یک پسر

ز پیوند یاری چه گیری کنار

که سروت بود پیش و مه در کنار

نگاری نخواهی بهشتی سرشت

که با روی او باشی اندر بهشت

به خوبی بتان پیشکار من اند

به مردی سواران شکار من اند

ز خوشیّ و خوی و خردمندیم

بهانه چه داری که نپسندیم

مَده روز فَرخ به روز نژند

ز بهر جهان دل در اندُه مبند

جهان دام داریست نیرنگ ساز

هوای دلش چینه و دام آز

کشد سوی دام آنکه شد رام او

کُشد پس چو آویخت در دام او

از آن او بجایست و ما برگذار

که چون ما نکاهد وی از روزگار

پسِ پیری از ما ببرّد روان

چو او پیر شد بازگردد جوان

تو تا ایدری شاد زی غم مخور

که چون تو شدی باز نایی دگر

به امروز ما باز کی در رسیم

که تا پیش تازیم پیش از پسیم

بگفت این و گلبرگ پرژاله کرد

ز خونین سر شک آستین لاله کرد

دو نرگس شدش ابر لؤلؤ فکن

به باران همی شست برگ سمن

دل جَم ز بس خواهشش گشت نرم

نهان گفت کای گنج فرهنگ و شرم

از آن راز بیرون نیارم همی

که از جان به بیم ام نیارم همی

هم از بخت ترسم که دمساز نیست

هم از تو که با زن دلِ راز نیست

که مؤبد چنین داستان زد ز زن

که با زن دَرِ راز هرگز مزن

سخن همچو مر غیست کش دام کام

نشیند به هر جا چو بجهد ز دام

پدرت ار ز من گردد آگاه ، نیز

بود کِم شود دشمن از بهر چیز

به طمع بزرگی نگهدار دم

به ضحاکِ نا پاک بسپار دم

کسی کش نه ترس از نکوهش نه غم

کند هر چه رای آیدش بیش و کم

تهی دستی و ایمن از درد و رنج

بسی بهتر از بیم با ناز و گنج

دلارام گفت ای شه نیک دان

نه هر زن دو دل باشد و ده زبان

همه کس به یک خوی و یک خواست نیست

ده انگشت مردم به هم راست نیست

به دارنده کاین آتش تیز پوی

دواند همی گرد این تیره گوی

که تا زنده ام هیچ نازارمت

برم رنج و همواره ناز آرمت

چنان دارم این راز تو روز و شب

که با جان بود گر برآید ز لب

به گیتی ندانم پناه تو کس

همه دشمنندت ، منم دوست بس

مرو ، با من ایدر بزی شادکام

نباید که جایی بمانی به دام

کرانیست دل خوش به نیکیّ خویش

گنه زو بود گر بد آیدش پیش

کرا بخت فرخ دهد تاج و گاه

چو خُرسند نبود ، درافتد به چاه

همه کس پی سود باشد دوران

نخواهد کسی خویشتن را زیان

ز بس لابه و مهر و سوگند و پند

ازو ایمنی یافت شاه از گزند

چنان دان که هود اندران روزگار

پیمبر بُد از داور کردگار

به آیین پیمانش با او ببست

به پیوند بگرفت دستش به دست

تزویج دختر شاه زابل با جمشید

بدین کار ما گفت یزدان گوا

چنین پاک جانهای فرمانروا

همین تار و روشن شتابندگان

همین چرخ پیمای تابندگان

ببستش به.پیمان و سوگند خویش

گرفتش ز دل جفت و پیوند خویش

پس از سر یکی بزم کردند باز

به بازیگری می ده و چنگ ساز

به شادی و جام دمادم نبید

همی خورد تا خور به خاور رسید

چو بر روی پیروزۀ چنبری

ز مه کرد پس شب خم انگشتری

بگسترد بر جای زربَفت بُرد

به مرمر برافشاند دینارِ خُرد

نهان برد جم را سوی کاخ ماه

به مشکوی زرّین بیاراست گاه

نشستند با ناز دو مهر جوی

شب و روز روی آوریده به روی

گزیده به هم بزم و دیدار یار

می و رود و بازی و بوس و کنار

جوانیّ و با ایمنی خواسته

چه خوش باشد این هرسه آراسته

چو برداشت دلدار از آمیغ جفت

به باغ بهارش گل نو شکفت

چو در نقطه جان گهر کار کرد

دو جان شد یکی چهره دیدار کرد

مه نو در آمد به چرخ هنر

زمین شد برومند و کان پرگهر

ز گردون و از گشت گیتی فروز

برین راز چندی بپیمود روز

به نزد پدر کم شدی سرو بن

پدر بدگمان شد بدو زین سخن

بدش قندهاری بتی قند لب

که ماه از رخش تیره گشتی به شب

یکی سرو سیمین بپرورده ناز

برش مشک و شاخش بریشم نواز

بدو گفت شبگیر چون دخترم

به آیین پرسش بیاید برم

بدو بخشمت من همی چند گاه

همیدار رازش نهانی نگاه

نهاد و نشست و ره و ساز او

بدان و مرا بر رسان راز او

دگر روز چون چرخ شد لاجورد

برآمد ز تل کان یاقوت زرد

به نزد پدر شد بت دلربای

نشستند و کردند هرگونه رای

شه از گنج دادش بسی سیم و زر

هم از فرش و دیبا و مشک و گهر

وزان قندهاری بهاری کنیز

سخن راند کاین در خور تست نیز

تورا شاید این گلرخ سیمتن

که هم پای کوبست هم چنگزن

به مردان همی دل نیاسایدش

بجز با زنان هیچ خوش نایدش

به تو دادمش باش ازو تازه چهر

گرامی و گستاخ دارش به مهر

سمنبر به سرو اندر آورد خم

سوی کاخ شد شاد نزدیک جم

به آرام دل روز چندی گذاشت

چنین تا دگر ز تخمی که داشت

گدازان شد از رنج سیمین ستون

گلش گشت گِل رنگ و مه تیره گون

سَهی سروش از خَم کمان وار شد

تهی گنجش از دُرّ گرانبار شد

همه هرچه بُد رازش اندر نهفت

کنیزک بدانست و شد بازگفت

شه آن راز نگشاد بر دخترش

همی بود تا دختر آمد بَرش

چو دیدش، گره زد بر ابرو ز خشم

بدو گفت کای بدرگِ شوخ چشم

ملامت کردن پدر دختر خویش را

چنان تند و خودکام گشتی که هیچ

به کاری در از من نخواهی بسیچ

ز سر تاج فرهنگ بفکنده ای

ز تن جامۀ شرم برکنده ای

نگویی مرا کز چه این روزگار

گریزانی از من چو کاهل ز کار

دو چشم ترا دیدنم سرمه بود

کنون از چه گشتست آن سرمه دود

گمانی که رازت ندانم همی

ز چهرت چو نامه بخوانم همی

زبانت ار چه پوشندۀ راز تست

همی رنگ چهرت بگوید درست

رخت پیش بُد چون یکی گلستان

در آن گلستان هر گلی دلستان

کنون سوسنت دردمندی گرفت

گلت ریخت ، لاله نژندی گرفت

بهاری بُدی چون نگار بهشت

نمانی کنون جز به پژمرده کِشت

ز خورشید رویت بُد آن گه فزون

فروغ چراغی نداری کنون

نه آنی که بودی اگرچه تویی

که آن گه یکی بودی اکنون دویی

ز مردان ازین پیش ننگ آمدت

ز بودن بود مرد ار به جنگ آمدت

پس پرده گشتی چنین پرفسوس

نه آگه من از کار و ، تو نوعروس

نگویی تو را جفت در خانه کیست

پس پرده این مرد بیگانه کیست

چو دختر شود بد، بیفتد ز راه

نداند ورا داشت مادر نگاه

چنین گفت دانا که دختر مباد

چو باشد، به جز خاکش افسر مباد

به نزد پدر دختر ار چند دوست

بتر دشمن و مهترین ننگش اوست

پریرخ بغلتید در پیش شاه

به خاک از سر سرو بر سود ماه

چنین گفت کای بخت پیشت رهی

تو دانی که ناید ز من بی رهی

اگر بزم، اگر ساز جنگ آورم

نه آنم که بر دوده ننگ آورم

مرا داده بودی تو فرمان ز پیش

که آن را که خواهم کنم جفت خویش

کنون جفتم آن شاه نیک اخترست

که از هر شه اندر جهان بهترست

همه کار جم یاد کرد آنچه بود

چو بشنید ازو شاه شادی نمود

بدو گفت خوش مژده ای دادیم

ز شادی دری تازه بگشادیم

ز تو بود فرخ مرا تاج و تخت

ز تست اینکه جم را به من داد بخت

کنون بر هیون بسته او را به گاه

فرستم به درگاه ضحاک شاه

که گفتست هر ک آرد او را به بند

به گنج و به کشور کنمش ارجمند

ز جان دختر امید دل بر گرفت

به پیش پدر زاری اندرگرفت

دو مشکین کمان از شکن کرد پر

ببارید صد نوک پیکان ز دُر

مشو، گفت در خون شاهی چنین

که بدنام گردی برآیی ز دین

هم از خونش تا جاودان کین بود

هم از هرکسی بر تو نفرین بود

گرت سوی نخچیر کردن هواست

هم از خانه نخچیر نکنی رواست

بترس از خداوند جان و روان

که هست او توانا و ما ناتوان

گر ایدر نگیردت فرجام کار

بگیرد به پاداش روز شمار

بدی گرچه کردن توان با کسی

چو نیکی کنی بهتر آید بسی

اگرچند بدخواه کشتن نکوست

از آن کشتن آن به که گرددت دوست

گر او را جدا کرد خواهی ز من

نخستین سر من جدا کن ز تن

بگفت این و شد با غریو و غرنگ

به لؤلؤ ز لاله همی شست رنگ

روان پدر سوخت بر وی به مهر

به چهرش بر از مهر برسود چهر

مبر، گفت غم کان کنم کت هواست

به هر روی فرمان و رایت رواست

ز بهر جم از جان و شاهی و گنج

برای تو بدهم ندارم به رنج

تو رو زو ره پوزش من بجوی

که فردا من آیم به گه نزد اوی

بشد دلبر و شاه را مژده داد

شد ایمن جم و بود تا بامداد

سپهر آتش روز چون برفروخت

درو خویشتن شب چو هندو بسوخت

بیامد بَر جم شه سرفراز

ز دور آفرین کرد و بردش نماز

لبت گفت جاوید پرخنده باد

درین خانه بودنت فرخنده باد

چو خورشید بی کاست بادی و راست

بداندیش چون ماه بگرفته کاست

بر آمد جم از جای و بنواختش

به اندازه بستود و بنشاختش

به بهبود برگفت بر من گمان

گرت نابیوس آمدم میهمان

بود نام نیک و سرافراشتن

ز ناخوانده مهمان نکو داشتن

همی تا توان راه نیکی سپر

که نیکی بود مر بدی را سپر

همی خوب کاریست نیکی به جای

که سودست بر وی به هر دو سرای

ازین پس دهد بوسه ماه افسرت

هم از گوهر من بود گوهرت

بود نامداری دلیر و سترگ

وزین تخمه خیزد نژادی بزرگ

به پنجم پسر باز گرد اوژنی

بود اژدهاکش هژبر افکنی

که جوشنش پیل ار به هامون کشد

به گردن نتابد به گردون کشد

ولیکن بترسم که از بهر من

بتابدت روزی ز راه اهرمن

به طمع بزرگیم بدهی به باد

بدان اژدها پیکر دیوزاد

به جم گفت شه کای جهان شهریار

به من بنده بر بد گمانی مدار

به یزدان که گردون به پرگار زد

کره هفت پیمود و بر چار زد

به باد این زمین باز گسترد پست

به آبش گشاد و به آتش ببست

که جز کام تو تا زیم زین سپس

نجویم، نه رازت بگویم به کس

به از خوب کاری به گیتی چه چیز

کی اندر رسم من بدین روز نیز

گرم دسترس در سزای تو نیست

بسندم که ایدر ترا هست زیست

که با دختر خویش تا زنده ام

پرستار تُست او و، من بنده ام

گر اکنون نه آنی که بودی ز پیش

بَرِ من همانی وزان نیز بیش

گهر گرچه اُفتد به کف بی سپاس

گرامی بود نزد گوهرشناس

درنگ آور ایدر،همی زی به ناز

بود کاید آن بخت برگشته باز

نماند جهان بر یکی سان شکیب

فرازیست پیش از پس هر نشیب

پسِ تیرگی روشنی گیرد آب

برآید پسِ تیره شب آفتاب

بهر بدت خُرسند باید بُدن

که از بد بتر نیز شاید بُدن

غمی نیست کان دل هراسان کند

که آن را نه خُرسندی آسان کند

نبست ایچ دَر داور بی نیاز

کز آن به دری پیش نگشاد باز

بگفت این و با مهر برخاست تفت

به رخ خاک پیشش برُفت و برفت

می و عنبر و عود و کافور خشک

هم از دیبه و فرش و دینار و مشک

فرستاد ازین هرچه بُد در خورش

یکی بار هر هفته رفتی برش

همی بود با دلبر و جام جم

که روزی نگشت از دلش کام کم

نهان مانده در کاخ آن سرو بُن

چو اندر دل رازداران سخن

در مولود پسر جمشید گوید

چو گلرخ به پایان نُه بُرد ماه

نهانی ستاره جدا شد ز ماه

پسر زاد یکی که گفتیش مهر

فرود آمد اندر کنار از سپهر

به خوبی پریّ و ، به پاکی هنر

به پیکر سروش و ، به چهره پدر

دل و جان جم گشت ازو شادکام

نهاد آن دلفروز را تور نام

شه زابلش پور خواندی همی

ز شادی برو جان فشاندی همی

چو بالید و سالش ده و پنج شد

بزرگی و فرهنگ را گنج شد

چنان شد بر اورنگ خوبی و زیب

که شد هر کس از دیدنش ناشکیب

نگار جم آنکو به هر جایگاه

بدیدیّ و زی تور کردی نگاه

همی گفت کاین تور فرزند اوست

ازو زاد زیرا همانند اوست

اگرچند پنهان کند مرد راز

پدید آردش روزگار دراز

سخن کان گذشت از زبان دو تن

پراکنده شد بر سر انجمن

بشد فاش احوال شاه جهان

به پیش مِهان و به پیش کِهان

چو بشنید زابل شه این گفتگوی

به جم گفت هان چارۀ خویش جوی

گر آن مار کتف اهرمن چهره مرد

بداند، برآرد ز من وز تو گرد

سر من ز بهر تو از پیش گیر

غم من مخور تو سر خویش گیر

همی تا بود جان، توان یافت چیز

چو جان شد ، نیر زد جهان یک پشیز

برآراست جم زود راه گریغ

شبی جُست تاریک و دارنده میغ

شبی همچون بر روی دیو سیاه

فشانده دم و دود دود دوزخ گناه

نگفت ایچ کس را وزان بوم زود

به هندوستان رفت و یک چند بود

وزانجا سوی مرز چین برکشید

شنیدست هرکس کزان پس چه دید

چنین آمد از گفتۀ باستان

وز آن کآ گه از راز این داستان

که ضحاک ناگه گرفتش به چین

به ارّه به دو نیم کردش به کین

ز کشتنش چون یافت جفت آگهی

کمان گشتش از درد سرو سهی

گرفتش سمن چین و پولاد جوش

دو بادام اشک و دو مرجان خروش

به پیلسته سنبل همی دسته کرد

به دُر باز پیلسته را خسته کرد

به یک ماه چون یک شبه ماه شد

کُه سیم رنگش کم از کاه شد

شب و روز بی خواب و خور زیستی

زمانی نبودی که نگریستی

سرانجام مر خویشتن را به زهر

بکشت از پی جفت و بیداد دهر

جهان چهاره سازیست بی ترس و باک

به جان بردن ماستش چاره پاک

یکی چاره هزمان نماید همی

بدان چاره مان جان رباید همی

یکی را به زخم ار به رنج و نیاز

یکی را به زهر ار به درد و گداز

نه ماراست بر چارۀ او بسیچ

نه او راست از جان ما باک هیچ

پادشاهی شیدسب و جنگ کابل

بر اورنگ بنشست شیدسب شاد

به شاهی دَرِ داد و بخشش گشاد

یکی پورش آمد ز تخمی بزرگ

به رسم نیا نام کردش طورگ

چو شد سرکش و گرد و دهسال گشت

به زور از نیا وز پدر در گذشت

یلی شد که در خَمّ خام کمند

گسستی سر زنده پیلان ز بند

کس آهنگٌ پرتاب او درنیافت

ز گردان کسی گرز او برنتافت

ز بالای مه نیزه بفراشتی

ز پهنای کُه خشت بگذاشتی

گران جوشن و خود کردی گزین

به چابک, سواری ربودی ز زین

پدرش از پی کینه روزی به گاه

به کابل همی خواست بردن سپاه

چو دید او گرفت آرزوساختن

که من با تو آیم به کین آختن

پدر گفت کاین رای پدرام نیست

تو خُردی, ترا رزم هنگام نیست

هنوزت نگشتست گهواره تنگ

چگونه کشی از بَرِ باره تنگ

تو باید که در کوی بازی کنی

نه بر بورکین رزم تازی کنی

پُر آژنگ رخ داد پاسخ طورگ

که گر کوچکم هست کارم بزرگ

تو از مشک بویش نگه کن نه رنگ

ز دُر گرچه کوچک بهابین نه سنگ

چو خُردی بزرگ آورد دستبرد

به از صد بزرگی کِشان کار خرد

اگر کوچکم کار مردان کنم

ببینی چو آهنگ میدان کنم

مران گرگ را مرگ به در ده

که بی خورد ماند میان گله

پس از چه رسد سرفراری مرا

چو کوشش ترا گوی بازی مرا

پدر شادمان شد گرفتش به بر

زره خواست با ترگ و زرین سپر

یکی تیغ و کوبال و گرزگران

همان پیل بالا و برگستوان

درفشی ز شیر سیه پیکرش

همایی ز یاقوت و زر از برش

بدو داد و کردش سپهرار نو

بخواهید گفت اسب سالار نو

غو کوس بر چرخ و مه برکشید

به پرخاش دشمن سپه برکشید

وزان روی کابل شه از مرغ و مای

جهان کرد پر گرد رزم آزمای

بُد او را یکی پور نامش سرند

که زخمش ز پولاد کردی پرند

درفش و سپه دادش و پیل و ساز

فرستادش از بهر کین پیشباز

دو لشکر چو درهم رسیدند تنگ

رده برکشیدند, برخاست جنگ

به مه برشد از عاج مهره خروش

جهان آمد از نای رویین به جوش

دل کوس بستد ز تندر غریو

سر خشت برکند دندان دیو

پر از خاک شد روی ماه از نبرد

پر از گرد شد کام ماهی ز گرد

جهان کرد پر گرد آورد جوی

زخون خاست در جای ناوری جوی

ز بانگ یلان مغز هامون بخست

از انبوه جان راه گردون ببست

زمین همچو کشتی شد از موج خون

گهی راست جنبان و گه چپ نگون

دزی بود هر پیلِ تازان به جنگ

ز هر سوی او گشته پرّان خدنگ

ز گرد سیه خنجر جنگیان

همی تافت چون خنده زنگیان

کمان ابر و بارانش الماس شد

سر و مغز پربار سر پاس شد

تو گفتی هوا لاله کارد همی

ز پولاد بیجاده بارد همی

ز بس کشته کآمد ز هردو گروه

ز خون خاست دریا و از کشته کوه

نه پیدا بُد از خون تن رزم کوش

که پولاد پوشست یا لعل پوش

چو شد سخت بر مرد پیکار کار

روان گشت با تیغ خونخوار خوار

به پیش پدر شد طورگ دلیر

بپرسید کای برهنر گشته چیر

سرند از میان سران سپاه

کجا جای دارد بدین رزمگاه

کدامست ازین جنگیان چپ و راست

سلیحش چه چیزو درفشش کجاست

که گر هست بر زین که کینه کش

هم اکنون کشان آرمش زیرکش

بدو گفت آنکو به قلب اندرون

ستادست و بر کتف رومی ستون

به سر بر درفشان درفشی سپید

پرندش همه پیکر ماه و شید

کلاه و سپر زرد و خفتانش زرد

همان اسب و برگستوان نبرد

تو گویی که کوهیست از شنبلید

که باد وزانش از بر آتش دمید

دلاور ز گفتِ پدر چون هژبر

یکی نعره زد کآب خون شد در ابر

یکی تیز کرد از پی جنگ چنگ

بر آهخت گلرنگ را تنگ تنگ

چنان تاخت تند ارغُن سنگ سم

که در گنبد از گرد شد ماه گم

به زخم سر تیغ و گرز و سنان

همی تافت در حمله هرسو عنان

به هر حمله خیلی فکندی نگون

به هر زخم جویی براندی ز خون

دل پیل تیغش همی چاک زد

ز خون خرمن لاله بر خاک زد

شد آن لشکر گشن پیش طورگ

رمان چون رمه میش از پیش گرگ

به هم شان برافکند یکبارگی

همی تاخت تا قلبگه بارگی

سرند از کران دید دیوی به جوش

به زیر اژدهایی پلنگینه پوش

از آسیبش افتاده بر پیل پیل

سواران رمان گشته بر میل میل

برانگیخت کُه پیکرِ بادپای

به گرز گران اندر آمد ز جای

چنان زدش بر کرگ ترگ ای شگفت

که کرگش ز ترگ آتش اندر گرفت

طورگ دلاور نشد هیچ کٌند

عقاب نبردی برانگیخت تٌند

بیاویخت از بازویش گرز جنگ

بزد بر کمربندش از باد چنگ

ز زین درربود و همی تاختش

به پیش پدر برد و انداختش

چنین گفت کاین هدیه کابلی

نگهدار ازین کودک زابلی

ازین پس یکی پرهنر دان مرا

مخوان کودک و شیر نر خوان مرا

دگر ره شد آهنگ آویز کرد

بر آورد گرز اسپ را تیز کرد

سپه چون سپهبد نگون یافتند

هزیمت سوی راه بشتافتند

درفش و بٌنه پاک بگذاشتند

گریزان ز کین روی برگاشتند

طورگ و دلیران زابل بدٌم

برفتند چندان که سود اسپ سم

از ایشان فکندند بسیار گرد

به جای آن کسی رّست کش اسپ برد

گریزنده را تا به کابل فراز

سنان از قفا هیچ نگسست باز

همه ره ز بس کشته بر یکدگر

سر و پای و دل بود و، مغز و جگر

از آن دشت تا سال صد زیر گِل

همی گرگ تن برد و کفتار دل

چو پیروز گشتند از آن رزمگاه

سوی زابل اندر گرفتند راه

فروماند کابل شه آشفته بخت

ز شیدسب کین کش بترسید سخت

که ناگه سرآرد جهان بر سرند

کُشد نیز هرچ از اسیران سرند

به بیچارگی ساو و باژ گران

بپذرفت با هدیه بیکران

کرا کُشته بد دادشان خونبها

بدان کرد فرزند و خویشان رها

چو بگذشت ازین کار یکچند گاه

به شیدسب بر تیره شد هور و ماه

گرفت از پسش پادشاهی طورگ

سرافراز شد بر شهان بزرگ

یکی پورش آمد به خوبی چو جم

نهاد آن دلارام را نام شم

ز شم زآن سپس اثرط آمد پدید

وزین هردو شاهی به اثرط رسید

به زور تن و چهره و برز و یال

شد این اثرط از سروران بی همالی

چو با تاج بر تخت شاهی نشست

چو با تاج بر تخت شاهی نشست

به هر کار بُد اخترش دلفروز

به هر کار بُد اخترش دلفروز

بیاکند گنجش ز گنج نهان

پر انبه شدش بارگاه از مهان

در مولود پهلوان گرشاسب گوید

چو بختش به هر کار منشور داد

سپهرش یکی نامور پور داد

بدان پورش آرام بفزود و کام

گرانمایه را کرد گرشساب نام

به خوبی چهر و به پاکی تن

فروماند از آن شیرخوار انجمن

به روز نخستین چو یک ماهه بود

به یک مه چو یک ساله بالا فزود

چو شد سیر شیر از دلیریّ و زور

ز گهواره شد سوی شبرنگ و بور

زره کرد پوشش به جای حریر

به بازی کمان خواست با گرز و تیر

به جای خوروخواب کین جست و جنگ

به جای بّرِ دایه شیر و پلنگ

به ده سالگی شد ز مردی فزون

به یک مشت گردی فکندی نگون

چو زین آبگون چرخ گوهر نگار

گذر کرد سالش دو پنج و چهار

یلی شد که جستی ز تیغش گریغ

به دریا درون موج و بر باد میغ

زدی دست و پیل دوان را دو پای

گرفتی فرو داشتی هم به جای

بدش سی رشی نیزه ز آهن به رزم

می از ده منی جام خوردی به بزم

به زخم از سنان آتش افروختی

به یک تیر ده درع بر دوختی

کمربند گردان گرفتی به کین

برانداختی نیزه بالا ز زین

اگر خود اگر گرز و خفتانش پیل

کشیدی، نبردی فزون از دو میل

به کوه ار کمند اندر آویختی

بکندی، چو باره برانگیختی

رخ مرگ در تیغ پر خون ز پیش

بدیدی چو در آینه چهر خویش ()

بسی بر سپاه گران گشته چیر

بسی سروران را سرآورده زیر

کسی نیز بر اثرط کینه جوی

نیارست کاویدن از بیم اوی

ز تور اندرون تا که گرشاسب خاست

گذر کرده بُد هفتصد سال راست

بزرگان این تخمه کز جم بُدند

سراسر نیاکان رستم بُدند

آمدن ضحاک به مهمانی اثرط و دیدن گرشاسب را

همان سال ضحاک کشورستان

ز بابل بیامد به زابلستان

به هندوستان خواست بردن سپاه

که رفتی بدان بوم هر چندگاه

درِ گنج اثرط سبک باز کرد

سپه را به نزل و علف ساز کرد

بزد کوس و با لشکر و پیل و ساز

سه منزل شد از پیش ضحاک باز

فرود آوریدش به ایوان خویش

سران را همه خواند مهمان خویش

کیانی یکی جشن سازید و سور

که آمد ز مینو بدان جشن حور

دَم مشک از مغز بر میغ شد

دِلِ میغ ازو عنبر آمیغ شد

ز عکس می زرد و جام بلور

سپهری شد ایوان پُر از ماه و هور

به تلّ بود زرّ ریخته زیر گام

به خرمن برافروخته عودِ خام

کشیده رَده ریدگان سرای

به رومی عمود و به چینی قبای

دو گلشان به باد از شبه دِرع ساز

دو سٌنبل به میدان گل گوی باز

می زرد کف بر سرش تاخته

چو دٌرّ از بَرِ زرّ بگداخته

شهان پاک با یاره و طوقِ زر

همان پهلوانان به زرّین کمر

شده هر دل از خرّمی نازجوی

لَبِ می کشان با قدح رازگوی

نوازان نوازنده در چنگ چنگ

ز دل برده بگماز چون زنگ زنگ

ز بس کز نوا بود در چرخ جوش

همی زهره مر ماه را گفت نوش

همه چشم ضحاک از آن بزم و سور

به گرشاسب بٌد خیره مانده ز دور

که از چهر و بالا و فرّ و شکوه

همانند او کس نبد زآن گروه

به اثرط چنین گفت کز چرخ سر

اگر بگذرانی، سزد زین پسر

هنرهاش زآنسان شنیدم بسی

که نادیده باور ندارد کسی

ستود اثرط از پیش ضحاک را

به رخساره ببسود مر خاک را

به فرّ تو شاه جهاندار گفت

چنانست کش در هنر نیست جفت

چو او بانگ بر جنگی ادهم زند

سپاهی به یک حمله بر هم زند

سنانش آتش کین فروزد همی

خدنگش دل شیر دوزد همی

کس ار هست بدخواه شاه زمین

فرستش بَرِ وی به پرخاش و کین

که گر هست میدانش چرخ اسپ میغ

سرش پیشت آرد بریده به تیغ

جهاندار گفتا چنینست راست

بدین، برز و بالا و چهرش گواست

هنر هرجه در مرد والا بود

به جهرش بر از دور پیدا بود

چو گوهر میان گهردار سنگ

که بیرون پدیدار باشدش رنگ

شنیدم هنرهاش و دیدم کنون

به دیدار هست از شنودن فزون

به جمشید ماند به چهر و به پوست

گواهی دهم من که از تخم اوست

بدین یال و گردی بَر و گرده گاه

چه سنجد به چنگالِ او کینه خواه

کنون آمدست اژدهایی پدید

کزآن اژدها مِه دگر کس ندید

از آن گه که گیتی ز طوفان برست

ز دریا برآمد به خشکی نشست

گرفته نشیمن شکاوند کوه

همی دارد از رنج گیتی ستوه

میان بست بایدش بر تاختش

وزان زشت پتیاره کین آختن

چنین گفت گرشاسب کز فرّ شاه

ببندم بر اهریمنِ تیره راه

مرا چون به کف گرز و شبرنگ زیر

به پیشم چه نر اژدها و چه شیر

کنم ز اژدهای فلک سر زکین

چه باک آیدم ز اژدهای زمین

سرِ اژدها بسته دام گیر

تو اندیشه او مبر، جام گیر

مهان بر ستایش گشادند لب

همه روز ازین بٌد سخن تا به شب

چو در سبز بُستان شکوفه برُست

جهان زردی از رخ به عنبر بشست

گسستند بزم نی و رود و باد

پراکنده گشت انجمن مست و شاد

به گرشاسب گفت اثرط ای شوربخت

ز شاه از چه پذرفتی این جنگ سخت

نه هر جایگه راست گفتن سزاست

فراوان دروغست کان به زراست

نگر جنگ این اژدها سرسری

چنان جنگ های دگر نشمری

نه گورست کافتد به زخم دُرشت

نه شیری که شاید به شمشیر کشت

نه دیوی که آید به خم کمند

نه گردی کِش از زین توانی فکند

دمان اژدهاییست کز جنگ او

سُته شد جهان پاک بر چنگ او

زدندش بسی تیر مویی ندوخت

تنش هم ز نفظ و ز آتش نسوخت

مشو غرّه زین مردی و زورِ تن

به من برببخشای و بر خویشتن

به خوان بر نیاید همی میهمان

کش از آرزو در دل آید گمان

به گیتی کسی مرد این جنگ نیست

اگر تو نیازی، بدین ننگ نیست

فکندن به مردی تن اندر هلاک

نه مردیست کز باد ساریست پاک

هر امید را کار ناید به برگ

بس امید کانجام آن هست مرگ

بدو گفت گرشاسب مَندیش هیچ

تو از بهر شه بزم و رامش بسیچ

شما را می و شادی و بمّ و زیر

من و اژدها و کُه و گُرز و تیر

اگر کوه البرز یک نیمه اوست

سرش کنده گیر از کّه آکنده پوست

همه کس ز گرشاسب دل برگرفت

که تند اژدهایی بٌد آن بس شگفت

به دُم رود جیحون بینباشتی

به دَم زنده پیلی بیو باشتی

ز برش ار پریدی عقاب دلیر

بیفتادی از بوی زهرش به زیر

کُهی جانور بُد رونده ز جای

به سینه زمین در به تن سنگ سای

چو سیل از شکنج و چو آتش ز جوش

چو برق از درخش و چورعد از خرو

سرش بیشه از موی وچون کوه تن

چو دودش دَم و همچو دوزخ دهن

دو چشم کبودش فروزان ز تاب

چو دو آینه در تَف آفتاب

زبانش چو دیوی سیه سر نگون

که هزمان ز غاری سرآرد برون

ز دنبال او دشت هرجای جوی

به هر جوی در رودی از زهر اوی

تنش پُر پشیزه ز سر تا میان

به کردار بر عیبه برگستوان

ازو هر پشیزه چو گیلی سپر

نه آهن نه آتش برو کارگر

نشسته نمودی چو کوهی به جای

ستان خفته چندانکه پیلی به پای

کجا او شدی از دَم زهر بیز

دو منزل بُدی دام و دَد را گریز

ز دندان به زخم آتش افروختی

درخت و گیاها همی سوختی

پس از بهر جنگش یل زورمند

یکی چرخ فرمود سهمن بلند

کمانی چو چفته ستونی ستبر

زهش چون کمندی ز چرم هژبر

که بر زه نیامد به ده مرد گرد

نه یکیّ توانستش از جای برد

چنان بود تیرش که ژوپین گران

شمردند هر تیر خشتی گران

ز کردار آن چرخ بازوگسل

خبر یافت ضحاک و شد خیره دل

به اثرط بفرمود و گفتا به گاه

به دشت آر گرشاسب را با سپاه

که تا زین دلیران ایران، هنر

ببیند چو گردند با یکدگر

سواری او نیز ما بنگریم

به میدان هنرهای او بشمریم

چو از خواب روز اندرآمد به خشم

رخش شست چشمه به زر آب چشم

هنرها نمودن گرشاسب پیش ضحاک

تبیره زنان لشکر آراسته

به دشت آمد و گرد شد خاسته

سران سوی بازی گرفتند رای

ببستند پیلان جنگی سرای

به آماج و ناورد و مردی و زور

نمودند هر یک دگرگونه شور

برون تاخت گرشاسب چون نرّه شیر

یکی بور چوگانی آورده زیر

کمر چون دل عاشقان کرده تنگ

چو ابروی خوبان کمانی به چنگ

به گرز و سنان اسپ تازی گرفت

به ناورد صدگونه بازی گرفت

بینداخت ده تیر هر ده ز بر

چو زنجیر پیوست بر یکدگر

به خاری سپر شش به هم بربداشت

بزد تیر و بیرون ز هر شش گذاشت

به هم بسته زنجیر پیلان چهار

بیفکند نیزه درآمد سوار

بدان نیزه آهن آهنگ کرد

همه برربود از مه آونگ کرد()

به تک همبر اسپ نیزه به دست

دوید و هم از پای بر زین نشست

به شمشیر هر چار نعل ستور

بیفکند کز تک نیاسود بور

یکی گوی در خم چوگان فکند

بدانسانش زی چرخ گردان فکند

کزان زخم شد روی چرخ آبنوس

به رفتن لب ماه را دادبوس

چو بازآمد از ابر بگذاشتش

به چوگان هم از راه برگاشتش

برانداخت چندانکه با زهره گوی

چنان شد که سیبی که گیری به بوی

به بازی ز تازش ناستاد باز

شد آن گوی چون مهره او مهره باز

سه ره دردوید از پسش همچنین

که نگذاشت گوی از هوا بر زمین

پس آنگاه آن چرخ کین درربود

که پیش از پی اژدها کرده بود

چناری بد از پیش میدان کهن

چو ده بارش اندازه گردبن

سه چوبه بزد بر میان چنار

به دو نیمه بشکافتش چون انار

پیاده شد و پای پیلی دمان

گرفت و بزد بر زمین در زمان

ببوسید از آن پس زمین پیش شاه

غو کوس و نای اندر آمد به ماه

گرفت آفرین هرکس از دل بروی

جهاندار چشمش ببوسید و روی

بدو گفت زینسان هنر کار تست

تو دانی هم از اژدها کینه جست

گر این کار گردد به دست تو راست

در ایران جخان پهلوان تراست

پراکنده گشتند هر کس که بود

سپهبد شد و ساز ره کرد زود

پدر چندش از مهر دل داد پند

ز پندش به دل درنیفتاد بند

چو چاره نبد چندش آگاه کرد

ز خویشانش ده مرد همراه کرد

بدان تا اگر جنگ را روی و ساز

نبینند، آرندش از جنگ باز

چه چیز آمد این مهر فرزند و درد

که در نیک و بد هست با جان نبرد

چو نبود دل از بس غمش خون بود

چو باشد غم آنگاه افزون بود

مغ از هیر بد موبدان کهن

ز ضحاک راندند زینسان سخن

که بی جادوی روز نگذاشتی

ز بابل بسی جادوان داشتی

ترسانیدن گرشاسب از جادوی

بفرمود تا از شگفتی بسی

نمودند گرشاسب را هر کسی

ز تاریکی و آتش و باد و ابر

ز غول و دژم دیو وز شیر و ببر

نشد هیچ از آن کُند گرد دلیر

گذشت از میان همچو غرنده شیر

چو زی اژدها ماند یک میل راه

بدیدند در ره یکی دیده گاه

برو خانه ای از گچ و خاره سنگ

درش آهنین، راه دشوار و تنگ

خروشان ز بامش یکی دیده دار

که ای بیهشان نیست جانتان به کار

چه گردید ایدر چه جای شماست

کزآن سو نشیمنگه اژدهاست

اگر زان دره سر یکی برکشد

هم این جایگه تان به دَم درکشد

ز مردم پرداخت این بوم و مرز

هم از چارپای و هم از کشت و رز

من ایدر بُوَم روز و شب دیده بان

چو آید شب آتش کنم در زمان

که تا هر که بیند گریزند زود

نشانست شب آتش و روز دود

سپهبد بدو گفت جایش کجاست

چه مایست بالاش برگوی راست

نشیمنش گفت این شکسته دره

که بینی پر از دود و دم یکسره

بدین خانه هر گه که ساید برش

ز بالای دیوار باشد سرش

گریزید از ایدر که نا گه کنون

از آن کوه پایه سرآرد برون

گو پهلوان گفت چندین مگوی

من از بهر او آمدم جنگجوی

هم اکنون بدین گرزه صد منی

به آرمش از آن چرم اهریمنی

بخوابم تنش خوار بر خاک بر

سرش بسته آرم به فتراک بر

بدو دیده بان گفت کای گرد کین

گرش هیچ بینی نگویی چنین

برو کارگر خنجر و تیر نیست

دم آهنج کوهیست نخچیر نیست

نسوزد تنش زآتش و تف و تاب

ز دریاست خود بیم نایدش از آب

نبینی ز زهرش جهان گشته رود

همه شخ سیاه و همه کُه کبود

پذیره مشو مرگ را زینهار

مده خیره جان را به غم زینهار

همان ده دلاور ز خویشانش نیز

بسی لابه کردند و نشنود چیز

ز تریاک لختی ز بیم گزند

بخورد و گره کرد بر زین کمند

مر آن ویژگان را همانجا بماند

به یزدان پناهید و باره براند

درآمد بدان درّه آن نامدار

یکی کوه جنبان بدید آشکار

برآن پشته بر پشت سایان به کین

ز پیچیدنش جنبش اندر زمین

چو تاریک غاری دهن پهن و باز

دو یشکش چو شاخ گوزنان دراز

زبان و نفس دود و آتش به هم

دهان کوره آتش و سینه دم

به دود و نفس در دو چشمش زنور

درفشان چو در شب ستاره ز دور

ز ثف دهانش دل خاره موم

ز زهر دَمش باد گیتی سموم

گره در گره خَم دُم تا به پشت

همه سرش چون خار موی درشت

پشیزه پشیزه تن از رنگ نیل

ازو هر پشیزی مِه از گوش پیل

گهی چون سپرها فکندیش باز

گهی همچو جوشن کشیدی فراز

تو گفتی که بُد جنگیی در کمین

تنش سر به سر آلت جنگ و کین

همه کام تیغ و همه دم کمر

همه سر سنان و همه تن سپر

چو بر کوه سودی تن سنگ رنگ

به فرسنگ رفتی چکاکاک سنگ

ببد خیره زو پهلوان سترگ

به دادار گفت ای خدای بزرگ

توانایی و آفرینش تراست

همی سازی آنچ از توانت سزاست

کنی زنده هرگونه گون مرده را

دهی تازگی خاک پژمرده را

نگاری تن جانور صدهزار

کزیشان دو همسان ندارد نگار

ز دریا بدینگونه کوه آوری

جهانی ز رنجش ستوه آوری

تو دِه بنده را زورمندی و فرّ

که از بنده بی تو نیاید هنر

بگفت این و زی چرخ کین دست برد

به کوشش تن و جان به یزدان سپرد

سمندش چو آن زشت پتیاره دید

شمید و هراسید و اندر رمید

نزد گام هرچند برگاشتش

پیاده شد از دست بگذاشتش

بَرِ اژدها رفت و بفراخت دست

خدنگی بپیوست و بگشاد شست

رزم پهلوان گرشاسب با اژدها و کشتن اژدها

زدش بر گلو کام و مغزش بدوخت

ز پیکان به زخم آتش اندرفروخت

چو بفراخت سر دیگری زد به خشم

ز خون چشمه بگشادش از هر دو چشم

دمید اژدها همچو ابر از نهیب

چو سیل اندر آمد ز بالا به شیب

به سینه بدرید هامون ز هم

سپر درربود از دلاور به دم

زدش پهلوان نیزهای بر ز فر

سنانش از قفا رفت یک رش به دَر

دُم اژدها شد گسسته به درد

برافشاند با موج خون زهر زرد

به کام اندرش نیزه آهنین

به دندان چو سوهان بیازد به کین

به گرز گران یاخت مرد دلیر

درآمد خروشنده چون تند شیر

بدانسان همی زدش با زور و هنگ

که از کُه به زخمش همی ریخت سنگ

سر و مغزش آمیخت با خاک و خون

شد آن جانور کوه جنگی نگون

همه جوشنش زان دم و زهر تیز

بجوشید و برجای شد ریزریز

زمانی بیفتاد بی هوش و رای

چو آمد به هُش راست برشد به جای

بغلتید پیش گرو گر به خاک

همی گفت کای دادفرمای پاک

ز تُست این توان من، از زور نیست

که بی تو مرا زورِ یک مور نیست

همه زور و فرّ و توان و بهی

تو داری و آن را که خواهی دهی

سواران او هم بدان دیده گاه

بَرِ دیده بان دیده مانده به راه

سمندش بدیدند کز تنگ کوه

بیامد دوان وز دویدن ستوه

تن زرّ گون کرده سیمین ز خوی

کشان زین و برگستوان زیر پی

گمانشان چنان بُد که شد گردگیر

سرشکش همه خون شد و رخ زریر

فتادند بر خاک بی هوش و تیو

همی داشتند از غم دل غریو

دژم دیده بان گفت کای بیهشان

چه گریید ازین اسپ و وین زین کشان

سپهند به دام دم اژدها

اگر ماندی اسیش نگشتی رها

که او اسپ اندر تک زور و رک()

ز فرسنگی آهو بگیر به تک

درین سوک بودند و غم یکسره

که گرشاسب زد نعره ای از دره

همی آمد آشفته چون پیل مست

به بازو کمان، گرز و خنجر به دست

بدان مژده از دیده بان خاست غو

دویدند پیش سپهدار نو

همی گفت هر کس که یزدان سپاس

که رَستی تو از رنج و ما از هراس

بی آزار باز آمدی تن دُرست

از آن اژدها کین نبایست جُست

چو نتوان ز دشمن بر آورد پوست

ازو سر به سر چون رهی هم نکوست

یل نیو گفت آنکه بدخواه ماست

چنان باد بیچاره کان اژدهاست

برفتند و دیدند، هرکس که دید

برآن دست و تیغ آفرین گسترید

از آن مرز برخاست هرسو خروش

ز نظاره کوه و درآمد به جوش

برآن اژدها و یَل نامدار

فزون گرد شد مردم از صدهزار

سپهبد هم آنجا چو آمد فرود

شد از رزم زی شادی و بزم و رود

خبر فرستادن کرشاسب پیش پدر

فرسته برون کرد گردی گزین

بدادش عرابی نوندی به زین

یکی دشت پیمان برّنده راغ

به دیدار و رفتار زاغ و نه زاغ

سیه چشم و گیسوفش و مشک دُم

پری پوی و آهو تک و گور سم

که اندام مه تازش و چرخ گرد

زمین کوب و دریا بُرو ره نورد

به پستی چو آب و به بالا چو ابر

شناور چو د ماغ و دلاور چو ببر

از اندیشه دل سبک پوی تر

ز رای خردمند ره جوی تر

چو شب بد ولیکن چه بشتافتی

به تک روز بگذشته دریافتی

به گامی شمردی کُه از وی زور

بدیدی شب از دور بر موی مور

بجستی به یک جستن از روی زم

بگشتی به ناورد بر یک درم

چو بر آب جستی چو بر کوه راه

به روز از خور افزون شدی شب زماه

برو مژده بر چون ره اندر گرفت

جهان گفتی از باد تک برگرفت

چنان شد میان هوا تیرپوی

که چوگان بُدَش دست و خورشید گوی

همی جست چون تیر و رفتار تیر

ز نعلش زمین چون ز باد آبگیر

فروهشته پُش چون زره بر عنان

برافراشته گوش ها چون سنان

همی بست از گرد تک چشم مهر

همی کافت از شیهه گوش سپهر

سوارش ازو باز ناورد پای

مگر بر در شاه زابل خدای

رسانید مژده به شاه دلیر

که بر اژدها چیره شد نرّه شیر

ز شادی برو جان برافشاندند

بر آن مژده بر آفرین خواندند

دهانش ز یاقوت کردند پُر

دو دستش ز دینار و دامن ز دُر

به شرنگ بر نیز دیبای لعل

فکندند و زرینش کردند نعل

چو باران درم ریختند از برش

گرفتند در مشک سارا سرش

برفتند نزد سپهبد سیاه

کشیدند پس اژدها را به راه

ز گردون بهم بیست و از پیل پنج

بُد از بار آن اژدها زیر رنج

همه ره ز بس بار آن کوه نیل

ز گردون همه بیش نالید پیل

بزرگان ابا اثرط سرفراز

درفش و سپه پیش بردند باز

ز کوس و تبیره برآمد خروش

جهان شد پر از رامش و نای و نوش

همه شهر و ره بود پُرخواسته

به آذین و گنبد بیاراسته

شده کوی و برزن چو باغ ارم

زبر مشک و در پای ریزان درم

پذیره شد از شهر برنا و پیر

از آن اژدها خیره وز زخم تیر

به صحرا برون چرمش آکنده کاه

نهادند تا دید ضحاک شاه

بدان خرمی بزمی افکند پی

کزآن بزم ماه آرزو کرد می

بفرمود کامروز دل شادکام

همه یاد گرشاسب گیرید جام

زره دادش و خود و زرّین سپر

کلاه و نگین، اسپ و تیغ و کمر

همان جوشن خویش و خفتان جنگ

به خروارها دیبه رنگ رنگ

از آن کاژدها کشت و شیری نمود

درفش چنان ساخت کز هردو بود

به زیر درفش اژدها سیاه

زّبر شیر زرّین و بر سرش ماه

زمین همه زاول و بوم بُست

بدو داد و بنوشت عهدی درست

جهان پهلوانی مرو را سپرد

وزآنجای لشکر سوی هند بُرد

مرین داستان را سرانجام کار

نبشتند هرکس در آن روزگار

به رودُ و رَهِ جام برداشتند

به ایوان ها نیز بنگاشتند

حدیث بهو که با مهراج عاصی شد و خبر یافتن ضحاک

از آن پس چو ضحاک شد باز جای

نشست و، نزد جز به آرام رای

شهی بود در هند مهراج نام

بزرگی به هرجای گسترده کام

بهو نام خویشی بدش در سیاه

ز دستش به شهر سرندیب شاه

به مهراج هرگاه گفتی که بخت

ترا داد تاج بزرگی و تخت

توی شاخ قنوخ و رای برین

ز هندوستان تا به دریای چین

خدیو در تبت و رای هند

توی و آنِ قنوج و دریای سند

چرا گم کنی گوهر پاک را

دهی هدیه و باژ ضحاک را

نه خُرسندی و بردباری ز مرد

همه نیک باشد به درمان درد

بسی بردباریست کز بددلیست

بسی نیز خُرسندی از کاهلیست

نترسم ز ضحاک من روز جنگ

مرا هست ازو گر ترا نیست ننگ

میانشان بدین جنگ و پرخاش خاست

سپه نیمه ای بر بهو گشت راست

به مهراج برشد جهان تنگ و تار

شکستند لشکرش را چند بار

ازین آگهی نزد ضحاک شد

ز بس مهر مهراج غمناک شد

نامه ضحاک به اثرط و خواندن پهلوان گرشاسب را

بر آشفت و فرمود تابر حریر

به اثرط یکی نامه سازد دبیر

چو چشم قلم کرد سرمه ز قار

ببد دیدنش روشن و دیده تار

شد آن خامه از خطّ گیتی فروز

دل شب نگارنده بر روی روز

بسان یکی خرد گریان پسر

خروشان و پویان و جویان پدر

به دشتی در از شوره گم کرده راه

ز گرما زبان کفته و رخ سیاه

سَرِ نامه نام جهانبان نوشت

خدایی که او ساخت هر خوب و زشت

سرایی چنین پرنگار آفرید

تن و روزی و روزگار آفرید

به یک بند هفت آسمان بسته کرد

بدین گوهران کار پیوسته کرد

زمین ایستاده به باد سپهر

همی گرد گردان شده ماه و مهر

دگر گفت کز گشت چرخیم شاد

که بر ما در شادکامی گشاد

به فرمان ما گشت تاج و نگین

همان شاهی هفت کشور زمین

چُنان کهتری دادمان نیکبخت

سپر کرده تن پیش هر کار سخت

کنون خاست در هند کاری تباه

که آنجا همی برد باید سپاه

بدین چاره گرشاسب باید همی

وگر زود ناید نشاید همی

به گاه فرستش بسیچی مساز

که هست آنچه باید چو آید فراز

ز ما لشکر و ساز و یارّی و گنج

وزو مردی و کین گزاری و رنج

چنان کن کزین نامه یک نیمه بیش

نخوانده به وی کو گِرد راه پیش

چنان باز پاسخ رسان بی درنگ

که آواز بازآید از کوه سنگ

چو نامه به نام آور اثرط رسید

زمانی به اندیشه دَم درکشید

به گرشاسب گفت ای هژبر زیان

چه گویی بدین جنگ بندی میان

بترسم که جایی بپیچی ز بخت

که هم راه دورست و هم کار سخت

جهان پهلوان گفت کای پرهنر

به جز جنگ و کین من چه خواهم دگر

مرا ایزد از بهر جنگ آفرید

چه پایم که جنگ آمد اکنون پدید

چنین یال و بازوی و این زور و برز

نشاید که آساید از تیغ و گرز

سپاهی که جانش گرامی بود

ازو ننگ خیزد، نه نامی بود

کس ار دیدمی من سزای شهی

ازین مارفش کردمی جا تهی

ولیکن چو کس می نیاید به دست

بترسم که باشد بتر زین که هست

سرانجام با پادشا به جهان

اگر چند بد باشد و بدنهان

ز فرمان شه ننگ و بیغاره نیست

به هر روی کِه را ز مِه چاره نیست

بود پادشا سایه کردگار

بی او پادشاهی نیاید به کار

پند دادن اثرط گرشاسب را

بدو گفت کز بدگمان برگسل

به اندیشه بیدار کن چشم و دل

چو دانش نداری به کاری درون

نباشد ترا چاره از رهنمون

تو درگاه شاهان ندیدستی ایچ

شنو پند، پس کار رفتن بسیچ

بر این جهان داد ده پادشاست

دگر مردم پاک دانای راست

ز هر درگه آنست بشکوه‌تر

که از نامداران پُر انبوه تر

به درگاه شه نامداران بس‌اند

چو تو نه، ولیکن سواران بس اند

بدان کز همه چیزها آشکار

بگردد سبکتر دل شهریار

دَم پادشاهان امیدست و بیم

یکی را سموم و دگر را نسیم

چو چرخست کردارشان گردگرد

یکی شاد ازیشان یکی پر ز درد

چو رفتی بر شه پرستنده باش

کمر بسته فرمانش را بنده باش

چنان‌کن که‌هرکس‌که نزدیک اوست

به رادی شود با تو دلسوزو دوست

اگر چه نداری گنه نزد شاه

چنان باش پیشش که مردگناه

به هر کار بر وی دلیری مکن

مگو پیش او چون همالان سخن

بپرهیز ازو بر بد آراستن

هم از آرزوی کسان خواستن

اگر چند گستاخ داردت پیش

چنان ترس ازو‌کز بداندیش خویش

منه پیش او در گه خشم پای

چو خشم از تو دارد تو پوزش نمای

زیانش مخواه از پی سود کس

به کارش درون راستی جوی و بس

ز کردار گفتار بر مگذران

مگو آنچه دانش نداری در آن

به نیکی‌اش دار سیصد سپاس

هم اندک دهش زو فراوان شناس

به خوبانش بر دیده مگمار هیچ

وزان ره که فرموده باشد مپیچ

چو چیزش خواهّی و ندهد، متاب

مبر بآتش خشمش از رویت آب

همه خوی و کردار او را ستای

همان دشمنش را نکوهش فزای

به دل دوستان ورا دار دوست

مخواه ازبن آن را که بدخواه اوست

ز سستی مدان گر بود نیک مرد

که داند چونیکی بدی نیزکرد

مبین نرمی پشت شمشیر تیز

گذارش نگر گاه خشم و ستیز

تو از بردباران به دل ترس دار

که از تند در کین بتر بردبار

مگردان دروغ آنچه گوید سخن

وز آنچت بپرسد نهان زو مکن

گرت چیزی اندر خور شهریار

فزونی بود و آید او را به کار

بدو بخش هر چند داریش دوست

که نیز آنچه الفغدی از جاه اوست

نباید شد از خنده شه دلیر

نه خندست دندان نمودن ز شیر

چو دریا نمایدت دُرّ خوشاب

همی جوی دُرّ و همی ترس از آب

اگر چه پرستی ورا بی شمار

برو بر مکن ناز و کشّی میار

که گر خواهد او چون تو باید بسی

دهد و جای و جاهت به دیگر کسی

مزن فال بد پیشش از هیچ سان

بد و نیک رازش مگو با کسان

هر آن گه که کاریت فرموده شاه

در آن وقت هیچ ارزو زو مخواه

چنانش نمای از دل راه جوی

که ازوی توگیری همی رنگ وبوی

به نخچیرگاه و صف رزم و کین

مگرد از برش دور گامی زمین

گر از چاه باشی سَرِ انجمن

تو آن جاه ازو دان، نه از خویشتن

چو فرهنگی آموزی اش نرم باش

به گفتار با شرم و آزرم باش

بدان تا تو با بزم باشی و سور

مگرد از پرستیدن شاه دور

چو نزدش بوی بسته‌کن چشم‌وگوش

برو جز به نرمی زبانی مکوش

زکس های او بد مران پیش اوی

سخن‌ها جزآن کش خوش آمدمگوی

رهی‌و اسپ‌و‌ آرایش‌و فرش‌و ساز

ز هر سان که دارد شه سرفراز

تو زانسان مدار ارز کار آگهی

که با شه برابر نشاید رهی

که چندین رهی را بباید گهر

نگر شاه را چند باید دگر

ز کهتر پرستیدن و خوشخوییست

ز مهمتر نوازیدن و نیکوییست

چنین پند بسیار دارم ز بر

تو گر دیده ای خود فزایی دگر

رفتن گرشاسب به نزد ضحاک

سپهبد چو پندش سراسر شنود

پذیرفت و ره را پسیچید زود

هزار از یل نیزه‌ زن زابلی

گزین کرد با خنجر کابلی

یلانی دلاور هزار از شمار

ولیکن گهِ جنگ هر یک هزار

همه چرخ ناورد و اختر سنان

همه حمله را با زمان هم عنان

ره و رایشان رزم و کین ساختن

هوا ریزش خون و خوی تاختن

زره جامه‌شان روزوشب جای زین

زمین پشت اسپ، آسمان گرد کین

بزد نای و لشکر سوی شاه بُرد

به راه از شدن گرد بر ماه بُرد

دو منزل پدر بُدش رامش فزای

ورا کرد بدرود و شد باز جای

به دژ هوخت گنگ آمد از راه شام

که خوانیش بیت‌المقدس به ‌نام

بدان گه که ضحاک بد پادشا

همی خواند آن خانه را ایلیا

چو بشنید کآمد سپهبد ز راه

به‌نّوی بیاراست ایوان و گاه

همه لشکر و کوس و بالا و پیل

پذیره فرستاد بر چند میل

چو آمد، نشاندش بَرِ تخت شاد

یکی هفته بُد با می و رود و باد

گهر دادش و چیز چندان ز گنج

که ماند از شمارش مهندس به رنج

سر هفته گفتا سوی هند زود

به یارّی مهراج برکش چو دود

سرندیب برگرد و کین ساز کن

ز کین گوش کشور پر آواز کن

بهو را ببند و همانجا بدار

به درگاه مهراج برکن بدار

و گر چین شود یار هندوستان

تو مردی کن و کین و زهردوستان

گرت گنج باید به تن رنج بر

که در رنج تن یابی از گنج بر

بفرموده‌ام تا به دریا کنار

بیارند کشتی دوباره هزار

مهان پوشش لشکر و خورد و ساز

به هر منزلی پیشت آرند باز

چو سیصد هزار از یلان سترگ

گزیدم دلاور سپاهی بزرگ

گوِ پهلوان گفت چندین سپاه

نباید، که دشخوار و دورست راه

مرا لشکری کازمون کرده‌ام

همین بس که از زاول آورده‌ام

سپاهست و سازست و مردان مرد

دگر کار بختست روز نبرد

کی ِ نامور گفت کای جنگجوی

بدین لشکر آنجا شدن نیست روی

که دارد بهو گرد ریزنده خون

دوباره هزاران هزاران فزون

به لشکر بود نام و نیروی شاه

سپهبد چه باشد چه نبود سپاه

ز گنج آنچه باید همه بار کن

گران لشکری را به خود یار کن

دل از دیری کار غمگین مدار

تو نیکی طلب کن نه زودی ز کار

سپهبد کنارنگ گردان گرد

ده و دو هزار از یلان برشمرد

گزیده همه کار دیده گوان

سر هر هزاری یکی پهلوان

به هر صد سواری درفشی دگر

دگرگونه ساز و سلیح و سپر

وزآن نیزه‌داران زوال گروه

بیاراست زیبا سپاهی چو کوه

کمند و کمان دادشان ساز جنگ

زره زیر و زافراز پرم پلنگ

ز بهر نشان بسته بر نیزه موی

به پولاد یک لخت پوشیده روی

هیون دو کوهه دگر شش‌هزار

همه بارشان آلت کارزار

زره گرد برخاست وز شهر جوش

ز مهره فغان وز تبیره خروش

برون شد سپاهی که بالاو شیب

بجنبید و دریا ببست از نهیب

سپاهی چو یکّی درفشان سپهر

که باشد مرو را ز پولاد چهر

بروجش همه گونه‌گونه درفش

ستاره همه تیغ‌های بنفش

جهان گفتی از کرز و ز تیغ شد

چو دریا زمین گرد چون میغ شد

سنان‌ها همی کرد در گرد تاب

چو آتش زبانه زبانه در آب

زبس خشت و جوشن که بُد در سپاه

ز بس ترگ زرّین چو تابنده ماه

هوا گفتی از عکس شد زرپوش

زمین سیم شد پاک و آمد به جوش

چنین هر یکی همچو شیر یله

همی رفت و شد تا به شهر کله

به دریاست این شهر پیوسته باز

گذرگاه کشتیست کآید فراز

چنان شد همه کار بد ساخته

به کشتی نشستند پرداخته

به شش ماهه یکساله ره برنوشت

بی‌آزار و خّرم به خشکی گذشت

همان هفته کو رفت مهراج شاه

ز دست بهو جسته بُد با سپاه

یکی شهر بودش دلارام و خوش

درازا و پهناش فرسنگ شش

همی کرد کار دژ و باره راست

سپه رابه‌شهر اندرون برد خواست

چو بشنید کآمد یل سرفراز

برون زد سراپرده و خیمه باز

همه لشکر و پیل و بالای خویش

به شادی پذیره فرستاد پیش

پیاده به دهلیز پرده سرای

بیامد یکی چتر بر سر به پای

نشاندش بَر ِ خویش بر پیشگاه

بپرسیدش از شاه وز رنج راه

نشستنگهش بُد سرا پرده هفت

همه گونه‌گون دبیه زَرّ بفت

درو شش ستون خیمه نیلگون

ز سیمش همه میخ و زر ستون

ز گوهر همه روی او چون سپهر

ستاره نگاریده و ماه و مهر

بگسترده فرشی ز دیبای چین

برو پیکر هفت کشور زمین

یکی تخت پیروزه همرنگ نیل

ز دو سوی ِ تخت ایستاده دو پیل

تن پیل یاقوت رخشان چو هور

زبرجدش خرطوم و دندان بلور

ز درّ و ز بیجاده دو شیر زیر

همان تخت را پایه بر پشت شیر

فرازش یکی نغز طاووس نر

طرازیده از گونه‌گونه گهر

به هر ساعتی کز شب و روز کم

ببودی شدی تخت جنبان ز هم

بجستندی آن نّره شیران به پای

به سر تخت برداشتندی ز جای

نهادی دو سه پیل زی شاه پی

یکی نقل دادی یکی جام می

گنیزی برون تاختی زیر تخت

به باغی درون زیر زرّین درخت

به پای ایستادی و بُردی نماز

زدی چنگ و رفتی سوی تخت باز

ز بر پّر طاووس بفراختی

به بانگ آمدی، جلوه برساختی

ز دُم ریختی گرد کافور خشک

ز منقار یاقوت و از پَرّ مشک

درین بزمگه شادی آراستند

مهانرا بخواندند و می خواستند

نمودند مهر و فزودند کام

گزیدند باد و گرفتند جام

هوا شد ز بس دود عود آبنوس

زمین چون لـَب دلبران جای بوس

ز بس بلبله گونه گل گرفت

بم و زیر آوای بلبل گرفت

به دست سیاهان می چون چراغ

همی تافت چون لاله درچنگ زاغ

به خرمن فروریخت مهراج زر

به خروار دینار و درّ و گهر

سراسر به گرشاسب و ایرانیان

ببخشید و آنکس که ارزانیان

یکی هفته زینسان به بزم شهی

همی کرد هر روز گنجی تهی

بپرسید گرشاسب کای شاه راست

سپاه بهو چند و اکنون کجاست

بدو گفت مردان جنگیش پیش

دوباره هزاران هزارند بیش

ده و شش هزارند پیل نبرد

که برمه ز ماهی برآرند گرد

از آن زنده پیلان ده و دو هزار

ز من بستدش درگه کارزار

کنون با سپه کینه خواه آمدست

به نزدیک یک هفته راه آمدست

سپهدار گفتا چه سازی درنگ

بیارای رفتن پذیره به جنگ

نه نیکو بود بددلی شاه را

نه بگذاشتن خوار بدخواه را

چو کشور شود پر ز بیداد و کین

بود همچو بیماری اندوهگین

نباشد پزشکش کسی جز که شاه

که درمانش سازد به گنج و سپاه

من ایدر به پیکار و رزم آمدم

نه از بهر شادی و بزم آمدم

چو بر هوش می‌خواره می چیر شد

سران را سر از خرّمی زیر شد

جهان پهلوان مست با کام و ناز

به لشکر گه خویشتن رفت باز

بدان سروران گفت مهراج شاه

چه سازم که بس اندکست این سپاه

به هر یک ازیشان ز دشمن هزار

همانا بود گر بجویی شمار

ثبزرگانش گفتند کز بیش و کم

اگر بخت یاور بود نیست غم

گه رزم پیروزی از اختر است

نه از گنج بسیار وز لشکر است

بس اندک سپاها که روز نبرد

ز بسیار لشکر برآورد گرد

چو لشکر بود اندک و یار بخت

به از بیکران لشکر و کار سخت

سپاهیست این کاسمان و زمین

بترسد ز پیکارشان روز کین

کس این پهلوان را هم‌آورد نیست

همه لشکر او را یکی مرد نیست

به نوک سنان برگرد زنده پیل

به تیغ آتش آرد ز دریای نیل

به بک مرد گردد شکسته سپاه

همیدونش یک مرد دارد نگاه

یکی مرد نیک از در کارزار

به جنگ اندرون به‌ز بد دل هزار

به صد لابه ضحاک ازو خواستست

که این مایه لشکر بیاراستست

وگرنه همی او ز گردان خویش

فزون از هزاران نیاورد بیش

مر آن اژدها را به گردی و بُرز

شنیدی که‌چون کوفت گردن به‌گرز

ببد شاد و مهراج لشکر بخاست

به یک هفته کار سپه کرد راست

برون برد لشکر چو بایست برد

همیدون برون شد سپهدار گرد

طلایه به پیش اندر ایرانیان

بُنه از بس و لشکر اندر میان

سپهبد بَر ِ کوهی آمد فرود

که بد مرغزار و نیستان و رود

دژم گشت مهراج کآمد فراز

چنین گفت کآی گرد گردن‌فراز

درین بیشه بیش مگذار گام

که ببر بیان دارد آنجا کنام

دژ آگه ددی سهمگین منکرست

به زور و دل ازهر ددان برتراست

رمد شیر ازو هرکجا بگذرد

به یک زخم پیل ژیان بشکرد

چنان داستان آمد از گفت شیر

که شاه ددانست ببر دلیر

گو پهلوان گفت شاید رواست

که دیریست تا جنگ ببرم هواست

هم اکنون به پیشت شکار آورم

چو با گرز کین کارزار آورم

ندانی که شاه ددان سربه‌سر

بر شاه مردان ندارد هنر

بگفت این و با گرز و تیر و کمان

سوی ببر جستن شد اندر زمان

بگشت آن همه مرغ و گند آب و نی

ندید از ددان هیچ جز داغی پی

چو روی خور از بیم شب زرد شد

ز گردون سر روز پر گرد شد

بیآمد سوی خیمه هنگام خواب

ز نادیدن ببر پُر خشم و تاب

جنگ گرشاسب با ببر ژیان

خور از کُه چو بفراخت زرین کلاه

شب از سر بینداخت شعر سیاه

سپاه از لب رود برداشتند

چو یک نیمه زان بیشه بگذاشتند

غَوِ پیشرو خاست اندر زمان

که آمد به ره چار ببر دمان

سپهبد همی راند بر پیل راست

چو دیدارشد اسپ‌و خفتان بخواست

به شبرنگ شولک درآورد پای

گرایید با گرز گردی ز جای

بغرّید چون تندر اندر بهار

به کین روی بنهاد بر هر چهار

به پیش اندر آمد یکی تند ببر

جهان‌چون‌درخش‌و‌خروشان چوابر

دو چشمش ز کین چشمه خون شده

ز دنبال گردش به هامون شده

سر چنگ چون سفت الماس تیز

چو سوزن همه موی پشت ازستیز

خمانیده دُم چون کمانی ز قیر

همه نوک دندان چو پیکان تیر

درافکنده بانگش به هامون مغاک

زکفکش چوقطران شده روی خاک

ز دندان همی ریخت آتش به جنگ

ز خارا همی کرد سوهان به چنگ

به یک پنجه ران تکاور ببرد

بزد بر زمین گردنش کرد خُرد

یکی گرز زد پهلوان بر سرش

که زیر زمین برد نیمی برش

به دیگر شد و زدش زخمی درشت

چنان کش ز سینه برون برد پشت

سوم ببر تیز اندر آمد به خشم

ز بس خشم چون لاله بگشاد چشم

به دستی گرفتش قفا یل فکن

به دستی کشیدش زبان از دهن

به زیر لگد پاک مغزش بریخت

چهارم دوان سوی بیشه گریخت

بینداخت گرز از پسش پهلوان

شکستش دو پای و بر و پهلوان

ز مغز ددان چون برآورد دود

پیاده سوی بیشه بشتافت زود

دگر نیز بسیار جست و نیافت

چو بشنید مهراج زآن‌سو شتافت

ببد خیره زان دست و زان دستبرد

گرفت آفرین بر سپهدار گرد

کشیدند نزدیک دشمن سپاه

رسیدند هردو به یک روز راه

سپهبد بزد خیمه و آمد فرود

ز هر سو طلایه برافکند زود

به نزد بهو نامه‌ای کین گذار

بفرمود پرخشم و پر کار زار

نامه فرستادن گرشاسب به نزد بهو

دبیر از قلم ابر انقاس کرد

سخن دُرّ و اندیشه الماس کرد

درخت گل دانش از جوی مشک

همی کاشت بر دشت کافور خشک

نخست از جهان آفرین کرد یاد

که دانای دازست و دارای داد

جهان زوست پرپیکر خوب‌و‌زشت

روان راتن او داد و تن را سرشت

ز خورشید مر روز را مایه کرد

شب قیرگون خاک را سایه کرد

زمین بسته بر نقطه کار اوست

تک چرخ بر پویه پرگار اوست

ز فرمانش بُد گیتی و هر چه خاست

نبود و نباشد هر آنچ او نخواست

دگر گفت کاین نامه پندمند

فرستاده شد هم به کین هم به پند

ز گرشاسب گرد جهان پهلوان

سپهدار ایران و پشت گوان

به نزدیک آنکش خرد نیست بهر

بهو کاردار سرندیب شهر

تو ای زاغ چهر بداندیش سست

همی خویشتن را ندانی درست

بزرگی ترا شاه مهراج داد

هم‌اورنگ و هم‌چتر و هم‌تاج داد

کنون سر برآهختی از بند خویش

برون آمدی بر خداوند خویش

رهی تا نباشد بد و بد نژاد

خداوند را بد نخواهد زیاد

ننه بس کت شهی داد و بودی رهی

کزو نیز خواهی ربودن شهی

نهنگی تو کاندر نکو داشتن

مکافا ندانی جز اوباشتن

از و آن سزید از تو این بد که بود

که از مشک بوی آید، از کاه دود

دوصد بار اگر مس به آتش درون

گذاری، ازو زر نیاید برون

کنون من بدان آمدم با سپاه

که آیی به درگاه مهراج شاه

به پوزش کنی بی‌گناهی درست

همان بنده باشی که بودی نخست

بیندازی این تیغ تندی ز دست

بپیچی عنان از بلندی به پست

وگر نایی و کینه خواهی کنی

نباشی رهی طمع شاهی کنی

یکی شاه گردانمت تیره‌بخت

که کرکس بود تاجت و دار تخت

ز بر سایت از سنگ باران کنم

نثارت خدنگ سواران کنم

یکی جامه پوشمت بی‌پودوتار

که گردش بود پیکر و خون نگار

سپهر ار کند خویشتن مغفرت

همو نرهد از تیغ من هم سرت

یلانند با من که گاه ستیز

بود نزدشان مرگ به از گریز

به شمشیر از پیشه شیر آورند

به پیکان مه از چرخ زیر آورند

نتابند روی از نبرد اندکی

هزار از شما گرد و، زیشان یکی

به جنگ شما خود نباید کسم

که من با شما پاک تنها بسم

زمانه بگردد ز من در نبرد

از آن پیش کش گویم از راه گرد

کنون زین دو بگزین یکی ناگزیر

اگر بندگی کردن از دار و گیر

فرستاده و نامه هم در زمان

فرستاد با هندوی ترجمان زبان

بهو نامه چون دید شد پر ستیز

را به دشنام بگشاد تیز

سر ترجمان کند و بردار کرد

به سیلی فرستاده را خوار کرد

بدو گفت مهراج را شو بگوی

دگر باره بازآمدی جنگجوی

به خورشید و دین بتان نخست

به گور و پی آدم و بوم رست

که بر خون برانم کت و افسرت

برم زی سرندیب بی‌تن سرت

همی لشکرانگیز از ایران کنی

به روبه همی جنگ شیران کنی

ببین بر سنان کرده سرشان کنون

تن افکنده در پای پیلان نگون

ز گرشاسب گفتار دارم دریغ

زمن پاسخش نیست جز گرز و تیغ

فرسته شد و هرچه دید و شنید

نمود و بگفت آنچه بر وی رسید

سپهبد برآشفت و زد کوس جنگ

سپه راند تا نزد بدخواه تنگ

جنگ اول گرشاسب با لشکر بهو

بدو گفت مهراج کآی سرفراز

بمان تا سپه یکسر آرام فراز

یل نیو گفتا نباید سپاه

تو بر تیغ کُه رو همی کن نگاه

دل و گرز و بازو مرا یار بس

نخواهم جز ایزد نگهدار کس

به گردانش گفتا چه شد رزم تنگ

بدین گاو تازان نمایند جنگ

که ترسیدگانند گاه ستیز

همیشه ز خیل بهو در گریز

زنانند در پیش مردان مرد

بود اسپشان گاو روز نبرد

هم اندر بَر کُه رده برکشید

سزا جای ده پهلوان برگزید

سوی راست آذرشن و برزهم

سوی چپ چو بهپور وارفش بهم

پس صف به مهیار و سنبان سپرد

کمینگه به گشواد و گرداب گرد

هژیر و گراهون ز زاول گروه

ستاند در قلب هریک چو کوه

بهو چون سپه دید کاشوفتند

بفرمود تا کوس کین کوفتند

بُدش چار سالار چون چار دیو

چو اجرا و میتر چو توپال و تیو

ز پیلان هزار از یلان صدهزار

به هریک سپرد از پی کارزار

کشیده شد از صف پیلان مست

یکی باره ده میل پولاد بست

بجوشید هندو پس صفّ پیل

چو دریای قیر از پس کوه نیل

هما همچو دیوان دوزخ سپاه

به دست آتش و تن چو دود سیاه

چهره چو انگشت هر یک به رنگ

ولیکن به تیزی چو آتش به جنگ

ز بس هندو انبوه چون خیل زاغ

زبس‌خشت‌وخنجرچورخشان‌چراغ

یکی بیشه بُد گفتی از آبنوس

همه شاخش الماس و بر سندروس

دلیران ایران برون تاختند

جدا هر یکی جنگ برخاستند

ز یک دست بهپور و اجرا به هم

ز دست دگر میتر و برزهم

میان اندرون ارفش شیرفش

سوی تیو و توپال شد کینه کش

برآمد ده و افکن و گیر و رو

غریویدن کوس پیکار و غو

تف نعل اسپان زمین برفروخت

به دریا سنان چشم ماهی بسوخت

هوا پرّ طاووس گشت از درفش

شد از ترگ و از تیغ هامون بنفش

دم نای برخاست چون رستخیز

سنان مرگ اسوده را گفت خیز

قضا با سر نیزه انباز گشت

نهنگ بلا را دهن بازگشت

شل و خشت پرواز شاهین گرفت

زباران خون کوه و در هین گرفت

زمین همچو دریا شد از جوش مرد

که موجش همه خون بُد و میغ گرد

درو مرگ همچون نهنگ دژم

همی جان کشید از دلیران به دم

زصندوق پیل ازبس آتش که ریخت

تو گفتی همی ابر بیجاده بیخت

ز هرسو به گرداب خون شد همی

ندانست گردون که چون شد همی

سپهبد همان چرخ و تیرش بخواست

که پیش از پی اژدها کرد راست

بیفکند ده تیر از آن هم به جای

به هر تیر پیلی فکند او ز پای

برانگیخت پس چرمه گرم خیز

بیفکند در هندوان رستخیز

به خنجر ز سرها همی ریخت ترگ

چو باد خزان ریزد از شاخ برگ

ز تیغش همی لعل شد باد و گرد

زگرزش همی پخش شد اسپ‌ومرد

کمندش چو کشتی به کین خم شمر

شدی هر خمش گرد ده تن کمر

کجا گرزش از دست رسته شدی

سه تن کشته و چار خسته شدی

به زخمی کجا نیزه برگاشتی

زدی بر یکی بر سه بگذاشتی

چهل اسپ برگستوان دار بود

که بر هر یکش رزم و پیکار بود

بر آن هر چهل نعل فرسوده شد

نه سیر او ز کوشش نه آسوده شد

سرانجام در رزم آن رزم جوی

همه مانده بودند و آسوده اوی

به هر هندوی کو ربودی ز زین

به هر پیل کافکندی از خشم و کین

غو لشکر و کوس مهراج شاه

رسیدی از آن کوه بر چرخ ماه

درآمد دمان زنده پیلی دژم

چو تند اژدها داده خرطوم خم

برآویخت با پهلوان دلیر

درآورد خرطوم در گرد شیر

بکوشید کش بررباید ز زین

نجنبید بر زین سوار گزین

برآهیخت خرطوم پیل از زره

بپیچید چون رشته برزد گره

به‌گرزش چنان‌کوفت زخمی‌درشت

کش اندر شکم ریخت مهره زپشت

بر آن لشکر از کین ببارید مرگ

همی کوفت گرزوهمی کافت ترگ

گهی ریخت خون وگه انگیخت گرد

گهی خست پیل و گهی کشت مرد

ربود آن سپه را ز بالا و پست

به پرده‌سرای بهو برشکست

به یک حمله صد پیل برهم فکند

به نیزه چهل خیمه از بُن بکند

ز گرشاسب نزد بهو شد خبر

که تنها سپه کرد زیر و زبر

برون شد بهو دید هر سو گریز

چپ و راست برخاسته رستخیز

هوا جای خاک و زمین جای خون

رمان زنده پیلان و گردان نگون

چه مردست گفت این هنرمند گرد

هنرهاش گفتند نتوان شمرد

یکی کودک نو رسیدست زوش

هنوزش نگشتست گل مشک پوش

تن پیل دارد، میان پلنگ

دل و زَهره شیر و سهم نهنگ

به هر تیر پیلی همی بفکند

به هر حمله‌ای لشکری بشکند

بیامد کنون تا سراپرده تفت

یلان را همه کشت و افکند و رفت

ز تیرش یکی پیش او تاختند

ز خشتی گران باز نشناختند

بسی گرد خشت افکن آمد به پیش

کش آن را ز ده گام نفکند بیش

بهو گشت ترسان و پیدا نکرد

چنین گفت کامروز بُد باد و گرد

از ایرانیان کس نشد چیر دست

که بر ما ز پیلان ما بُد شکست

ره رزم فردا دگرگون کنیم

سپه پیش پیلان به بیرون کنیم

عروس سپهری چو کرد آشکار

رخ از کله سبز گوهر نگار

پدید آمدش تاج سیمین ز خم

شبش ریخت بر تاج مشک و درم

ز جنگ آرمیدند هر دو گروه

طلایه همی گشت بر دشت و کوه

چو گرشاسب شد نزد مهراج شاه

نشاندش به بزم از بر پیشگاه

به هر حمله کانگیخته بُد ز جوش

به شادیش جامی همی کرد نوش

بسی فرش‌ها دادش از رنگ رنگ

سراپرده و خیمهای پلنگ

به برگستوان زنده پیلی سپید

برو تختی از زر چو تابنده شید

سه مغفر ز زر چون مه از روشنی

به زر صد پرند آورد روهنی

هم از گرز و خفتان و خود و زره

دوصد جوشن ناگشاده گره

به ایرانیان هر که بودند نیز

بسی داد دینار و دیبا و چیز

رسید آن شبش لشکری بی‌شمار

ابازنده پیلان همی شش هزار

بدو پهلوان گفت چندین سپاه

چو باید که بر دشت و کُه نیز راه

چنین گفت مهراج کای سرفراز

هنوز این سپه چیست کآمد فراز

هزاران هزار از دلیران جنگ

همی لشکرم یاور آید ز زنگ

سپهدار گفتش بدین تاختن

چا باید سپاس سپه ساختن

شود کشورت پاک زیر و زبر

نه گنجت بماند نه بوم و نه بر

چو کاری برآید بی‌اندوه و رنج

چه باید ترا رنج و پرداخت گنج

به مژده نوندی برافکن به راه

که ما چیره گشتیم بر کینه‌خواه

وزین زنده پیلان و چندین گروه

یکی لشکر از بهر نام و شکوه

گزین کن دلیران رزم‌آزمای

فرست آن سپاه دگر باز جای

که من هرچه تو کام و رأی آوری

برآرم، نخواهم ز کس یاوری

چنان کرد مهراج کاو رأی دید

که رأیش سپهر دل‌آرای دید

چو پنجه هزار آزموده سوار

گزید و دو سالار و پیلی هزار

گُسی کرد دیگر سپه هر چه داشت

همه زنگیان را ز ره بازگاشت

وزآن سو شد آگه بهو از نهان

کز انبوه زنگی سیه شد جهان

برادرش را با پسر همچو دود

فرستاد سوی سرندیب زود

بدان تا علف و آنچه آید به کار

هم از کنده و ساز جنگ و حصار

بسازند، تا گر در آن رزمگاه

شکسته شود شهر، گیرد پناه

سه روز اندرین کارها شد درنگ

کس از هردولشکر نزد رأی جنگ

چهارم چو برزد خور از کُه درفش

زمین گشت ازو زرد و گردون بنفش

بهو چهل‌هزار از دلیران گرد

به سالار تیو سپه کش سپرد

هم از زنده پیلان هزار و دویست

بدو گفت برکش صف کین بایست

هزار دگر پیل پولاد پوش

ابا چل‌هزار از یل رزم کوش

به تو پال بسپرد گرد سترگ

بفرمود تا کوفت کوس بزرگ

دو سالار ازینگونه برخاستند

چپ و راست لسکر بیاراستند

خروش یلان و دم کره نای

چنان شد که چرخ اندر آمد ز جای

جنگ دوم گرشاسب با سالاران بهو

سپهبد چو دید آن خروش سپاه

سبک خواست خفتان و رومی کلاه

به مهراج گفت از سپاه تو کس

میار از سر کُه تومی و بس

بهر تیغ کُه دیده‌بان برگماشت

به هامون سپه صف کشیده بداشت

سوی راست لشکر به مهیار داد

سوی چپ به بهپور سالار داد

بفرمود کاذرشن و بُرزَهم

بسازند جنگ و طلایه به هم

کمین داد سنبان و گرداب را

که کردندی از کینه گرداب را

نگهبان سه لشکر سه گرد دلیر

هژیر و گراهون و نشواد شیر

به قلب اندرون هر که بُد زاولی

پس پشتشان ارفش کاولی

به هر سو که دو گرد کین ساز بود

میانشان یکی آتش انداز بود

چنان بر صف پیل بگشاد جای

که گر کس گریزد بکوبد بپای

جدا هر صفی هم بر بدگمان

صفی همچو تیر و صفی چون کمان

کمند افکنان از پس خیل خویش

به تیغ‌و‌زره نیزه‌داران زپیش‌

پیاده سپر در سپر آخته

خدنگ‌ افکن ‌از پس کمین‌ ساخته

به هر سو نگهبانی از بهر کین

به هر گوشه‌ای جنگیی در کمین

سوار اندر آمد شدن کین گزار

پیاده به قلب اندرون پایدار

چو شیر زیان پهلوان پیش صف

درفش از پس پشت و خنجر به‌کف

تو گفتی سمندش کُه آهنست

و گر گرد پاش ابر هامون کنست

همان اژدها فش درفش سیاه

همی درکشد گفتی از چرخ ماه

ستاده به پیش گو شیر دل

به بر گستوان اسپ جنگی چهل

دلیران به جنگ اندر آویختند

به هر گوشه گردی برانگیختند

غوهای‌وهوی از دو لشکر بخاست

جهان پردها ده شد از چپ‌وراست

بغرید بر کوس چرم هژیر

دم نای رویین برآمد به ابر

پُر از اژدها گشت گردون ز گرد

پُر از شیر هامون ز مردان مرد

کمند سواران سرآویز شد

پرند آوران ابر خونریز شد

چنان تف خنجر جهان برفروخت

که برچرخ ازو گاو و ماهی بسوخت

به دریا رسید از تف تیغ تاب

به کُه سنگ آتش شد و آهن آب

جهان آینه جوش جوشن گرفت

زمین گونه روی روشن گرفت

چکاکاک خنجر به گردون رسید

ز هندوستان خون به جیحون رسید

هر ایرانیی در کمد و کمین

کشیدی همی هندوی بر زمین

تو گفتی که شیرند در کارزار

همی دیو گیرند هر یک به مار

چو پیکار ایرانیان شد درشت

یل پهلوان اندر آمد به پشت

به تو پال و پیلان و هندو گروه

نهاد از کمین سر چو یکپاره کوه

به‌تیر و به‌خشت و به‌گرز و به‌تیغ

همی ریخت پولاد چون ژاله میغ

کجا گرز کین کوفت کُه غار شد

کجا نیزه زد عیبه گلنار شد

زتیغش همی دشت و گردون به‌تفت

ز بانگش همی کوه‌وهامون به کف

چوشد یک زمان دشت‌و‌پست‌و‌بلند

همه دست و پای و تن و سر فکند

به نوک سنان پیل برداشتی

سپاهی به یک حمله برگاشتی

صف زنده پیلان همه کرد پست

سوار و پیاده به هم در شکست

همی پیل بر پیل جنگی فتاد

چو کشتی که بر کشتی افتد

چو توپال دید آن دم رستخیز

ز باد ز یک تن جهانی سپه در گریز

برانگیخت گلرنگ رزم از میان

بزد نیزه بر پهلوی پهلوان

سنان زخم ناورد و شد نیزه خُرد

به تیغ اندر آمد سپهدار گرد

چنان زدش بر سر که شد سرنشیب

سر و ترگ بگذاشتن تا رکیب

به زخمی دونیمه شد از خشم‌و‌زور

ز بالا سوار و ز پهنا ستور

به دیگر سپه خنجر اندر نهاد

ز هر سو سپاهی به خون در نهاد

همی میمنه کوفت بر میسره

در افکند پیش آن سپه یکسره

نگه کرد از دور سالار تیو

گریزان سپه دید بی‌هوش و تیو

سواران به زیر پی پیل خوار

پیاده نگون زیر نعل سوار

نهاد از کمین سر که سالار بود

عمودش ز پولاد بالار بود

همی تاخت هر سو ز پیش سپاه

گزیدندگان را همی بست راه

سپه را چنین پنج ره باز گاشت

به صد چاره بر جایگهشان بداشت

همی گفت ازینسان سپاهی به جنگ

ز یک تن گریزان ندارید ننگ

ز ضحاک جز جادوی پیشه چیست

همین رزم ایرانیان جادویست

ز سر گرد کین‌شان برآید پاک

وزین جادوی‌ها مدارید باک

گرفتند پاسخ همه تن به تن

کزین یک سوارست بز ما شکن

نبینی کزو کشته را جای نیست

بَر زخم او پیل را پای نیست

ز خنجر به زخم آتش آرد همی

ز گرز گران کوه بارد همی

همان گرد گردنکش اجرا به نام

که از شیر جستی به شمشیر کام

ببد تند و گفت این چه آشفتنست

ز یک تن چه چندین سخن گفتنست

من اکنون روم سوی آورد او

هم از خونش بنشانم این گرد اوُ

سبک باره با باد انباز کرد

به ایرانیان آمد آواز کرد

که این زاولی پیشروتان کجاست

سپهبد چو بشنید زود اسپ خواست

ز دریای کوشش چو موج دمان

برانگیخت شبرنگ را در زمان

هم ازرهش گرزی چنان زد‌به زور

که گم شد سرش در سرین ستور

دگر ره ز کین رأی آویز کرد

سبک خیز شبدیز را تیز کرد

برافکند بر هندوان تن ز کین

به یک حمله سی گرد زد بر زمین

همی گفت آگه نه ‌اید ای سپاه

که چون رویتان روزتان شد سیاه

نهاد از کمینگه سر آن اژدها

کزو پیل جنگی نباید رها

برآمد ز دریای کین آن نهنگ

که برباید از شیر دندان و چنگ

گرفت آن دمان آتش افروختن

که گیتی به رنج آمد از سوختن

ز ریگ از فزون مرشما را شمار

ز خونتان برم تا بخارا بخار

همی گفت ازینسان و از خشم‌وکین

نهاده یکی پای بر پشت زین

همه هندوان دل شکسته شدند

به جان و دل از بیم خسته شدند

نیارست با او کس آویختن

نه از پشتش از ننگ بگریختن

بود تن قوی تا بود دل بجای

چو ترسید دل سست شد دست‌وپای

گوی بُد ورا نام بیکاو بود

سنانش اژدها را جگر کاو بود

بدو گفت تیو این هنر کار تست

ترا شاید این نام و این رزم جست

به هندوستان نیست همتای تو

نگیرد به مردی کسی جای تو

بخندید بیکاو گفت این مباد

کز آغالش تو دهم سر به باد

ز پیکار بد دل هراسان بود

به نظاره بر جنگ آسان بود

ز بهر تو جان من این بیش نیست

کس اندر جهان دشمن خویش نیست

شدن سوی جنگ کسی کز تو بیش

بود مرگ را باز رفتن ز پیش

نگه داشتن سر گه نام و لاف

از آن به که دادن به باد از گزاف

چون دشمن کشم ، نام و کام آیدم

چو سر خیره بدهم ، چه نام آیدم

شد آشفته دل تیو گفت ار به جنگ

دلت نیست ، خنجر چه داری به چنگ

ز مرگ ار بترسی بنه تیغ و ترگ

که جنگ او کند کو نترسد ز مرگ

ازین زاولی غم چه آید مرا

که او گاه کین بنده شاید مرا

چو اسپ اندر افراز و شیب افکنم

چو او من به زخم رکیب افکنم

تو رو چون زنان پنبه و دوک گیر

چه داری به کف خنجر و گرز و تیر

بگفت این و پس پور کین باد کرد

سبک دست زی گرز پولاد کرد

به ناورد گِرد سپهبد بگشت

سپهبد به حمله بدرید دشت

برانگیخت آن باره آتشی

به کف آهنین نیزهء سی رشی

زدش بر کمربند و خفتان و گبر

بر آوردش از کوههء زین به ابر

بسان درفشی بر افراختش

به پیش صفِ هندوان تاختش

پس از نوک نیزه به زخمی درشت

زدش بر دو تن هر سه تن را بکشت

دگر ره میانشان تن اندر فکند

به هر گوشه خیلی به هم بر فکند

ز خنجر چو آتش بر انگیخت جوش

ز خون دشت کُه کرد مصقول پوش

به گرز و سنان ز اسپ و ز مرد و پیل

همی کشته افکند بیش از دو میل

چنین تا به نزد بهوشان ز جای

همی برد و بر زد به پرده سرای

بیامد بهو دید هر سو شکست

کز ایران سپه خیمها گشته پست

چنین گفت کاین رستخیز از کجاست

چنین بیم از اندک سپه تان چراست

نشان داد هر کس که ما را شکوه

ازین یک سوارست کاید چو کوه

به نیزه رباید همی زاسپ مرد

برآرد ز گرز از سر پیل گرد

بهو گفت نز دوزخ اهریمنست

شما صد هزارید و او یک تنست

جدا هر یکی گر یکی مشت خاک

برو برفشانید گردد هلاک

ندارید شرم و نه ننگ اندکی

گریزید چندین هزار از یکی

از آسوده گردان خنجر گزار

به هم حمله کردند چون سی هزار

سپهبد خروشی چو شیر ژیان

برآورد و ، زد اسپ کین در میان

بدان ترگ ها بر همی کوفت گرز

چو سنگ گران آید از کوه برز

ز گرزش دل خاره خون شد همی

سران از سنانش نگون شد همی

کجا خنجر از زخم بفراختی

بر الماس آب بقم تاختی

ز ناگاه بیکاو گرد دلیر

درآمد یکی تند شولک به زیر

زدش خشتی از گرد چون برق تیز

نبد کارگر جست راه گریز

سپهبد برانگیخت شبرنگ زود

گرفتش کمربند و از زین ربود

برافکندش از بر به بالای میغ

چو برگشت دو نیمه کردش به تیغ

پس از کین برافکند تن بر همه

رمان کردشان هر سویی چون رمه

پلنگینه پوشان زاول به کین

پسش برگشادند ناگه کمین

به یکبار بر قلب لشکر زدند

ربودندشان بر بهو برزدند

فکندند چندان سران سرنگون

که هر شیب چون فرغری شد ز خون

ز بس کشته هندو، زمین شد سیاه

چو زاغان فکنده به بیراه و راه

درخشان ز تن خشت افروخته

چنان کآتش از هیزم سوخته

چنین جنگ بد تا شب آمد فراز

چو شب تنگ شد جنگ چیدند باز

شده شاد مهراج بر تیغ کوه

همی هر زمان نعره زد با گروه

فرستاد نزد سپهدار کس

که آمد شب از جنگ و پیکار بس

جهان گرم و دشمن چنین بیکران

تو در رزم سخت و سلیحت گران

زمانی برآسای از آویختن

که گیتی سرآمد ز خون ریختن

به هر جنگ بخت تو پیروز باد

شب دشمنان تو بی روز باد

به خواهش مهان نیز بشتافتند

عنانش از ره رزم برتافتند

چو خورشید در قار زد شعر زرد

گهربفت شد بیرم لاجورد

ستاره چو گل گشت و گردون چو باغ

چو پروانه پروین و ، مه چون چراغ

از آن لشکر هندوان هر که زیست

همی خسته و کشته را خون گریست

به هر خیمه شیون بد آراسته

همه نالهء خستگان خاسته

همه شب تن خسته را دوختند

بر آتش همی کشته را سوختند

کشیدند در پیش باره ز پیل

طلایه پراکنده شد بر دو میل

بهو خیره دل ماند از بس شگفت

گه انگشت و گه لب به دندان گرفت

همی گفت از ینسان برو بوم و گاه

به دست آمده گنج و چندین سپاه

بر و پُشت باید همی گاشتن

به بدخواه ناکام بگذاشتن

به دینار هر چیز و تیمار سخت

توان یافت جز زندگانی و بخت

دریغ این همه گنج و رنج و نهاد

که گنجم همه خاک شد ، رنج باد

ز کردار این کودک نو رسید

ندانم دگر تا چه خواهم کشید

همان به که با او درنگ آورم

به شیرین سخن بند و رنگ آورم

به گنج و به دختر نویدش دهم

به شاهی و کشور امیدش دهم

مگر سر بدین چاره از چنبرش

کنم دور و ، در چنبر آرم سرش

جوان هم سبکسر بود خویش کام

سبکسر سبکتر درافتد به دام

به چیزی فریبد دل آویزتر

که باشد نیازش بدان بیشتر

نباشد سوی چینه آهنگ باز

نه تیهو سوی گوشت آید فراز

جوان را ره و رای گردان بود

دلش بردن از راه آسان بود

ز بدخواه وز دشمن کینه کش

توان دوست کردن به گفتار خوش

بسا کس که یکدانگ ندهد به تیغ

چه خوش گوییش جان ندارد دریغ

به گفتار شیرین فریبنده مرد

کند ، آنچه نتوان به شمشیر کرد

همه شب چنین جفتِ اندوه بود

از اندیشه بر جانش انبوه بود

چو برگشت گرشاسب از آوردگاه

پذیره شدش زود مهراج شاه

جهان دید کوبان سمندش به نعل

بر و بازوی و تیغ و خفتانش لعل

ز خون جگر بسته بر دیده یون

گشاده چو اکحل رگ از نیزه خون

بسی آفرین خواند از ایزد بروی

گهش دست بوسید و گه چشم و روی

به خوان یکسر ایرانیان را نشاند

بر ایشان بسی زر و گوهر فشاند

همی گفت در کوشش و دار و برد

جز ایرانیان را نزیبد نبرد

باستاد و مر پهلوان را شناخت

چونان خورده شد ، بزم شادی بساخت

سپهدار و مهراج فرخنده پی

گرفتند با سروران جام می

نخست از شهنشاه کردند یاد

پس آنگه نشستند در بزم شاد

سپهبد بر اورنگ و دل شادکام

به پیش اندرون گرز و ، بر دست جام

تو با تیغ گفتی به رزم اندرست

به با جام شادی به بزم اندرست

چو آسود با می به مهراج گفت

که با دل زدم رأی اندر نهفت

ز دشمن سپه بیشمارند پیش

ز ما هر یک ایشان هزارند بیش

چنانیم ما پیششان روز کین

چنان چشمه در پیش دریای چین

اگر دست کشتن برم روز کار

بسی بایدم رنج و هم روزگار

دگر ره ز چرخ ار بود یار بخت

بر آراست خواهم یکی رزم سخت

میان بهو تا به خم کمند

نیارم ، نپیچم عنان سمند

پناه سپه شاه نیک اخترست

چو شه شد ، سپه چو تن بی سرست

گرامی همیشه به بویست مشک

چو شد بوی چه مشک و چه خاک خشک

چنین گفت مهراج کز سروران

به نزد بهو زین سپاه گران

همین چار سالار بودند گرد

که بنمودی از تیغشان دستبرد

ز خویشانش ماندست گردی گزین

خداوند کوس و درفش و نگین

دلیری کجا نام او مبترست

به رزم از گشن لشکری بهترست

به تو دیده امروز بنهاده بود

به کین در کمین گاهت استاده بود

همی خواستم کت بود پیش باز

نبد کش زمانه نیامد فراز

سوی اوست پاک آن سپه را پناه

گرو کم شود ، شد شکسته سپاه

سپهدار گفتا دگر ره ز کوه

همی جویش اندر میان گروه

نمایش به من در کمینگاه تو

سرش بی تن آن گه ز من خواه تو

چنان شادی افزود مهراج را

که بگذاشت از اوج مه تاج را

همان شب ز شادی که افکنده پی

همی جز به یادش ننوشید می

یکی باغ زرّین بُدش پیش تخت

ز گوهرش بار ، از زبرجد درخت

در آن نغز باغ آبگیری گلاب

ز دُر سنگ و ریگش همه مشک ناب

مر آنرا به گرد سپهدار داد

جز آن ، چیزش از گنج بسیار داد

چه مخمل ، چه شاره ، چه خز و حریر

چه دینار و دیبا ، چه مشک و عبیر

هزارش سراپردهء گونه گون

همی دادش از بهر نام و شگون

هزارش سپر داد مدهون کرگ

چهل اسپ جنگی و صد درع و ترگ

سراپرده چینی از زرّ بفت

ز دیبا شراعی نود خیمه هفت

یکی خسروی شاروان گونه گون

درازاش میدان اسپی فزون

دو خرگه نمد خزّ و چوبش ز زر

همه بندشان شوشهای گهر

ز بیجاده تاجی چو رخشنده هور

پر از درّ و گوهر سه جام بلور

همیدون به ایرانیان هر کسی

ببخشید دینار و گوهر بسی

چنین تا دو پاس از شب اندر گذشت

ببودند دلشاد و خرّم به دشت

پیغام بهو به نزدیک گرشاسب

چو زی خوابگه شد یل نامدار

بیامد همان گه نگهبان بار

که آمد فرستاده ای گاه شام

ز نزد بهو زی تو دارد پیام

بسی پند و رازست گوید نهفت

که با پهلوان باید امشب بگفت

بخواندش سپهدار پیروز بخت

فرستاده آمد سبک پیش تخت

کمان کرد بالا و گفتار تیر

بخواند آفرین بر یل گردگیر

که تا جاودان پهلوان زنده باد

زمانه رهی و اخترش بنده باد

ز شاه بهو هست پیغام چند

از امید و سوگند و پیوند و پند

گزارم چو فرمان دهد پهلوان

دگر کس نداند جز از ترجمان

سپهبد ز مردم تهی ماند جای

فرستاده بر جست خندان بپای

چنین گفت کای افسر انجمن

دبیر شهم منکوا نام من

بهو شاه قنوّج و رای برین

درودت فرستاد و چند آفرین

همی گوید از فرّ و فرهنگ تو

نزیبد به جنگ من آهنگ تو

نه هرگز به جایت بدی کرده ام

نه شاه جهان را بیازرده ام

ترا با من این شورش کار چیست

ز بهر کسان جنگ و پیکار چیست

کسی کز بدش بر تو نامد گزند

چو با او کنی بد ، نباشد پسند

نه هر کش بود چنگ بر جنگ تیز

بود با همه کس به جنگ و ستیز

به هر باد خرمن نشاید فشاند

نه کشتی توان نیز بر خشک راند

اگر از پیِ باژ شاه آمدی

به فرمان او کینه خواه آمدی

ببین هدیه و باژ کز گنج خویش

چه دادست مهراج هر سال پیش

سه چندان دهم من به فرمانبری

دگر خلعت و هدیه ها بر سری

وگر طمع داری به شاهی و گنج

ز من یابی این هر دو بی بیم و رنج

گر آیی برم با سپاه از نخست

به پیمان و سوگندهای درست

سپارم به تو گنج و هم دخترم

بر اورنگ بنشانمت همبرم

گِرم تخت مهراج و بُرّم سرش

ببخشم به تو گنج و هم افسرش

از آن پس سپه سوی ایران برم

به کین تاختن های شیران برم

کنم جایِ ضحاکِ جادو تهی

گرم هفت کشور به شاهنشهی

ازین هرچه گفتم ز گنج و سپاه

ز فرمان و از کشور و تاج و گاه

همه مر ترا باشد از چیز و کس

مرا نام شاهنشهی بهره بس

به سوگند و پیمان ابا منکوا

فرستادم ، اینک خط من گوا

چو یابد خردمند خوبی و گنج

بیندازد از دست و نارد به رنج

چو آهم و خرگوش یابد عقاب

نیارد به درّاج و تیهو شتاب

همی تا سمورست و سنجاب چین

نپوشد ز ریکاشه کس پوستین

بگفت این و آن خطّ و پیمان بداد

ببوسید ، پیش سپهبد نهاد

پاسخ گرشاسب به نزد بهو

سپهبد ز خشم دل آشفت و گفت

که هوش و خرد با بهو نیست جفت

بگویش سخن پیش ازین در ستیز

نگفتی همی جز به شمشیر تیز

کنون کِت ز گرز من آمد نهیب

گرفتی ز سوگند راه فریب

کسی کو نترسد ز یزدان پاک

مر او را ز سوگند و پیمان چه باک

ندانی که در دام آن اژدها

بماندی که هرگز نیابی رها

به گرداب ژرف اندر از ناگهان

فتادیّ و آبت گذشت از دهان

نگونسار گشتی به چاهی دراز

که هرگز نیایی ازو بر فراز

تنت یافت آماس و تو ز ابلهی

همی گیری آماس را فربهی

همی چاره سازی که من هند و چین

سپارم به چنگت نخواهد بُد این

کفی خاک ندهم که بر سر کنی

نه نیز آب چندانکه لب تر کنی

زمین چون گِری هفت کشور به زور

که چندان نیابی که با شدت گور

دهم گنج و جاهت به دیگر کسان

برد گرگ دل ، دیده ات کرکسان

بدین خیره گفتارهای تباه

نگیری مرا ، دام برچین ز راه

به من تاج و تخت شهی چون دهی

که هست از تو خود تخت شاهی تهی

یکی را به دِه در ندادند جای

همی گفت بر ده منم کد خدای

بمرد اشتر ابلهی در رمه

به درویش دادمش گفتا همه

به دامادی چون تو دارم امید

کجا ساخت هرگز سیه با سپید

به هم چون بود مهر و کین گاه جنگ

ابا آبگینه کجا ساخت سنگ

که جوید به نیکی ز بدخواه راه

به دیوار ویران که گیرد پناه

نباشد دل هندو از حیله پاک

نه نیز از سیه رویی آیدش باک

ز کژّوان رَهِ راست هرگز نخاست

نه کس دُمّ روباه دیدست راست

بپوسیده وز هم گسسته رسن

همی زیر چاهم فرستی به فن

همانا گمانی که من کودکم

به دانش چنان چون به سال اندکم

همی بازگیری به دام چکاو

ببینی کنون خنجر مغز کاو

تو شاه جهان را بیاشفته ای

فراوان مرورا بدی گفته ای

مرا گفت رو با تو پیکار من

بگیرش نگون زنده بر دار کن

تو ایدون فرستی بَرِ من پیام

فریبنده گشتی به نیرنگ خام

گمانی که من چون توام ناسپاس

چو گرگ دژآگاه ناحق شناس

که بر مهتر خویش بدساختی

همه گنج و گاهش برانداختی

به زنهار شه گر بیایی کنون

به خواهش بخواهم ترا زو به خون

و گر جز بر این رأی رانی سخن

بدان کآمدت روز و روزی به بن

ترا زین همه شاهی و گیر و دار

نخواهد بُدن بهره جز تیر و دار

فرستاده بشنید پیغام و رفت

سپهبد بشد نزد مهراج تفت

بگفتش هر آنچ از فرسته شنود

همان راز نامه مرو را نمود

چو بشنید مهراج دلتنگ شد

از اندیشه رویش پر از رنگ شد

به دل گفتم ترسم که از بهر چیز

بگردد به دشمن سپاردم نیز

شبان سیر باید وگرنه به کین

مهین گوسفندی زند بر زمین

خوی هر کسی در نهان و آشکار

بگردد چو گردد همی روزگار

بَرد خواسته هر کسی را ز راه

کند دوست را دشمن کینه خواه

چنین گفت کای گرد بیدار دل

بگفتِ بهو خیره مسپار دل

پذیرد به گفتار صد چیز مرد

که نتوان یکی ز آن به کردار کرد

دو صد گنج شاید به گفتار داد

که نتوان یکی زان به کردار داد

بپذرفتن چیز و گفتار خوش

مباش ایمن از دشمن کینه کش

به گفتار غول آدمی را ز راه

به خوشی فریبد کند پس تباه

نیاید ز دشمن به دل دوستی

اگر چند با او ز هم پوستی

اگر کشور و گنج بایدت جست

همه کشور و کنج من ز آنِ تست

هم از کان یاقوت و دریای دُر

همی گنج من هست آکنده پُر

هر آنچ از بهو کام داریّ و رای

سه چندانت پیش من آید به جای

زدن چوب سخت از یکی دوستدار

به از بوسه دشمن زشت کار

کشیدی غم و یافتی کام خویش

مکن زشت نام شه و نام خویش

سپهبد لب از خنده بگشاد و گفت

کزین غم مکن با دل اندیشه جفت

من از بیشه با شیر کوشم همی

بر آتش بوم خار پوشم همی

نهم دیده در پای پیل ژیان

نپیچم سر از رأی شاه جهان

بَرِ ما چه برگشتن از شاهِ خویش

چه برگشتن از راه یزدان و کیش

به سر مر مرا تاج فرمان تست

به گردن دَرم طوق پیمان تست

سپاس ترا چاکرم تا زیم

به دیده روم هر کجا تازیم

غم آن کسی خوردن آیین بود

که او بر غمت نیز غمگین بود

ز چاهی که خوردی از و آب پاک

نشاید فکندن در و سنگ و خاک

دلش را به هر خوبی آرام داد

شد و بود با کام تا بامداد

همان شب گراهون گردن فراز

ز تاراج با خیلی آمد فراز

تنی هفتصد بیش برنا و پیر

به هم کرده از هندوان دستگیر

به چنگال هر یک سری پر ز خون

سری دیگر از گردن اندر نگون

ازین تازش آگه نبد پهلوان

چو گشت آگه ، آشفته شد برگوان

که چندین سپه پیش و کین آختن

شما را چه کارست بر تاختن

پس از ناگهان دشمن آید به جنگ

همه نامها بازگردد به ننگ

ز بیرون لشکر گه ار نیز پای

نهد کس ، نبیند جز از دار جای

پس آن بستگان را هم از گرد راه

فرستاد نزدیک مهراج شاه

و ز آن سو بهو چون فرسته رسید

غمی گشت کآن زشت پاسخ شنید

بی اندازه کرد از سران انجمن

چنین گفت با هر که بُد رای زن

که از دوزخ اهریمن آهنگ ما

گرفت و ، سپه ساخت بر جنگ ما

بماندیم در کام شیر نژند

فتادیم با دیو در دست بند

اگر چند با ما بسی لشکرست

ازین زاولی رنج ما بی مر ست

پذیرفتمش دخت و بسیار چیز

همان کشور و گنج و دینار نیز

به دل طمع دینار نارد همی

همه تخم پیکار کارد همی

کنون از شما هر که از بهر نام

مرین زاولی را سرآرد به دام

بود او سپهدار و داماد من

ننازد مگر زو دل شاد من

سبک زان میان مبتر بد نژاد

برآمد به پای و زمین بوسه داد

به آواز گفت ای شه نامجوی

ز یکتن چه چندین بود گفت و گوی

چو خور برکشد تیغ زرّین به گاه

به خم در شود تاج سیمین ماه

من و دشت ناورد و این زاولی

به کف تیغ و زیرا برش کاولی

نپیچم عنان زو نه از لشکرش

مگر بر سنان پیشت آرم سرش

همی گفت و مرگ از نهان در ستیز

همی کرد بر جانش چنگال تیز

همه شب برین روی راندند رای

گه روز شد هر کسی باز جای

رزم سوم گرشاسب با خسرو هندوان

ز شبدیز چون شب بیفتاد پست

برون شدش چوگان سیمین ز دست

بزد روز بر چرمه تیز پوی

به میدان پیروزه زرّینه گوی

بشد مبتر از کینه تیغ آخته

به پیش بهو رزم را ساخته

چنین گفت کامروز روز منست

که بخت تو شه دلفروز منست

کنون آن گه آرم ز زین باز پای

کز ایرانیان کس نماند به جای

زره پوش و بر گستوان دار گرد

دو ره صد هزار از یلان بر شمرد

دگر شش هزار از سیه زنده پیل

گزین کرد و صف ساخت بر چند میل

برآمد دم مهره گاو دم

شد از گرد گردان خور و ماه گم

بر پهلوان شاه مهراج زود

فرستاد کس مبتر او را نمود

که آن که به قلب ایستاده چو شیر

به کف تیغ تیزا ، برش تند زیر

زده هم برش گاو پیکر درفش

سپر زرد و بر گستوانش بنفش

زره زیر و خفتانش از بر کبود

ز پولاد ساعدش و از زرّ خود

ز بر گستوانش همه قلبگاه

ز بس آینه چون درفشنده ماه

به گردش ز گردان گروهی گزین

زره بر تن و خود در پیش زین

سپرها در آورده ز آهن به روی

چو ترگ از بر سر گره کرده موی

سپهبد همی ساخت کار سپاه

نهانی همی داشت او را نگاه

دو دیده برو زان سپه یکسره

نهاده چو گرگ از کمین بر بره

از ایرانیان بر دل نامدار

نبد غم که بُد جای جنگ استوار

سوی چپشان بیشه انبوه بود

سوی راست رود و ز پس کوه بود

بفرمود تا هندوان کس ز جای

ز پایان کُه پیش ننهند پای

لب بیشه و رود هر سو ز کین

به پیلان برآورده راه کمین

همان دیده بان ساخت بر کوهسار

دو دیده سوی بیشه و رودبار

بدان تا گر از پس کس آید به جنگ

جرس برکشد زود آوای زنگ

درفش از سر کوه مهراج شاه

زده پیش تخت و ز گردش سپاه

همی بود با سروران از فراز

که تا پهلوان چون کند جنگ ساز

فرستاد مبتر به بازو کمند

دلیری که آواز بودش بلند

که تا شد به نزدیک آن برز کوه

که مهراج بود از برش با گروه

خروشید و گفت ای شه نو عروس

ز بیغاره ننگت نبد وز فسوس

شدی چون زنان شرم بنداختی

از ایران یکی شوی نو ساختی

کنون در پس پرده با بوی و رنگ

نشستی تو با ناز و شویت به جنگ

گواژه همی زد چنین وز فسوس

همی خواند مهراج را نو عروس

خدنگ افکن ایرانیی در زمان

خدنگی نهاد از کمین در کمان

زدش سخت زخمی که جانش بسوخت

گذرگاه آواز و کامش بدوخت

ز مهراج و خیلش چنان یک خروش

برآمد ز شادی که کر گشت گوش

شه و هر که ز آن کار بد گشته شاد

بدان مرد کان تیر زد چیز داد

چو صف سپاه از دو سو گشت راست

غَو کوس و نای نبردی بخاست

گوی بُد سپهدار و پشت گوان

گرامی و عم زاده پهلوان

خردمند را نام زر داده بود

به صد رزم داد هنر داده بود

بشد تا بر مبتر از قلب راست

بگشت و ز گردان هم آورد خواست

زره دار گردی همان گه ز گرد

برون تاخت و آمد برش هم نبرد

بگشتند با هم دو گرد سترگ

به خون چنگ شسته چو ارغنده گرگ

به شمشیر و گرز و کمان و کمند

نمودند هر گونه بسیار بند

سرانجام زر داده تند از کمین

بر افکند بر هندو ابلق ز کین

کشید آبگون آتش زهر بیز

زدش بر سر و ترگ و بال از ستیز

سپر نیمی و سرش با کتف و دست

به زخمی بیفکند هر چار پست

ز مهراج و لشکرش و ایران گروه

خروشی برآمد که خور شد ستوه

دگر رزم سازی برون شد دلیر

بگردید زر داده گردش چو شیر

چنان زدش تیری که دیگر نخاست

شد از ترک تا زین به دم نیمه راست

ده و دو دلاور به خم کمند

همیدون پس یکدگر درفکند

پسر داشت مبتر یکی شیر مرد

کش از جنگیان کس نبد هم نبرد

به مردی گسستی سر زنده پیل

به خنجر براندی ز خون رود نیل

به پیکار زر داده شیر دل

برون تاخت در کف ز پولاد شِل

بینداخت سوی گو سرفراز

زمان جوان بد رسیده فراز

به پشتش درآمد برون شد ز ناف

دلیری چنان کشته شد بر گزاف

از ایرانیان گریه برخاست پاک

دویدند و برداشتندش ز خاک

شد از کشتنش پهلوان دل دژم

ز خون دو دیده بسی راند نم

به چرخ و زمین کرد سوگند یاد

که امروز بدهم درین جنگ داد

کنم زین سیاهان درین دشت خون

به هر موی زر داده گردی نگون

چمان چرمه زاولی بر نشست

همان سی رسی نیزه ز آهن به دست

سوی پور مبتر به کین داد روی

درآمد سنان راست کرده به روی

به کم زان که مرغی زند سر در آب

ز زین کوهه بر بودش اندر شتاب

چنان از سنانش نگونسار کرد

کش از نیزه بر آهنین دار کرد

زمانی چپ و راست هر سوش برد

بیفکند و پشت و سرش کرد خرد

همی گفت کاین را بخوابید پست

که مهمان بد از باده گشتست مست

پس از خشم تن بر سپه برفکند

همه دشت دست و تن و سرفکند

بدان چرمه پوشیده چرم هژبر

چو دیوی دمان بر یکی پاره ابر

به زخم پرند آور از پشت پیل

همی معصفر تاخت بر تلّ نیل

سر خنجرش ابر خونبار بود

سنانش نهنگ یل اوبار بود

چنان چون به رشته کند مهره مرد

یلان را به نیزه همی پاره کرد

چهل پیل جنگی و سیصد سوار

به یک حمله بفکند بر خاک خوار

ز تن کرد چندان سر از کینه پخش

که شد زیر او درز خون چرمه رخش

همه دشت هندو بُد از زیر نعل

تن قیرگونشان ز خون گشته لعل

غریونده مبتر ز درد پسر

ز غم دیده پر خون و پر خاک سر

بیآمد به خون پسر کینه خواه

برآویخت با پهلوان سپاه

سپهبد برانگیخت رزمی عقاب

درآمد بدو چون درخش از شتاب

زدش بر میان راست تیغ نبرد

چنان کز کمربند یکی را دو کرد

بماندش یکی نیمه بر زین نگون

دگر نیمه بر خاک غلتان به خون

بزد نعره مهراج و بر پای خاست

ز شادی تن از کُه بیفکند خواست

ز درد جگر سر به سر هندوان

به کین سر نهادند بر پهلوان

دلاور درآمد چو غرنده میغ

دو دستی همی زد چپ و راست تیغ

دلیران ایران و زاول به هم

بکردند حمله چو شیر دژم

بپیوست رزمی گران کز سپهر

مه از بیم گم گشت و بگریخت مهر

برآمد دِه و گیر هر دو سپاه

برآمیخت با هم سپید و سیاه

پر از خشم شد مغز و پر کینه دل

ز دل خاست خون و ز خون خاست گل

سر تیغ چون خون فشان میغ شد

دل میغ پرتابش تیغ شد

بپرّید هوش زمانه ز جوش

بدرّید گوش سپهر از خروش

ز بس گرد چشم جهان تم گرفت

ز بس کشته پشت زمین خم گرفت

نبد رفته از روز نیمی فزون

که بد ز آن سیاهان دو بهره نگون

به خاک اندرون خستگان همچو مار

کشیده زبان از پی زینهار

ز بس زخم خشت و خدنگ درشت

شده پیل ماننده خارپشت

به هر سو نگون هندوی بود پست

چه افکنده بی سر چه بی پای و دست

ز تن رفته خون با گل آمیخته

چو خیک سیه باده زو ریخته

یکی باد برخاست و تاریک کرد

که آسان همی در ربود اسپ و مرد

بزد بر رخ هندوان ریگ و سنگ

نگون شد درفش دلیران ز چنگ

نهادند سر سوی بالا و شیب

گریزان و بر هم فتان از نهیب

بهو پیش شد باز خنجر به دست

همی گفت تا کی بود این شکست

هنرتان همه روز آویختن

نبینم همی جز که بگریختن

به خوان همچو شیران شتابید تیز

چو جنگ آید آهو شوید از گریز

ز گردان لشکرش هر کس که یافت

عنانش به تندی همی باز تافت

فکند از سران مر سه تن را ز پای

فرو داشت پیلان و لشکر به جای

چنین تا به شب رزم و پیکار بود

بند دست کز زخم بیکار بود

چو بنوشت شب فرش زربفت راغ

همه گنبد سبز شد پر چراغ

سپاه آرمیدند بر جای خویش

همان شب مهان را بهو خواند پیش

چنین گفت کاین بار رزمی گران

بسازید هم پشت یکدیگران

سپه پاک و پیلان همه بیش و کم

به جنگ اندر آرید فردا به هم

همینست یک رزم ماندست سخت

بکوشیم تا چیست فرجام و بخت

همه جان به یک ره به کف برنهیم

اگر کام یابیم ، اگر سر نهیم

مهان هم برین رای گشتند باز

همه شب همی رزم کردند ساز

رزم چهارم گرشاسب با هندوان

چو ز ایوان مینای پیروزه هور

بکند آن همه مهره های بلور

ز دریای آب آتش سند روس

در افتاد در خانه آبنوس

ز هندو جهان پیل و لشکر گرفت

غو کوس کوه و زمین بر گرفت

هزاران هزار از سپه بد سوار

ز پیلان جنگی ده و شش هزار

به برگستوان پیل پوشیده تن

پر از ناوک انداز و آتش فکن

ز بس قیر چهران زده صف چو مور

ببد روز تا رو سیه گشت هور

همان شب که شد گفتی از روزگار

ازو هندوی کرده بُد کردگار

ز کوس و ز زنگ و درای و خروش

ز شیپور و ز ناله نای و جوش

تو گفتی زمانه سرآید همی

به هم کوه و دشت اندر آید همی

ز هندو سپه بود ده میل بیش

ز پس صفّ پیلان سواران ز پیش

به دیبا بیاراسته پیل چار

ز زرّ طوقشان وز گهر گوشوار

ابر کوهه پیل در قلبگاه

بلورین یکی تخت چون چرخ ماه

بهو از بر تخت بنشسته پست

به سر بر یکی تاج و گرزی به دست

درفشی سر از شیر زرّینه ساز

پرندش ز سیمرغ پر کرده باز

ز بر چتری از دمّ طاووس نر

فروهشته زو رشته های گهر

وز اینروی مهراج بر تیغ کوه

به دیدار ایرانیان با گروه

زده پیل پیکر درفش از برش

ز یاقوت تخت ، از گهر افسرش

فرازش یکی نیلگون سایبان

ز گوهر چو شب ز اختران آسمان

بدینسان نظاره دو شاه از دو روی

میان در دو لشکر بهم کینه جوی

سپهبد سبک رزم آغاز کرد

بزد کوس کین جنگ را ساز کرد

از آن ده دلاور یل نامدار

که سالار بُد هر یکی بر هزار

به هر سو یکی به سپه برگماشت

بر قلب زاول گره باز داشت

بر گردنکشان گفت یکسر به تیر

کنید آسمان تیره بر ماه و تیر

همه جنگ با پیل داران کنید

بریشان چنان تیر باران کنید

که در چشم هر پیلبانی به جنگ

فزون از مژه تیر باشد خدنگ

بگیرید ره بر بهو همگروه

مدارید از آن تخت و پیلان شکوه

که من همکنون تخت و آن تاج را

دهم با بهو هدیه مهراج را

ز شست خدنگ افکنان خاست جوش

کمان کوش ها گشت همراز گوش

هوا پر ز زنبور شد تیز پر

خدنگین تن و آهنین نیشتر

کشیدند شمشیر شیران هند

گرفتند کوشش دلیران سند

زمین همچو دریا شد از گرز و تیغ

وزو گرد برخاست مانند میغ

همه دشت از خشت شد کشت زار

همه کشته پر هندوان کُشته زار

بگردید گردون کوشش ز گرد

برون تافت از میغ ماه نبرد

ز خون هفت دریا بر آمد به هم

زمین از دگر سو برون داد نم

به هر گام بی تن سری ترگ دار

بُد افکنده چون مجمری پر بخار

شده گرد چون چرخی و خشت و شل

ستاره شده برج او مغز و دل

جهان ز آتش تیغ ها تافته

دل کُه ز بانگ یلان کافته

ز چرخ اختران برگرفته غریو

ز کوه و بیابان رمان غول و دیو

به دریا درون خسته درندگان

ز پرواز بر مانده پرندگان

بخار و دم خون ز گرز و ز تیغ

چو قوس قزح بُد که تابد ز میغ

به هر جای جویی بد از خون روان

بشکتند چندان از آن هندوان

که صندوق پیلان شد از زیر پی

ز بس کشته هندو چو چرخشت می

همان ده سر گرد از ایران سپاه

گرفتند هر سو یکی رزمگاه

سم اسپ سنبان زمین کرد پست

گروها گره را گراهون شکست

سرافشان همی کرد در صف هژبر

کمینگاه بگرفت بهپور ببر

همی ریخت آذر شن و برز هم

به خنجر یلان را سر و برز هم

به هر سو کجا گرد گرداب شد

ز خون گرد آن دشت گرداب شد

کجا گرز نشواد و ارفش گرفت

جهان زخم پولاد و آتش گرفت

سپهدار در قلب از آن سو به جنگ

گهش نیزه و گاه خنجر به چنگ

یلان هر سو از بیمش اندر گریز

گرفته ز تیغش جهان رستخیز

کمندش بگسترده از خم خام

همه دشتِ رزم اژدها وار دام

پی پیل پی خسته در دام او

سواران خبه در خم خام او

از آوای گرزش همی ریخت کوه

شده چرخ گردان ز گردش ستوه

سنانش همی مرگ را جنگ داد

خدنگش همی ریگ را رنگ داد

کجا خنجرش رزمسازی گرفت

همی در کفش مهره بازی گرفت

مرآن مهره کاندر هوا باختی

سَر سروران بود کانداختی

به یک ره فزون از هزاران سوار

سنان کرده بُد در کمرش استوار

نه بر زین بجنبید گرد دلیر

نه از زخم شد مانده ، نز جنگ سیر

تو گفتی تنش کوه آهن کشست

همان اسپش از باد و از آتشست

ز بس کشته کافکنده از پیش و پس

خروش سروش آمد از برکه بس

همان شاه مهراج بر جنگجوی

نهاده ز کُه دیده بر ترگ اوی

اگر گردی از زین ربودی ز جای

وگر زنده پیلی فکندی ز پای

ز کُه با سپه نعره برداشتی

غو کوس از چرخ بگذاشتی

مِه پیلبانان شد آگه که بخت

ربود از بهو تخت و ، شد کار سخت

نه با چرخ شاید به نزد آزمود

نه چون بخت بد شد بود چاره سود

بیامد بَر ِ پهلوان سوار

به زنهار با پیل بیش از هزار

سپهبد نوازیدش و داد چیز

همیدون بزرگان و مهراج نیز

سیه دیده گیتی بهو پیش چشم

بر آشفت با پیلبانان به خشم

به بیغاره گفتا ندارید باک

سپارید پیلان به مهراج پاک

سران این سخن راست پنداشتند

ز هر سو همین بانگ برداشتند

همه پیلبانان از آن گفت و گوی

به زنهار مهراج دادند روی

براندند از آن روی پیلان رمه

به نرد بهو صد نماند از همه

پشیمان شد از گفته خود بهو

ندید اندر آن چاره از هیچ سو

به زیر آمد از پیل و بالای خواست

به ناکام رزمی گران کرد راست

یلان را به پیکار و کین برگماشت

به صد چاره آن رزم تا شب بداشت

چو برزد سر از کُه درفش بنفش

مه نو شدش ماه روی درفش

غَوِ طبل برگشتن از رزمگاه

برآمد شب از جنگ بربست راه

بهو ماند بیچاره و خیره سر

دلش تیره ، گیتی ز دل تیره تر

همی گفت ترسم که از بهر سود

سپاهم به دشمن سپارند زود

نه راهست نه روی بگریختن

نه سودی ز پیکار و آویختن

قصه زنگی با پهلوان گرشاسب

بُدش زنگیی همچو دیو سیاه

ز گرد رکیبش دوان سال و ماه

به زور از زمین کوه برداشتی

تک از تازی اسپان فزون داشتی

شدی شصت فرسنگ در نیم روز

به آهو رسیدی سبک تر ز یوز

به بالا بُدی با بهو راست یار

چو زنگی پیاده بدی او سوار

بدو گفت من چاره ای دانمت

کزین زاولی مرد برهانمت

به لا به یکی نامه کن نزد اوی

به جان ایمنی خواه و زنهار جوی

که تا من برم نامه نزدش دلیر

یکی دشنه زهر خورده به زیر

به شیرین سخن گوش بگشایمش

همان جای پردخت فرمایمش

پس اندر گه راز گفتن نهان

زنم بر برش دشنه ای ناگهان

سر آرم برو کار گیرم گریز

از آن پس به من کی رسد باد نیز

من این کرده وز شب جهان تیره فام

که داند که من کِه ورا هم کدام

بهو شاد شد گفت اگر ز آنکه بخت

برآرد به دست تو این کار سخت

تو را بر سرندیب شاهی دهم

به هند اندرت پیشگاهی دهم

یکی نامه ز آنگونه کو دید رای

بفرمود و شد زنگی تیزپای

طلایه بُد آن شب گراهون گرد

گرفتش سبک ، زی سپهدار بُرد

یل پهلوان دید دیوی نژند

سیاهی چو شاخین درختی بلند

زمین را ببوسید زنگی و گفت

ز نزد بهو نامه دارم نهفت

پیامست دیگر چو فرمان دهی

گزارم اگر جای داری تهی

جهان پهلوان جای پر دَخته ماند

سیه نامه بسپرد و بُد تا بخواند

شد آن گه برش راز گوینده تنگ

نهان دشنه زهر خورده به چنگ

بدان تا زند بر بَرِ پهلوان

بدان زخم بروی سر آرد جهان

سپهبد بدید آن هم اندر شتاب

چو شیر دمان جست با خشم و تاب

بیفشرد با دشنه چنگش به دست

به یک مشتش از پای بفکند پست

سیه زد خروشی و زو رفت هوش

شنیدند هر کس ز بیرون خروش

دویدند و دیدند دیوی نگون

روان از دهان و بناگوش خون

ز نزدش نجنبید گرشاسب هیچ

نفرمود کس را به خونش پسیچ

چو هُش یافت لز زنده بر پای خاست

بغلتید در خاک و زنهار خواست

به رخ بر ز خون مژه سندروس

همی راند بر تخته آبنوس

جهان پهلوان گفت از تیغ من

تو آن گه رهانی سَرِ خویشتن

که با من بیایی به پرده سرای

به نزد بهو باشی ام رهنمای

گر او را سر امشب به چنبر کشم

ترا از سران سپه برکشم

سیه گفت کز دست نگذارمش

هم امشب به تو خفته بسپارمش

دلاور پرند آوری زهر خورد

کشید و بپوشید درع نبرد

هم آنگاه با او ره اندر گرفت

سیه بد کردار تک برگرفت

ز بس تیزی زنگی تیز رو

بدو پهلوان گفت چندین مدو

همانا کت از پر مرغ است پای

که پای ترا بر زمین نیست جای

سیه گفت در راه گاه شتاب

چنانم کم اندر نیابد عقاب

به تیزی به از اسپ تازی دوم

سه منزل به یک تک به بازی دَوم

بخندید گرشاسب گفتا رواست

بدو تیز چندان کت اکنون هواست

اگر من به چندین سلیح نبرد

نگیرم ترا کم ز من نیست مرد

سیه همچو آهو سبک خیز شد

سپهبد چو یوز از پسش تیز شد

به یک تازش از باد تک برگذاشت

دو گوشش گرفت و معلق بداشت

چو رفتند نزد سراپرده تنگ

به چاره شدند اندرو بی درنگ

رسیدند ناگه بد آن خیمه زود

که بر تخت تنها بهو خفته بود

سپاهش همه بُد ستوه از ستیز

برون رفته هر یک به راه گریز

تهی دید گرشاسب پرده سرای

نگهبان نه از گرد او کس به جای

برآورده شورش ز هر سو بسی

به ساز گریز اندرون هر کسی

چو شیر ژیان جست از افراز تخت

گرفتنش گلوبند و بفشارد سخت

بدرید چاردش و بفکند پست

دهانش بیا کند و دستش ببست

همیدونش بر دوش زنگی نهاد

نهانی برفتند هر دو چو باد

به راه و به خواب و به بزم و شکار

نباید که تنها بود شهریار

به زودی کشد بخت از آن خفته کین

چو بیداری او را بود در کمین

ز هندو طلایه دو صد سرفراز

بدین هر دو در راه خوردند باز

دلاور بغرّید و بر گفت نام

سوی پیشرو زود بگذارد گام

سر و ترگش انداخت از تن به تیغ

گرفتند ازو خیل دیگر گریغ

بهو را به لشکر گهش زین نشان

بیاورد بر دوش زنگی کشان

سپردش به نشواد زرّین کلاه

به مژده بشد نزد مهراج شاه

ز کار بهو و آن ِ زنگی نهفت

همه هر چه بُد رفته آن شب بگفت

یکی نعره زد شاه مهراج سخت

بینداخت مر خویشتن را ز تخت

شد آن شب در آرایش بزم و ساز

چو این آگهی یافت آن سرفراز

بدو گفت خواهم کز آنسان نژند

بهو را ببینم به خواری و بند

بیا بزم شادی بَرِ او بریم

بداریمش از پیش و ما می خوریم

سپهدار گفتا تو آرام گیر

چو دشمن گرفتی به کف جام گیر

تو بنشین به جای بد اندیش تو

که او را خود آرم کنون پیش تو

گرفتند هر دو به هم باده یاد

مهان را بخواندند و بودند شاد

سپهبد ز کار بهو با سپاه

بگفت و بفرمود تا شد سیاه

کشانش بیاورد خوار و نژند

رسن در گلو ، دست کرده به بند

خروشی برآمد به چرخ برین

گرفتند بر پهلوان آفرین

سبک شاه مهراج دل شادکام

به زیر آمد از تخت ، بر دست جام

یکی خورد بر یاد شاه بزرگ

دگر شادی پهلوان سترگ

نشست آنگهی شاد با انجمن

گرفت آفرین بر یَلِ ِ رزمزن

که نام تو تا جاودان یاد باد

دل شاه گیتی به تو شاه باد

همه ساله آباد زابلستان

کزو خاست یل چون تو کشورستان

هر آنکش غم و رنج تو آرزوست

چنان باد بیچاره کاکنون بهوست

زد از خشم و کینه گره بر برو

شد آشفته از کین دل بر بهو

چنین گفت کای گشته از جان نُمید

تهی از هنر همچو از بار بید

چه کردم به جای تو از بد بگوی

که بایست شد با منت جنگجوی

به گیتی همی مانی ای بدگهر

که هر چند به پروری زشت تر

به اندرز چندم پدر داد پند

که هرگز مگر دان ورا ارجمند

من از پند او روی برگاشتم

ترا سر ز خورشید بگذاشتم

شناسند یکسر همه هند و سند

که هستی تو در گوهر خویش سند

یکی تنگ توشه بُدی شوربخت

شهی دادمت و افسر و تاج و تخت

به پاداش این بود زیبای من

که امروز جویی همی جای من

رهی چون به اندازه ندهی مهی

چو مه شد نگیرد ترا جز رهی

سر دشمن آنکو برآرد به ماه

فرو د افکند خویشتن را به چاه

سزاوار جان بداندیش تو

ببینی چه آرم کنون پیش تو

پاسخ دادن بهو مهراج را

بهو گفت با بسته دشمن به پیش

سخن گفتن آسان بود کمّ و بیش

توان گفت بد با زبونان دلیر

زبان چیره گردد چو شد دست چیر

بنه نام دیوانه بر هوشیار

پس آن گاه بر کودکانست کار

ترا پادشاهی به من گشت راست

ولیک از خوی بد ترا کس نخواست

گهر گر نبودم هنر بُد بسی

ازین روی را خواستم هر کسی

به زور و هنر پادشاهی و تخت

نیابد کسی جز به فرخنده بخت

هنر بُد مرا ، بخت فرخ نبود

چو باشد هنر ، بخت نبود چه سود

هنرها ز بخت بد آهو بود

ز بخت آوران زشت نیکو بود

پدر نیز پندت هم از بیم گفت

که با من هنر بیشتر دید جفت

به من بود شاهی سزاوارتر

که دارم هنر از تو بسیار تر

تو دادی سر ندیب از آن پس به من

فکندیم دور از بر خویشتن

پس اندر نهان خون من خواستی

نبد سود هر چاره کآراستی

من از بیم بر تو سپه ساختم

همه گنج و گاهت بر انداختم

چو شاهیت یکسر مرا خواست شد

ازین زابلی کار تو راست شد

اگر نامدی او به فریاد تو

بُدی کم کنون بیخ و بنیاد تو

تو بودی به پیشم سرافکنده پست

چنان چون منم پیش تو بسته دست

بشد تند مهراج و گفتا دروغ

بَرِ راست ، هرگز نگیرد فروغ

پدرت آنکه زو نازش و نام توست

نیای مرا پیلبان بُد نخست

گهی چند سرهنگ درگاه شد

پس آن گه سرندیب را شاه شد

تو در پای پیلان بُدی خاشه روب

کواره کشی پیشه با رنج و کوب

چو رفت او ، بجا یش ترا خواستم

شهی دادمت ، کارت آراستم

کنون کت نشاندم بجای شهی

همی جای من خواهی از من تهی

کسی کش بود دیده از شرم پاک

ز هر زشت گفتن نیایدش باک

بتر هر زمان مردم بدگهر

که گوساله هر چند مِه گاو تر

برآشفت گرشاسب از کین و خشم

بزد بر بهو بانگ و بر تافت چشم

بفرمود تا هر که بدخواه و دوست

ز سیلی به گردنش بردند پوست

درآکند خاکش به کام و دهن

ببردند بر دست و گردن رسن

همیدون به بندش همی داشتند

برو چند دارنده بگماشتند

همان گاه زنگی زمین بوسه داد

به گرشاسب بر آفرین کرد یاد

بدو گفت دانی که از روی بخت

ز من بُد که شد بر بهو کار سخت

بدو رهنمونی منت ساختم

چو بستیش بر دوش من تاختم

دگر کم همه خرد کردی دهن

به سیصد منی مشت دندان شکن

مرا تا بوم زنده و هوشمست

تف مشت تو در بنا گوشمست

کنون گر بدین بنده رای آوری

سزد کانچه گفتی به جای آوری

سپهبد بخندید و بنواختش

سزا خلعت و بارگی ساختش

میان بزرگانش سالار کرد

درفش و سپاهش پدیدار کرد

چنین بود گیتی و چونین بود

گهش مهربانی و گه کین بود

یکی را دهد رنج و بُرّد ز گنج

یکی را دهد گنج نابرده رنج

همه کارش آشوب و پنداشتیست

ازو آشتی جنگ و جنگ آشتیست

کرا بیش بخشد بزرگی و ناز

فزونتر دهد رنج و گرم و گداز

درو هر که گویی تن آسان ترست

همو بیش با رنج و دردسرست

توان خو ازو دست برداشتن

وزین خو نشایدش برگاشتن

از آن پس بهو چون به بند اوفتاد

سپهدار و مهراج گشتند شاد

همه شب به رود و می دلفروز

ببودند تا بر زد از خاک روز

چو گردون پیروزه از جوشنش

بکند آن همه کوکب روشنش

سپاه بهو رزم را کرد رای

کشیدند صف پیش پرده سرای

ندیدندش و جست هر کس بسی

فتادند ازو در گمان هر کسی

گه بگریخت در شب نهان از سپاه

وگر شد به زنهار مهراج شاه

ز جان یکسر امّید برداشتند

سلیح و بُنه پاک بگذاشتند

گریزان سوی بیشه و دشت و کوه

نهادند سرها گروه ها گروه

دلیران ایران هر آنکس که بود

پی گردشان برگرفتند زود

نهادند جنگی ستیزندگان

سنان در قفای گریزندگان

فکندند چندان ازیشان نگون

که بُد کشته هر سو سه منزل فزون

جهان بود پر خیمه و چارپای

سلیح و بنه پاک مانده به جای

ز خرگاه وز فرش وز سیم و زر

ز درع و ز خفتان ز خود و سپر

همه هر چه بُد برکه و دشت و غار

سلیح نبردی هزاران هزار

همی گرد کردند بیش از دو ماه

یکی کوه بُد سرکشیده به ماه

که پیلی به گردش به روز دراز

نگشتی نرفتیش مرغ از فراز

سپهبد بهین بر گزید از میان

ببخشید دیگر بر ایرانیان

همانجا یکی هفته دل شادکام

برآسود با بخشش و رود و جام

چو هفته سرآمد به مهراج گفت

که این کار با کام دل گشت جفت

بفرمایید ار نیز کاریست شاه

وگر نیست دستور باشد به راه

بدو گفت مهراج کز فرّ بخت

ز تو یافتم پادشاهی و تخت

نماند ست کاری فزاینده نام

کنون چون بهو را فکندی به دام

پسر با برادرش هر دو به هم

سرندیب دارند با باد و دم

رویم اندرین چاره افسون کنیم

ز چنگالشان شهر بیرون کنیم

جهان پهلوان گرد گردنفراز

چو بشنید گفتار مهراج باز

اسیران هر آنکس که آمد به مشت

کرا کشت بایست یکسر بکشت

بهو را به خواری و بند گران

به دژها فرستاد با دیگران

وز آنجا سپه برد زی زنگبار

بشد تا جزیری به دریا کنار

پر از کوه و بیشه جزیری فراخ

درختش همه عود گسترده شاخ

کُهش کان ارزیر و الماس بود

همه بیشه اش جای نسناس بود

ز گِردش صدف بیکران ریخته

به گل موج دریا برآمیخته

سپاه آن صدف ها همی کافتند

به خروار دُر هر کسی یافتند

چنان بود از و هر دُر شاهوار

کجا ژاله گردد سرشک بهار

چو سیصد هزار از دَرِ تاج بود

که در پنج یک بهر مهراج بود

به گرشاسب بخشید پاک آنچه یافت

وز آنجا سوی راه دریا شتافت

به یک کوهشان جای آرام بود

کجا نام او ذات اوهام بود

به نزد سرندیب کوهی بلند

پر از بیشه و مردم کشتمند

ز غواص دیدند مردی هزار

رده ساخته گرد دریا کنار

گروهی شده ز آب جویان صدف

گروهی صدف کاف خنجر به کف

سپهدار مهراج و چندین گروه

ستادند نظاره شان گرد کوه

ز دُر آنچه نیکوتر آمد به دست

گزیدند بیش از دو صد با شست

به مهراج دادند و مهراج شاه

به گرشاسب بخشید و ایران سپاه

همان گه غریوی ز لشکر بخاست

کزاین بیشه ناگاه بر دست راست

دویدند دو دیو و از ما دو مرد

ربودند و بردند و کشتند و خورد

سپهبد سبک جست با گرز جنگ

بپوشید درع و ، میان بست تنگ

یکی گفت تندی مکن با غریو

درین بیشه نسناس باشد ، نه دیو

به بالا یکایک چو سرو بلند

به اندام پر موی چو ن گوسپند

همه سرخ موی و همه سبز موی

دو سوی قفا چشم و دو سوی روی

به اندام هم ماده هم نیز نر

همی بچه زایند چون یکدگر

دو زیشان در آرند پیلی به زیر

کشند و خورند و نگردند سیر

یکی به ز ما صد به جنگ و ستیز

فزونشان تک از تازی اسپان تیز

سپهبد به دادار سوگند خورد

که امروز تنها نمایم نبرد

کُشم هر چه نسناس آیدم پیش

اگر صد هزارند و زین نیز بیش

بگفت این و شد سوی بیشه دمان

همی گشت با گرز و تیر و کمان

ز نسناس شش دید جایی به هم

یکی پیل کشته دریده شکم

چو دیدندش از جایگه تاختند

ز پیرامنش جنگ برساختند

به خنجر دو را پای بفکند و دست

دو را زیر گرز گران کرد پست

دو با خشم و کین زو در آویختند

به دندان از آن خون همی ریختند

بزد هر دو را خنجر دل شکاف

بدرّیدشان از گلو تا به ناف

سرانشان به لشکر گه آورد شاد

به بزم اندرون پیش گردان نهاد

بماندند ازو خیره دل هر کسی

بُد از هر زبان آفرینش بسی

بفرمود تا پوستهاشان به درگاه

به کشتی کشند اندر آکنده کاه

رفتن گرشاسب به زمین سرندیب

دگر روز مهراج گردنفراز

بسی کشتی آورد هر سو فراز

به ایرانیان داد کشتی چو شست

دگر کشتی او با سپه بر نشست

ز کشتی شد آن آب ژرف از نهاد

چو دشتی در آن کوه تازان ز باد

تو گفتی که کیمخت هامون چو نیل

به حمله بدرّد همی زنده پیل

چو پیلی به میدان تک زودیاب

ورا پیلبان با دو میدانش آب

تکش تیز و رفتنش بی دست و پای

نه خوردنش کام و نه خفتنش رای

فزون خم خرطومش از سی کمند

ز دندانش بر پشت ماهی گزند

به رفتن برآورده پر مرغ وار

همی ره به سینه خزیده چو مار

گهی حلقه خرطومش اندر شکم

گهی بسته با گاو و ماهی به هم

یکی دشتش از پیش سیماب رنگ

سراسر چو پولاد بزدوده زنگ

زمینی بمانند گردان سپهر

درو چون در آیینه دیدار چهر

بیابانی آشفته بی سنگ و خاک

مغاکش گهی کوه و گه کُه مغاک

یکی دشت سیمین بی آتش به جوش

گه آسوده از نعره گه با خروش

بدیدن چنان کابگینه درنگ

ز شورش چو کوبند بر سنگ سنگ

دوان او در آن دشت و راه دراز

گهی شیب تازنده گاهی فراز

گهی چون یکی خانه در ژرف غار

گهی چون دژی از بر کوهسار

خبر یافتن پسر بهو از کار پدر

وز آنسو چو پور بهو رفت پیش

به شهر سر ندیب با عمّ خویش

همی ساخت بر کشتن عم کمین

نهان عمّ به خون جستنش همچنین

سرانجام کار آن پسر یافت دست

عمش را کشت و به شاهی نشست

پس آگاهی آمد ز مهراج شاه

ز درد پدر گشت روزش سیاه

یکی هفته بنشست با سوک و درد

سر هفته لشکر همه گرد کرد

بسی گنج زرّ و درم برفشاند

صد و بیست کشتی سپه در نشاند

سپهدار جنگ آور رزم ساز

فرستادش از پیش مهراج باز

چو رفتند نیمی ره از بیش و کم

سپه باز خوردند هر دو به هم

سبک بست گرشاسب کین را میان

همان شست کشتی از ایرانیان

همه خنجر و نیزه برداشتند

ز کیوان غو کوس بگذاشتند

چنان گشت کشتی که در کارزار

به زخم سوار اندر آمد سوار

به هر سو دژی خاست تا زان به جنگ

ازو خشت بارنده و تیر و سنگ

ز تفّ سر تیغ ، وز عکس آب

همی در هوا گشت کرکس کباب

چنان تیر بارید هر گرد گیر

که هر ماهیی ترکشی شد ز تیر

همی موج بر اوج مه راه زد

ز ماهی تن کشته بر ماه زد

از آتش همه روی دریا به چهر

چنان شد که شب از ستاره سپهر

شد از خون تن ماهیان لعل پوش

دل میغ زد ز آب شنگرف جوش

چنان بود موج از سر بیشمار

که گرد چمن میوه بارد ز بار

همی رفت هر کشتیی سرنگون

درآویخته بادبان پُر ز خون

چو اسپان جنگی دوان خیل خیل

برافکنده از لعل دیبا جلیل

سپهدار با خیل زاول گروه

به پیش اندر آورده کشتی چو کوه

چپ و راست تیغ ارغوان بار کرد

به هر کشتی از کشته انبار کرد

به یک ساعت از گرز یکماهه بیش

همی ماهیان را خورش داد پیش

ز کشتی به کشتی همی شد چو گرد

همی کوفت گرز و همی کشت مرد

چنین تا به جنگاوه جنگجوی

رسید ، از کمین کرد آهنگ اوی

سرش را به گرز گران کوفت خرد

تنش را به کام نهنگان سپرد

یلان ز آتش رزم و از بیم تاب

همی تن فکندند هر سو در آب

چهل کشتی از موج باد شگرف

ز دشمن نگون شد به دریای ژرف

دگر در گریز آن کجا مانده بود

نهادند سر زی سرندیب زود

گرفتند سی کشتی ایران سپاه

بکشتند هر کس که بد کینه خواه

همه بادبان ها برافراشتند

به دمّ گریزنده برداشتند

برگشتن پسر بهو به زنگبار

ز صد مرد پنجه گرفته شدند

دگر کشته و زار و کفته شدند

سرندیب شد زین شکن پرخروش

ز شیون به هر بر زنی خاست جوش

ز خویشانش پور بهو هر که بود

ببرد و ز دریا گذر کرد زود

ز هر سو چو بر وی جهان تنگ شد

به زنهار نزد شه زنگ شد

دو میزر بود جامه زنگیان

یکی گرد گوش و دگر بر میان

ندارند اسپ اندر آن بوم هیچ

نه کس داند اندر سواری پسیچ

بود سازشان تیغ کین روز جنگ

دگر استخوان ماهی و تیر و سنگ

چو باشد شهی یا مهی ارجمند

نشانند از افراز تختی بلند

مر آن تخت را چار تن ساخته

پرندش همی بر سر افراخته

بود نیز نو مطرفی شاهوار

ببسته ز دو سو به چوب استوار

نشستنگه ناز دانند و کام

بدان بومش اندول خوانند نام

کرا شاه خواهد به زنهار خویش

نشان باشدش مهر و سربند پیش

فروهشته باشد به رخ روی بند

نبیندش کس جز مهی ارجمند

ز پور بهو چون شنید آگهی

فرستاد سربند و مهر شهی

همان تخت فرمود تا تاختند

همه ره نثارش گهر ساختند

چو آمد برش تنگ برخاست زود

فراوان بپرسید و گرمی نمود

نشاند و نوازیدش و داد جاه

همی بود از آنگونه نزدیک شاه

مرورا سپهدار و داماد گشت

نشست ایمن از اندُه ، آزاد گشت

سپاهش هم از زنگیان هر کسی

زن آورد و پیوندشان شد بسی

چو گرشاسب و مهراج از جای جنگ

رسیدند نزد سرندیب تنگ

به شهر از مهان هر که بُد سرفراز

همه هدیه و نزل کردند ساز

به ره پیش مهراج باز آمدند

به پوزش همه لابه ساز آمدند

که گر شد بهو دشمن شهریار

ز ما کس نبد با وی از شهر یار

ز بهر تواش بنده بودیم و دوست

کنون ما که ایم ار گنه کار اوست

به جای گنهکار بر بی گناه

چو خشم آوری نیست آیین و راه

و گر نزد شه ما گنه کرده ایم

سر اینک بَرِ تیغش آورده ایم

اگر سر بُرد ور ببخشد رواست

پسندیده ایم آنچه او را هواست

ز گرشاسب درخواست مهراج شاه

که این رای را هم تو بین روی و راه

به پاداش کژّی و از راه راست

بدین کشور امروز فرمان تراست

سپهبد گناهی کجا بودشان

ببخشید و از دل ببخشودشان

دگر دادشان از هر امّید بهر

وز آنجا کشیدند لشکر به شهر

بسی یافت مهراج هر گونه چیز

ز گنج بهو و آن لشکرش نیز

نهان کرده ها بر کشید از مغاک

به گرشاسب و ایرانیان داد پاک

رفتن مهراج با گرشاسب

یکی ماه از آن پس به شادی و کام

ببودند کز می نیاسود جام

چو مه گوی بفکند و چوگان گرفت

بر اسپ سیه سبز میدان گرفت

بدیدند مه بر رخ پهلوان

وز آنجای دلشاد و روشن روان

به کوه دهو بر گرفتند راه

چه کوهی بلندیش بر چرخ ماه

که گویند آدم چو فرمان بهشت

بر آن کوه برز اوفتاد از بهشت

نشان کف پایش آنجا تمام

بدیدند هر پی چو هفتاد گام

ز هرچ اسپر غمست و گل گونه گون

بر آن کوه بُد صد هزاران فزون

ز شمشاد و از سوسن و یاسمن

ز نسرین و از سنبل و نسترن

هم از خیری و گام چشم و زرشک

بشسته رخ هر یک ابر از سرشک

همه کوه چون تخت گوهر فروش

ز سیسنبر و لاله و پیل غوش

هزاران گل نو دمیده ز سنگ

ز صد برگ و دوروی و ز هفت رنگ

چه نرگس چه نو ارغوان و چه خوید

چه شب بو چه نیلوفر و شنبلید

بنفشه سرآورده زی مشکبوی

شده یاسمن انجمن گرد جوی

رده در رده زان گل لعلگون

که خوانی عروسش به پرده درون

گل زرد هال جهان دید جفت()

گرفته بر بید بویا نهفت

به دستان چکاوک شکافه شکاف

سرایان ز گل ساری و زند واف

به هر سو یکی آبدان چون گلاب

شناور شده ماغ بر روی آب

چو زنگی که بستر ز جوشن کند

چو هندو که آیینه روشن کند

بُد از هر سوی میوه داران دگر

بُن اش بر زمین و ، سوی چرخ سر

که در سایه شاخ هر میوه دار

نشستی به هم مرد بیش از هزار

همانجا یکی سهمگین چاه بود

که ژرفیش صد شاه رش راه بود

هر آن چیز کانداختندی دروی

وگر از گرانی بُدی سنگ و روی

سبک زو همان چیز باز آمدی

چو تیر از بُن اش بر فراز آمدی

برانداختی بر سر اندر زمان

ندیدست کس یک شگفتی چنان

بسی کان یاقوت دیدند نیز

ز بلور و الماس و هر گونه چیز

بسی چشمه آب روان جای جای

به هر گوشه مرغان دستانسرای

ز کافور و از عود بی مر درخت

هم از زر گیا رسته بر سنگ سخت

ز گاوان عنبر به هر سو رمه

وز آهو گله نافه افکن همه

دیدن گرشاسب برهمن را

بر آن کُه برهمن یکی پیرمرد

برآورده وز گردش روز گرد

گلش گشته گل سرو زرین کناغ

چو پرّ حواصل شده پرّ زاغ

شده تیر بالا کمان وار کوژ

کمان دو ابرو شده سیم توژ

برهنه سر و پای پوشیده تن

ز برگ درخت و گیا پیرهن

ازو پهلوان جست راه سخن

که ای راست دل کوژ پشت کهن

برینگونه آن کوه خرّم ز چیست

براو نشانِ کفِ پای کیست

پرستنده پیر آفرین بر گرفت

چنین گفت کایدر بسست از شگفت

هم از گونه گون گوهر آبدار

هم از عود و کافور و هم میوه دار

از آن آن که ایدون خوش و خرّمست

که با فرّ فرخ پی آدمست

نشان پی است آنکه در پیش تست

که هفتاد گامست هر پی درست

از ایدر به دریا دو میل است راست

شدی او به سه گام هر گه که خواست

ز دریا درون هر شب ابری بلند

برآید، غریونده چون دردمند

به آب مژه هر پی اش بیش و کم

بشوید نبارد دگر جای نم

ز مینو چو آدم برین کُه فتاد

همی بود با درد و با سرد باد

ز دل دود غم رفته بر آفتاب

دو دیده چو دریا، دو رخ جوی آب

به صد سال گریان بُد از روزگار

همی خواست آمرزش از کردگار

چنین تا به مژده بیامد سروش

که کام دلت یافتی کم خروش

ز دیده بدان خرّمی نیز نم

ببارید چندانکه هنگام غم

از آن آب غم کز مژه رخ بشست

همه کُه خس و خار و هم زهر رست

وزان آب شادی کش از رخ دوید

همه سبزه و داروی و گل دمید

غمی ماند جفتش تهی زو کنار

بر جدّه نزدیک دریا کنار

همی ماهی آورد از قعر آب

بپختی میان هوا ز آفتاب

خور و خوانش ماهی بریان بدی

بر آدم شب و روز گریان بدی

وز اندوه آدم از ایدر به درد

شب و روز گرینده و روی زرد

چو گاه ستایش ستادی به پای

سرش بآسمان بر رسیدی به جای

هم از وی فرشته شنیدی خروش

همو یافتی راز ایشان به گوش

فرستاد پس کردگار از بهشت

به دست سروش خجسته سرشت

ز یاقوتِ یکپاره لعل فام

درفشان یکی خانه آباد نام

مر آن را میان جهان جای کرد

پرستشگهی زو دلارای کرد

بفرمود تا آدم آن جا شتافت

چو شد نزد او جفت را بازیافت

بدان گه که بگرفت طوفان جهان

شد آن خانه سوی گر زمان نهان

همان جایگه ساخت خواهد خدای

یکی خانه کز وی بود دین به پای

بفرّ پسین تر ز پیغمبران

بسی خوبی افزود خواهد بر آن

چو رخ زو بتابی شود دین تباه

چو سنگش ببوسی بریزد گناه

چو شد سال آدم تمامی هزار

شد از گیتی کرده زی کردگار

وارشیث پوشید در خاک تن

سروش آوریدش ز مینو کفن

نشانگاه گورش کنون ایدرست

یکی بهره از وی به دریا درست

چو نوح آمد و یافت ایدر درنگ

کشید استخوانش به دژهوخت گنگ

از آن این کُه از گوهر و گل نکوست

که بر وی نشانِ کفِ پایِ اوست

نه کوهست ازین بُرزتر در جهان

نه یاقوت دارد جز اینجای کان

هم از هر کجا دُر خیزد دگر

بدین مرز باشد بها گیرتر

دگر ره سپهبد یل چیردست

بپرسید کای پیر یزدان پرست

شگفتی بد آنروی سوی شمال

چه گوید جهاندیده دانش سگال

برهمن چنین گفت کای پاکرای

بد آنروی کم یابی آباد جای

دو صد میل ره بیشه باشد فزون

درختان بارآور گونه گون

در آن بیشها مردم بیشمار

گیا خوردشان یا بَرِ میوه دار

چو مردم گشاده کف دست و روی

چو میشان نهفته همه تن به موی

یکی بهره را موی سر تا میان

چو قرطاس تن چهره چون زنگیان

ز بیگانه مردم بودشلن گریز

بتازند وز تک به از باد تیز

اگر چند دارندشان جفت ناز

چو نبوند بسته ، گریزند باز

همانجا ز کافور و عود و بقم

بسی بیشه پیوسته بینی بهم

جزیری همانجاست نزد کله

که کشتی بدو دیر یابد خله

همه پر درختان با بار و برگ

کُه و دشت او بیشه پیل و کرگ

درو بیکران مردم زورمند

ستمکاره و خونی و پرگزند

کرا یافتند از دگر مردمان

کشند از سرش کاسه هم در زمان

چو ساز عروسیّ دختر کنند

به کابین همه کاسه سر کنند

خورش هم بدان کاسه آرند پیش

توانگر تر آن کس کش آن کاسه بیش

میان درختان به روز شکار

بگیرند بر پیل راه آشکار

نخستین ز پای اندر آرند زود

وز آنجا گریزند پس همچو دود

از ایرا که پیلان دیگر به کین

بر آن بوی کشته دوند از کمین

به خشم آن زمین زیر و از بر کنند

درخت فراوان ز بن بر کنند

چو پیلان از آنجای گردند باز

شوند آن گُره در شب دیر باز

مر آن پیل را پاره پاره ز نیش

کنند و ، برد هر کسی بهر خویش

ندارند خود کِشته و چار پای

نورزند جز میوه ها جای جای

ز پیلست هر گونه شان خوردنی

هم از چرم او هر چه گستردنی

کرا مُرد ، سنگی گران در شتاب

ببندند و زود افکنندش در آب

فکنده همه بیشه شان میل میل

سرو های کرگست و دندان پیل

به هندوستان داروی گونه گون

از آن بیشه جایی نخیزد فزون

دیگر پرسش گرشاسب از برهمن

دگر رهش پرسید گرد دلیر

که ای از خرد بر هوا گشته چیر

بدین کوه تنها نشستت چراست

چه چیزست خوردت چو پوشش گیاست

بدو گفت پیرش که سالست شست

که تا من بدین کوه دارم نشست

گیایست پوشیدن و خوردنم

سپاس کسی نیست بر گردنم

همه کار من با خدایست و بس

نه از من کسی رنجه ، نی من ز کس

و گر بی کس ام نیستم بی خدای

به تنهایی او بس مرا دلگشای

خرد نیز دارم که چون دل نژند

بمانم ، کند دردم آسان به پند

تنومند را از خورش چاره نیست

وزین بر تنومند بیغاره نیست

چو دیدی که گیتی ندارد بها

از او بس بود خورد و پوشش گیا

چه باید سوی هر خورش تاختن

شکم گور هر جانور ساختن

روان پرور ایدونکه تن پروری

به پروانه تن رنج تا کی بری

کسی کش روان شد به دانش جوان

گرش تن بمیرد ، نمیرد روان

روان هست زندانی مستنمد

تن او را چو زندان طبایع چو بند

چنانست پروردن از ناز تن

که دیوار زندان قوی داشتن

چه باید کشید اینهمه رنج و باک

به چیزی که گوهرش یک مشت خاک

دمی گرش نبود بمیرد به جای

به پی گر نجنبد ، بیفتد ز پای

هم از یک خوی خویش گردد نژند

هم از نیش یک پشه گیرد گزند

چه مهر افکنی بر تن و این جهان

که با تو نه این ماند خواهد نه آن

جهان از بد و نیک آبستنست

برون دوستست از درون دشمنست

چو باغیست پر میوه دارش چمن

به گردش نسیم خوش و نوسمن

هر آن گه که شد رام او دل به مهر

دگر سان شود یکسرش رنگ چهر

درختش بلا گردد و میوه مار

نسیمش سموم و سمن برگ خار

چه ورزیش کت ندهد از رنج بر

بمالد به پی چون بگیرد به بر

به دوری ز خویشانت آرد نُوید

نمایدت طمع و نشاند نمید

کند کوز پشتت، رخ سرخ زرد

جوانیت پیری ، درستیت درد

پس آنکو چنین با تو باشد به کین

تو او را چرا دوست داری چنین

چه نازی به دیبا و خز و سمور

که خواهد تنت را خورد کرم و مور

بسی چاره ها سازی و داوری

بری رنج تا گنج گرد آوری

سرانجام بینی شده باد رنج

به تو رنج ماند به بدخواه گنج

گرت نیک باید به هر دو سرای

سوی کردگار جهانبان گرای

سپهدار گفت از نهان و آشکار

گوا چیست بر هستی کردگار

نشانش چه سان و ستودنش چون

چه دانی سوی یکیش رهنمون

هر آن چیز کت دل بدو رهبرست

به چیزی شناسی کزو برترست

خدای از خرد برترست و روان

به چه چیز دانستن او را توان

برهمن چنین گفت کز رای پاک

همه چیزی از چرخ تا تیره خاک

به هستی یزدان سراسر گواست

گویانِ خاموشِ گوینده راست

زمین و آسمان وین همه اختران

همین درهم آویخته گوهران

پس اینها که گه زیر و گاه از برند

بگردند و هر ساعتی دیگرند

گهی نوبهار آید و گاه تیر

جوانست گیتی گهی ، گاه پیر

زمان تا زمان چرخد را کار نو

شب و روز همواره بر راه او

همان مرگ با زندگانی به هم

بد و نیک با شادمانی و غم

ازین نیست گیتی تهی یک زمان

به گردش دَرند اینهمه بی گمان

ز گردش شود گردگی آشکار

نشانست پس گرده بر گردکار

از آرام و جنبش نبد بیش چیز

همان هر دو چیز آفریدست نیز

پس آن چه نبد پیش ازین از نخست

چنان دان که هست آفریده درست

چو هستیش دیدی یکی دان و بس

دویی دور دار و دو مشنو ز کس

یکی پادشاه و برو پادشا

نشاید بُدَن هر دو فرمانروا

که ناچار آن چیره باشد گرین

کند سرکشی این بر آن و آن برین

چو باشند این هر دوان ناتوان

توانا یکی بهتر از هر دوان

دو یارست باشند یا بیش و کم

دویی هر دو را باز دارد ز هم

پس آن گه کز آن زین جدایی بود

چنین نه نشان خدایی بود

مرورا ندانی مگر هم بدوی

که راهت نماید به هر جست و جوی

دیگر پرسش گرشاسب از سرشت جهان

بپرسید بازش هنرمند مرد

که یزدان جهان را سرشت از چه کرد

بهانه چه افتاد تا کرده شد

سپهر و ستاره بر آورده شد

چنین گفت این آن شناسد درست

که گیتی همو آفرید از نخست

ولیک از پدر یاد دارم سخن

که گفت این جهان گوهری بُد زبُن

که یزدان چُنان گوهر ناب کرد

گدازیدش از تفّ و جوشاب کرد

ز جوش و تفش باد و آتش فراشت

ز عکسش که بر زد ستاره نگاشت

ز موجش همه کوهها کرد و غار

زمین از کف و چرخها از بخار

ز دانا دگر سان شنیدم درست

که یزدان خرد آفرید از نخست

خرد نقطه فرمانش پرگار کرد

و زو گوهر جان پدیدار کرد

پس از جان هیولی و این گوهران

پس از گوهران چرخ و این اختران

از آغاز بُد جنبشی کافرید

که از زیر آن گرمی آمد پدید

چو آن جنبش آرام را یار شد

از آرام سردی پدیدار شد

کجا جنبش آنجاست گرمی نهفت

چو آرام را باز سردیست جفت

ز گرمی دَرِ خشکی اندر گشاد

ز سردی که برخواست ترّی بزاد

زمان تا زمان خشکی آنگاه باز

همی تاخت ترّی ز سردی فراز

چو سردی سوی خشکی آهنگ کرد

زمین آمد اینک که خشکست و سرد

دمید آتش از خشکی و تف و تاب

ز سردی و ترّی پدید آمد آب

هم از بهر ترّی که سر برفراخت

هوا گشت و هم جفت گرمی بساخت

چو این چارگوهر به ساز آمدند

دگر ره به جنبش فراز آمدند

سبک هر چه زو بُد همه شد بخار

بلندی گرفت از بَرِ هر چهار

چو شد هفت بار آن بخار از زبر

شد این هفت چرخ از بَرِ یکدگر

پس آتش ز نو جنبش انگیخت باز

وزو هفت ره شد بخار از فراز

از آن هر بخار اختری تابناک

برافروخت از چرخ یزدان پاک

ز کیوان گرفت این چنین تا به ماه

به هر چرخ در اختری جایگاه

از آن پس دگر بیکران شد بخار

ستاره برافروخت چندین هزار

مرین گوهران راچو جنبش فتاد

ز دو پهلوی چرخ برخاست باد

از آن باد گردون به گشتن گرفت

ستاره برو ره نوشتن گرفت

سپهر و ستاره به رفتار خاست

یکی سوی چپّ و دگر سوی راست

چو این چار گوهر شد آمیخته

ز هفت و ده و دو در آویخته

نخست از زمین معدنی خاست پاک

برافراخت پس رستنی سر ز خاک

پس از رستنی گونه گون جانور

پدید آمد آمیخت با خواب و خور

پسین مردم آمد که از هر چه بود

شدش بهره و بر همه برفزود

بدو خط پرگار پیوسته شد

دَرِ آفرینش همه بسته شد

نخستین خرد بود و مردم پسین

اگر راه یزدانت باید بس این

ولیک از دگر ره شناسان هند

شنیدم هم از فیلسوفان سند

که دیگر جهان است از ما نهان

که دانا همی خواندش آن جهان

جهانی فروزنده و تابناک

که جای فرشتست و جان های پاک

ز جان وز فرشته درو هر که هست

همه در نمازند و یزدان پرست

دو تا بهره ای زو و بهری به پای

دگر بهره در سجده پیش خدای

گروهی روان ها پس آن گه ز راه

بگشتند و ، دیوان شدند از گناه

از اندازه بر پای بگذاشتند

ز یزدان به هم روی برگاشتند

ستمکارگان و آن که بُد بی ستم

بر آمیخت زین هر دو بهری به هم

چو بردند از پایگه پای خویش

نگون اوفتادند از جای خویش

ز دانش بماندند وز بندگی

به مرگی رسیدند از زندگی

پس آن گه جهان داور داد گر

درایشان سرشت آن جهان دگر

چو بایست در هر گهر کار کرد

جهانی چنین نو پدیدار کرد

از آغاز کاین چار گوهر نمود

میانشان یکی جنبش انگیخت زود

دوگونست جنبش ز بن کژ و راست

همان دایره نیز از نقطه خاست

چو گردیده شد دایره آسمان

زمین ماند چون نقطه اندر میان

ز جنبش چو گردون به رفتار گشت

ز گرمیش آتش پدیدار گشت

دگر باره نو گرمیی برفزود

هوا گشت از آن آتش تیره دود

چو ترّی ز گرمیش لختی براند

گران گشت و در زیر آتش بماند

ز سردی و خشکی زمین بهره داشت

به سردیش ترّی هوا بر گماشت

پس از سردی و ترّی هر دوان

گشاد آب و گرد زمین شد روان

چو بسته شدند این گهر هر چهار

بماندند ازین چرخها در حصار

سرشت جهان پاک از آمیختن

درآمد به هر پیکر انگیختن

ازین گوهران هیچ کاری به جای

نیاید ز بُن ، تا نخواهد خدای

کز آن گوهر این دیگر آگاه نیست

به راز خداوندشان راه نیست

جهاندار کاین چار پیوسته کرد

همه زورشان با زمین بسته کرد

که تا آن روان ها که افکنده اند

درین چار گوهر پراکنده اند

همه بر زمین شان بود پرورش

برو دارد و زآن دهد شان خورش

برد شان به هر کالبد کژّ و راست

بدارد چنان کش بود کام و خواست

از آن پس به پیغمبران آگهی

دهدشان ز راه بدیّ و بهی

پس آن جان که زی روشنی یافت راه

وز ایدر شود گشته پاک از گناه

چو از خاک یزدانش گوید که خیز

به دستش دهد نامه رستخیز

به زودی شمارش گزارد تمام

بهشتش دهد جای آرام و کام

وگر تیره جانی بود زشت کیش

همان روز چون خواند ایزدش پیش

سیه روی خیزد ز شرم گناه

سوی چینود پُل نباشدش راه

ببادفره جاودان کرده بند

در آتش به دوزخ بماند نژند

خنک آن که جانش از گنه هست پاک

بماند بهشی چو خیزد ز خاک

ز من هر چه پرسیدی از کم و بیش

بگفتم ترا چون شنیدم ز پیش

هم از فیلسوفان رومی درست

شنیدم که گیتی هوا بُد نخست

فراوان کسان آن که دانشورند

بهین طبع گیتی هوا را گِرند

هوا هست ارمیده باد از نهاد

چو جنبد هوا نام گرددش باد

هر آن جانور کش دمست از هواست

به دَم جان و تن زنده و بانواست

همه تخم در کشتها گونه گون

که ناراست افتد بود سرنگون

هوا در همه زور و ساز آورد

سَرِ هر نگون زی فراز آورد

اگر چندشان ز آب خیزد پسیچ

هوا چون نباشد نرویند هیچ

ز گردون گروهی نمایند راه

که او را نشاید بُد آن جایگاه

نگوید ورا جای دانش پرست

که برجای جانست گوید چو هست

فرازش هواییست روشن دگر

سبک سخت وز هر هوا پاکتر

ز برش ار نه چیزی دگر سان بُدی

ستاده بدی وی، نه گردان بُدی

هم از باد گردان شدست این چنین

هم از باد شست ایستاده زمین

فلک و آتش و اختر تابناک

همه در هوااند استاده پاک

بدآنسان که آهنگر کارساز

فرازد دمش نزد آتش فراز

دمادم چو باد دم افتد بهم

شود آتش از باد پیچان به دم

ز گیتی هوا بُد نخستین پدید

خدای اندرو جنبشی آفرید

چو جنبید سخت آن هوای شگفت

ببد باد و ، زان باد آتش گرفت

مرآن باد را آتش افسرده کرد

ازو آب بنشاند و گسترده کرد

چو نم دار جامه که بدهیش تاب

بیفشاریش زو بپالاید آب

کف و تیرگی هر چه ز آن آب خاست

ز می گشت اینک که در زیر ماست

پس از تف آن آتش و عکس آب

برآمد بخار و ز نو داد تاب

خدای از بخارش سپهر آفرید

ز عکسش ستاره پدید آورید

ازین پس هر آنچ از کم وز فزون

ببد ، یکسر از پیش گفتم که چون

نکوهش مذهب دهریان

دگر نیز دان کز گروهان دهر

دوسانند کز دینشان نیست بهر

گروهی به ایزدنگویند کس

که تا مر جهان را شناسند بس

ز هر جانور پاک و ز رستمی

همه هر چه پیدا شود بر زمی

نگارندش اختر شناسد ز چرخ

طبایع به هر یک رسانند برخ

هم از گفت ایشان چنینست یاد

که گیتی چنان کآینست از نهاد

در و پیکر هر چه گشت آشکار

چنانست چون بآینه در نگار

که چیزی بود چون به دیدن رسید

بنا چیز گردد چو شد ناپدید

یکی مرد فرزانه هر چند گاه

بیاید نماید دگر دین و راه

فرستاده ام گوید از کردگار

همی گفته او کنم آشکار

نهد دوزخی و بهشتی ز پیش

که تا هر کس اندیشد از کرد خویش

درین همگره باز گویند نیز

که ناید درست آنچه دانش به چیز

نخستین گیایی نماید درخت

بُنه گیرد آن گه کند بیخ سخت

از آن پس زند شاخ و برگ آورد

دهد بار و سایه فرو گسترد

درنگش به آخر درآرد ز پای

شود کنده گرنه بپیوسد به جای

ز بیخ اندرش تا گل و برگ و بر

به هر سان که شد دانشی بُد دگر

چو این دانش آمد برفت آن نخست

چو نادیده شد چیز نامد درست

نخست آب با خاک بُد هم سرشت

گل تر بگردند پس خشک خشت

از آن خشت دیوار پیراستند

ز دیوار پس خانه آراستند

چو خانه کهن گشت و ریزنده پاک

همیدون دگر باره شد تیره خاک

به هر سان که گشت از نشان وز گهر

دگر دانشی بود نامش دگر

همه نام و دانش که از وی رسید

ببد نیست و او نیز شد ناپدید

پس از هرچه خواهد بدوهست و بود

ندانی زیان چون ، چو دانی چه سود

چه دانی و گر گوید این دور یاب

که هست آتش این کش همی گویی آب

گرین کش همی تن شماری سرست

ورین کش همی پیل خوانی خرست

نه این چیزها را تو گسترده ای

و گر نام هر یک تو آورده ای

چنین یافه ها را سراینده اند

که بر هیچ دانش نه پاینده اند

از آنست گفتارشان زین نشان

که یک چشمکانند و کم دانشان

نگه میکنند آنچه هست از برون

ندارند دیدارِ چشم درون

اگر بس بدی دیدن آشکار

ز بُن نامدی دیدن دل به کار

همی دیدن دل طلب هر زمان

که از دیدن دل فزاید روان

در مذهب فلاسفه گوید

جدا فیلسوفند دیگر گروه

جهان از ستیهندگیشان ستوه

که گویند کاین گیتی ایدون به پای

همیشه بدو نیز باشد به جای

گمانشان چنینست در گفت خویش

بر آن کاین جهان بُد همیشه ز پیش

که بر ایزد این گفت نتوان به نیز

که بُد پادشا و نبدش ایچ چیز

بکرد آن گه ایدون جهانی شگفت

که تا پادشا شد بزرگی گرفت

چنان بُد که همواره بد پادشا

ازو پادشایی نباشد جدا

ره من همینست و گفتار من

ولیکن جزاینست دیدار من

بَرِ من جهان است دیگر یکی

که هست این جهان نزد آن اندکی

از آنجاست افتادن جان ما

درین تیره گیتی که زندان ما

جهان چار طبع و ستارست و چرخ

پس اینان ز دانش ندارند برخ

نه گویا ، نه بینا ، نه دانشورند

نه جفت خرد، نز هنر رهبرند

ز یکسو بود جنبش طبع راست

چنان جنبد این جان که او را هواست

مرین جان ما را گهر دیگرست

که بینا و گویا و دانشورست

پس او نیست از گوهر این جهان

دگر جایگاهست او را نهان

از آن سان که بُد پیش گشته شدست

درین طبع گیتی سرشته شدست

خورا هر چه بینی تو از کم و بیش

کند همچو خود هر یکی خورد خویش

اگر جانور صد بود گونه گون

ز یک چیزشان خورد نبود فزون

خورند آن یکی چیز را تن به تن

کند هر یک از خورده چون خویشتن

خورد رستنی از زمین آب و خاک

کند همچو خود هر چه را خورد پاک

گیا را گیاخوار چون خورد کرد

کند باز چون خویشتن هر چه خورد

خورد مر گیاخوار را آدمی

درآردش در پیکر مردمی

ز خاک سیه تا به مردم فراز

رسد پایه پایه همی تا فراز

مرین پایها را گذارد همی

برآنسان که یزدانش دارد همی

گرفتار ماندست در کار خویش

رسیده به پاداش کردار خویش

ولیکن چو افتاده شد در زمی

نخستین بود پایه رستمی

نگون باشد آنجا به خاک اندرون

که هر رستنی می برد سرنگون

چو اندر گیاخوار پیدا شود

معلق سرش سوی پهنا شود

چو در مردم آید پدیدار باز

شود زین دو پستی سرش برفراز

وز آن پس بر از آدمی پایه نیست

که در جانور بیش ازین مایه نیست

چو آمد درین پیکر و راست خاست

به ایزد رسد گر بود پاک و راست

به داد و به دین راند آیین و راه

هم ایزد شناسد بداند آله

هم آگاه گردد که چون بُد نخست

بهشت برین جای یابد درست

ور از دین بود دور و ناخوب کار

به دوزخ بود جاودان پایدار

درین ره سخن هست دیگر نهفت

ولیکن فزون زین نشایدش گفت

اگر خواهی آن جست باید بسی

مگر اوفتد کت نماید کسی

ز من هر چه پرسیدی از کمّ و بیش

بگفتم ترا چون شنیدم ز پیش

اگر چند دانش بَر ما بسست

خداوند داناتر از هر کسست

تو گر چند بسیار دانی سخن

همان بیشتر کش ندانی ز بن

همه دانشی با خدایست و بس

نداند نهانش جزو هیچکس

پرسش های دیگر از برهمن

بپرسید باز از بر کوهسار

کدامست شهری به دریا کنار

بدین روی دریا و زآنروی کوه

به دشت آمده برزگر یک گروه

سرانجام از آن دشت شیری نهان

برد یک یکی را همی ناگهان

کِرا کشتی و توشه شد ساخته

شود شاد زی شهر پرداخته

همان کش نه کشتی نه توشه نه ساز

شود غرق و ماند ز همراه باز

برین دشت از آن پس کِرا بود کِشت

بدان شهر یابد برش خوب و زشت

چنین گفت دانای روشن روان

که شهر آن جهانست و دشت این جهان

دمان شیر مرگست و ما ورزکار

همان چرخ و دریا و در کشت کار

ره نیک و بد کشتن تخم ماست

خرد کشتی و توشه مان راه راست

هر آن کشت کاینجای کردیم ساز

بَرِ او بدان سر بیابیم باز

بپرسید کز کار آدم سخن

چه دانی که گویند گِل بد زبن

دگر گفت کایزدش چون آفرید

ورا از درختی پدید آورید

بفرمود پس تا درخت از درون

بکافند و زو آدم آمد برون

نشاید که زاید به مردم درخت

تو بگشای اگر دانی این بند سخت

به پرسنده گفت آن که چرخ و زمین

همو کرد، ازو کی شگفت آید این

ز چیزی شگفت ار بمانی به جای

شگفت از تو باشد چنان ، نز خدای

همان کز نچیز آفریدست چیز

ز چیز ار کند چیز نشگفت نیز

چو بنیاد ما از گِل آمد درست

چنین دان که گِل بود آدم نخست

درختی شناس این جهان فراخ

سپهرش چو بیخ ، آخشیجانش شاخ

ستاره چو گل های بسیار اوی

همه رستنی برگ و ما بار اوی

همی هر زمان نو برآرد بری

چو این شد کهن بر دمد دیگری

بدینگونه تا بیخ و بارش به جای

بماند ، نه پوسد نه افتد ز پای

درخت آن که زو آدم آمد برون

بدان کاین بود کت بگفتم که چون

به تخم درخت ار فتی در گمان

نگه کن برش ، تخم باشد همان

بَرِ این جهان مردم آمد درست

چنان دان که تخمش همین بُد نخست

چنان چون درخت آمد از بهر بار

جهان از پی مردم آید به کار

درختی کزو نیز نایدت بر

جز از بهر کندن نشاید دگر

جهان نیز کز مردم و کشت و رُست

تهی شد شود نیست چون بد نخست

هم از چند چیزش بپرسید باز

چنین گفت کای مرد فرهنگ ساز

همه گفتهایت به جای خودست

به عالم مباد آن که نابخردست

کدامست گفت این دو اسپ نوند

همه ساله تازان سیاه و سمند

سواران هر دو به ره تیز پای

هم اندر تک و هم بمانده به جای

بدو گفت روز و شب اند این دو راست

سوارانش ماییم و ره عمر ماست

از ایشان ره ما به منزل فراز

یکی راست کوتاه و یکیّ دراز

بپرسید آن سبز ایوان به پای

کدامست تازان و فرشش به جای

چهار اژدها بر هم آویخته

از آن سبز ایوان درآویخته

به جان و به تن زان چهار اژدها

به گیتی نیابد کسی زو رها

همان فرش خوانیست آراسته

خورنده برو بیکران خاسته

به پاسخ چنین گفت دانش گزین

که ایوان سپهرست و فرش این زمین

همان فرش خوانیست کز گونه گون

خورش دارد از صد هزاران فزون

خورنده به گرد جهان هرچه هست

ندارد جز گرد این خوان نشست

چهار اژدها آن که کردی تو یاد

همین آتش و خاک و آبست و باد

به دین هر چهارست گیتی به بند

وزیشان به جان نیست کس بی گزند

چه دانی یکی گنج آکنده است

که دارد بسی گوهر اندر نهفت

نه پُرّی گرد هیچ از انباشتن

نه کمّی پذیرد ز برداشتن

همان گنج هست آینه بی گمان

توان اندرو دید هر دو جهان

چنین گفت کای در هنر برده رنج

گوهر دانش و مرد داناست گنج

سخن های دانا که نیکو بود

برد هر کسی باز با او بود

نه سیر آید از گنج دانش کسی

نه کم گردد ار زو ببخشد بسی

همان آینه مرد دانا شناس

که دارد به دانش ز یزدان سپاس

روان تنش زاندرون و برون

ببیند بداند دو گیتی که چون

به از گنج دانش به گیتی کجاست

کرا گنج دانش بود پادشاست

پرسش های دیگر و پاسخ برهمن

ز هر دانشی چیست بهتر نخست

چه چیز آن که دانست نتوان درست

به ما چیست نزدیکتر در جهان

همان دورتر نیز وز ما نهان

بتر دشمن و نیکتر دوست چیست

سرِ هر درستی و هر درد چیست

بهین رادی آن کت کند نیکنام

چه سان و توانگر ترین کس کدام

دل کیست همواره مانده نژند

کرا دانی ایمن به جان از گزند

چه چیز آن که یاور نخواهد کسی

چه چیز آن که با یار باید بسی

چه دانی که از گیتی آن نیکتر

چه چیز آن که شد باز ناید دگر

چه بیشست در ما و چه کمترست

چه گوهر که بهتر ز هر گوهرست

چه نرم آن که ز آهن بسی سخت تر

هم از مردمان کیست بی بخت تر

مه از کوه وز وی گرانتر چه چیز

به نیروترین کس کدامست نیز

به گیتی سیاهی ز زنگی چه بیش

که بی ترس و ایمن ز یزدان خویش

ز روزی و دانش چه کاهد بگوی

چه چیز آورد بیشتر غم به روی

برهمن چنین گفت کای رهنمون

شنو پاسخ هر چه گفتی کنون

ز دانش نخست آنچه آید به کار

بهین هست دانستن کردگار

دگر آن که نتوانش دانست راست

بزرگی و خوبّی یزدان ماست

به ما مرگ نزدیکتر بی گمان

که بیمست کاید زمان تا زمان

ز روزی مدان دورترکان گذشت

که هرگز نخواهد بُدش بازگشت

دو چیزست اندر جهان نیکتر

جوانی یکی، تندرستی دگر

زما آن که چون شد نیابیم باز

جوانیست چون پیری آمد فراز

همه درد تن در فزون خوردنست

درستیش به اندازه پروردنست

بهین دوستست از جهان خوی خوش

خوی بد بتر دشمن کینه کش

به جان از بدی ایمن آنست و بس

که نیکی کند، بد نخواهد به کس

بود بیش اندوه مرد از دو تن

ز فرزند نادان و ، نا پاک زن

به مادر، فزون از گمان نیست چیز

چنان چون دم از کم زدن نیست نیز

بود مهتری آن که بایدش یار

نخواهد ز بُن بخت یاور به کار

بهین رادی آن دان که بی درد و خشم

ببخشی، نداری به پاداش چشم

نکو نامی از گیتی آنرا سزاست

که کردار او خواب وگفتار راست

دژم تر کسی مرد رشکست و آز

که هر ساعتش مرگی آید فراز

چو نیک کسی دید غمگین به جای

بماند، کند دشمنی با خدای

توانگر تر آن کس که خرسند تر

چو والاتر آن کاو هنرمندتر

به نیرو تر آن کس که از روی دین

کند بردباری گه خَشم و کین

گرانتر ز هر چیز بار گناه

کزو جان دژم گردد و دل سیاه

دورغ بزرگست ، مهتر ز کوه

که گویند بر بیگناهان گروه

سه چیزست اندر جهان خاسته

که روزی و دانش کند کاسته

یکی شرم و دیگر سرافراشتن

سوم پیشه را کاهلی داشتن

سیه تر دل مرد بی دین شناس

که نه شرمش از کس نه زایزد هراس

همان سخت تر ز آهن و خاره سنگ

مدان جز دل زفت بی نام و ننگ

بهین گوهری هست روشن خرد

که بر هر چه دانی خرد بگذرد

خرد مر جهان را سَرِ گوهرست

روان را به دانش خرد رهبرست

کسی باشد ایمن ز ترس خدای

که نبود گناهش چوشد زین سرای

دل از ترس یزدان ندارد دژم

که داند کز ایزد نباشد ستم

کسی نیست بدبخت وکم بوده تر

ز درویش ِ نادان دل خیره سر

که نه چیز دارد نه دانش نه رای

نژندیش بهره به هر دوسرای

مرا دانش این بُد که گفتم نخست

ازین به روا باشد ار نزد تست

به فرهنگی ار ره تو دانی بسی

رهی نیز شاید که داند کسی

بسی دان ره دانش افزون وکاست

نداند خرد جز یکی راه راست

برو پهلوان آفرین کرد و گفت

شدم با بسی خرّمی از تو جفت

چراغ خرد در دل افروختم

فراوان ز هر دانش آموختم

کنون خواهم از تو که با رأی پاک

چو رخ برنهی در نیایش به خاک

بخواهی که تا داور کردگار

ببخشد گناهم به روز شمار

وزین راه دشوار کِم هست پیش

برد شادی زی میهن و مان خویش

بگفت این و زآب مژه رود کرد

ببوسیدش از مهر و بدرود کرد

گشتن گرشاسب با مهراج گرد هند

یکی مرد ملاح بُد راهبر

که بودش همه راه دریا ز بر

بُد آگه که در هر جزیره چه چیز

زبان همه پاک دانست نیز

به دریا هر آنجا که آب آزمای

ببویید آن گل بگفت از کجای

چو دریا به شورش گرفتی شتاب

یکی طشت بودش بکردی پر آب

همه بودنی ها درو کمّ و بیش

بدیدی چو در آینه چهر خویش

ورا رهبری داد مهراج شاه

به سوی جزیری گرفتند راه

که خوانند برطایل آنرا به نام

جزیری همه جای شادیِّ و کام

پرآب خوش و میوه هر سو به بار

گل گونه گون گرد او صد هزار

ز خوشی زمین چون دل شاد بود

ز باران هوا چون کف راد بود

چو رنگ رخ یار شاخ از سمن

چو موی سر زنگی آب از شکن

خروش رباب و هواهای نای

ره چنگ و دستان بر بط سرای

همی آمد از بیشه هر سو فراز

نه گوینده پیدا، نه دستان نواز

تو گفتی همه بیشه بزم پریست

درختش ز هر سو به رامشگریست

چنان هر زمان بانگ برخاستی

که می خواره را آرزو خواستی

دل پهلوان خیره شد ز آن خروش

به هر گوشه ای گشت و بنهاد گوش

نه کس دید و نه مرغ و دیو و پری

نه کمتر شد آن بانگ رامشگری

ز ملاح از آن بانگ پرسید باز

نداند کس این گفت پیدا و راز

همان جا شب تیره بر دشت و راغ

یکی روشنی دید همچون چراغ

بپرسید از آن پهلوان سترگ

بگفتند گاویست آبی بزرگ

چو دم زد فتد روشنی در هوا

بدان روشنایی کند شب چرا

چنین هر شب از دور پیدا شود

سپیده دمان باز دریا شود

ز دام و دد و بوی نخچیر گیر

گریزان بود بر سه پرتاب تیر

ببودند روزی وز آن جایگاه

کشیدند سوی صواحل سپاه

صفت جزیره دیگر

جزیری بُد آن نیز با رنگ و بوی

که عنبر بس افتد ز دریا بدوی

ز دریا کجا عنبر افتد دگر

بر آن یک جزیره بود بیشتر

بگردید مهراج هر سو بسی

همان پهلوان نیز با هر کسی

گیایش همه بود تریاک زهر

به کُه سنگش از کهربا داشت بهر

شکفتی گل نوشکفته ز سنگ

بسی بود هر گونه از رنگ رنگ

هم از میوه هایی که خیزد خزان

کز ایرانیان کس نبد دیده آن

یکی بیشه دیدند گند آب و نی

که آن آب مستی نمودی چو می

ازو هر که خوردی فتادی خموش

زمانی بُدی و آمدی باز هوش

کبابه به هر جای بسیار بود

که هریک مه از نار بر بار بود

گیا بُد که چون سوی او مرد دست

کشیدی، شدی خفته بر خاک پست

جو زو مرد کف باز برداشتی

ز پستی دگر سر برافراشتی

نمودند دیگر گیاهی سپید

سیاهش گل و بیخ چون سرخ بید

بُدی دود گون روز بر دشت و راغ

شب از دوردرتافتی چون چراغ

گیا بُد که چون سنگ آهن ربای

کشد آهن ، او زر کشیدی ز جای

دگر سنگ بُد نیز کز دور سیم

ربودی ورا زیر و گشتی دو نیم

ز گلها گلی بُد نیز که هرکس ببوی

گرفتی ، بخندیدی از بوی اوی

گلی بُد که چون بوی بردیش مرد

شدی زار و گرینده بی سوک و درد

چنین چند بُد ز آن که نتوان شمرد

کرا رأی بُد هرچه بایست برد

دگر جای دیدند چندین گروه

ز عنبر یکی توده مانند کوه

به یک بار چندانکه یک پیلوار

همانا به سنگ رطل بد هزار

به گرشاسب بخشید مهراج و گفت

که هرگز کس این ندیدست جفت

گواهی دهم کاین شگفتی درست

هم از فرّ ایران شه و بخت تست

یکی چشمه دیدند نزدیک اوی

به ده گام سوراخی از پیش جوی

همی هر گه از چشم آن چشمه آب

شدی در هوا همچو تیر از شتاب

ز بالا فرود آمدی همچو دود

بدان تنگ سوراخ رفتی فرود

ازو هرچه گشتی چکان بی درنگ

شدی بر زمین ژاله کردار سنگ

سپید آمدی سنگ اوسال و ماه

جز اندر زمستان که بودی سیاه

نه کس دید کان آب راه ره کجاست

نه سیر آمد از خوردنش هر که خواست

وز آنجای خرّم بی اندوه و رنج

کشیدند سوی جزیرۀ هرنج

آمدن گرشاسب به جزیره هرنج

جزیری پر از بیشها بود و غیش

به بالا و پهنا دو صد میل بیش

فروان درو شهر و بی مر سپاه

یکی شاه با فرّ و با دستگاه

چو آن شه ز مهراج وز پهلوان

خبر یافت، شد شاد و روشن روان

ز نزل وعلف هر چه بایست ساز

بفرمود و، شد با سپه پیشباز

یکی هفته شان داشت مهمان خویش

کمر بسته روز وشب استاده پیش

به هر بزم چندان گهر برفرشاند

که مهراج و گرشاسب خیره بماند

ببخشیدشان هدیه چندان ز گنج

کز آن ماند دریا وکشتی به رنج

ز کافور وز عنبر وعود تر

ز دینار و یاقوت و دُرّ و گهر

ز بیجاده تاج و، ز پیروزه تخت

ز زربفت فرش و ، مرجان درخت

ز ترگ و ز شمشیر وز درع نیز

همیدون طرایف ز هر گونه چیز

دگر داد چندان به ایرانیان

که گفتن به صد سال نتوانی آن

وز آنجای خرّم دل و راهجوی

به سوی جزیری نهادند روی

دیگر جزیره که آن رامنی خوانند

که آن جای را رامنی نام بود

یکی خوش بهشت دلارام بود

کُه و دشت او بود بر هر کنار

درختان کافور سیصد هزار

همه چون بر انگشت بفسرده شیر

وزو شاخها چون سرافکنده پیر

تو گفتی که ابری برآمد شگرف

برآن بی شُمر ژاله باید و برف

چو دست کمندافکنان روزِ کار

همه شاخها پُر ز پیچیده مار

زمین سر به سر گفتی از پیش شید

ز کافور در چادری بُد سپید

برو راه ماران شکن در شکن

چو آهخته بر برف پیچان رسن

همی یخ شد از بوی کافور خوی

برانگیخت از مغر سرمای دی

به هر شاخ کافور بر جای جای

بسی مرغ دیدند دستان سرای

از آن مرغ هر کس چنین کرد یاد

که چون آشیان کرد و خایه نهاد

شود مار تا بچه اش زآشیان

بیارد، جهد خایه تُند از میان

زند بر سر و چشم مار از ستیز

تن خویش ، تا مار گیرد گریز

پس آن مرغ تا بچه آرد برون

نهد خایه از گرد خانه درون

که تا گر دگر ره شود مار باز

نیارد بدان آشیان شد فراز

همان جای دیدند کوهی سیاه

گرفته سرش راه بر چرخ ماه

درختی گشن شاخ بر شخّ کوه

از انبوه شاخش ستاره ستوه

بلندیش با چرخ همباز بود

ستبریش بیش از چهل باز بود

زعود و ز صندل به هم ساخته

به سر برش ایوانی افراخته

دگر ره سپهدار پیروزبخت

ز ملاّح پرسید کار درخت

که بر شاخش آن کاخ بر پای چیست

چنین از بَِر آسمان جای کیست

چنین گفت کآن جای سیمرغ راست

که بر خیل مرغان همه پادشاست

هر آن مرغ کاینجاست از بیم اوی

نیارد بُد این ز آن دگر کینه جوی

به کوه اژدها و به دریا نهنگ

هر آنجا که یابد بدرّد به چنگ

چو گمراه بیند کسی روز و شب

ز بی توشگی جان رسیده به لب

از ایدر برد نزدش اندر شتاب

به چنگال میوه به منقار آب

به سوی رَهِ راست باز آردش

ز مردم کرا دید ناز آردش

پدید آمد آن مرغ هم در زمان

ازو شد چو صد رنگ فرش آسمان

چو باغی روان در هوا سر نگون

شکفته درختان درو گونه گون

چو تازان کُهی پر گل و لاله زار

زبالاش قوس قزح صد هزار

ز باد پرش موج دریا ستوه

ز بانگش گریزان دد از دشت و کوه

به منقار بگرفته یکیّ نهنگ

چهل رش فزون اژدهایی به چنگ

بر آن آشیان رفت و سر بر فراخت

تو گفتی ز دیبا یکی کِله ساخت

سپهبد فروماند خیره به جای

همی گفت ای پاک و برتر خدای

به هر کار بینا و دانا تویی

به هر آفرینش توانا تویی

تو سازیدی این هفت چرخ روان

ستاره معلق زمین در میان

جهان را گهر مایه کردی چهار

وزایشان تن جانور صد هزار

به هر پیکری نو برآری همی

بر آنسان که خواهی نگاری همی

کنی هر چه خواهی و ، کس راه راست

جز از تو نداند که چونان چراست

به کار اندرت رنج و همباز نیست

سخنهات را حرف و آواز نیست

ز مرده تن زنده آری فراز

پدید آوری مرده از زنده باز

تو دانی یکی قطره آب آفرید

که باشد درو هر دو گیتی پدید

ز خاک آن هنر هم تو پیدا کنی

کز آن جای گویا و بینا کنی

گمست آن که سوی تواش راه نیست

به دل کور هر کز تو آگاه نیست

برینسان به پرواز پرّنده کوه

تو کردی کزو خشک و تر را ستوه

نشیمنش را زابر بگذاشتی

به صد رنگ پیکرش بنگاشتی

همیدون نیایش کنان گشت باز

همی گشت با هر که بُد سرفراز

ز کافور و عنبر کجا یافتند

ببردند هر چند برتافتند

وز آن جای رفتند زی هر دو زور

جزیری سزاوار شادی و سور

شگفتی جزیره هر دو زور و خوشی هوا و زمین

همه کوهش از رنگ گل ناپدید

همه راغ پُر سوسن و شنبلید

زمین چرخ و ، ابرش بخار بهشت

هوا مشکبوی ، آب عنبر سرشت

تو گفتی بهار از پَی ِدین به کین

سپه کرد و آمد برون از کمین

کمان آزفنداق شد ژاله تیر

گل غنچه ترگ و زره آبگیر

شکوفه چو بر رشته کرده گهر

درختان چو طاووس بگشاده پر

هزاران رده دید گل هر کسی

ازین تازه گلهای ما مِه بسی

ستاک سمن بود زانسان ببر

که یک مرد بستم گرفتی به بر

گل رسته بُد شسته باران ز گرد

چو گیلی سپرها چه سرخ و چه زرد

بنفشه به بالای یکیّ درفش

ببر برگ هر یک چو جامی بنفش

همه لاله بُد رسته بیراه و راه

دو چندان که باشد عقیقین کلاه

ز بوی گل و سنبل و ارغوان

همی گشت فرتوت از سر جوان

به گیتی نشانی نداد آدمی

جزیری بدان خوشیّ و خرّمی

چنین داستان بود از آن بوم و رُست

که یک سال هرک ایدر آرام جست

هزاران اگر نوبهاران و تیر

برآید ، نه بیمار گردد نه پیر

خروشان بسی مرغ بُد در هوا

همه خوب رنگ و همه خوش نوا

خدنگ از کمان پهلوان کرد راست

از آن مرغ چندی بیفکند خواست

بدو گفت ملاّح کای ارجمند

مرین و مرغکان را نشاید فکند

که در ژرف دریا هر آنجایگاه

که ناگه شود کشتیی گم ز راه

به سوی ره این مرغ با خشم و جوش

همی دارد از پیش کشتی خروش

که تا بر پی بانگ و پرواز اوی

برانند کشتی برآواز اوی

کجا مار بینند و نیز از نهنگ

بدرّندش از هم به منقار و چنگ

گرفتند از آن زنده چندی شکار

مگر از پی کشتی آید به کار

شگفتی دیگر جزیره

به دیگر جزیری فکندند رخت

پر از کان سیم و ، پر آب و درخت

بدو در گیا داروی گونه گون

گل و میوه از صد هزاران فزون

زمینش ز بس بیشه زعفران

چو دیبای زرد از کران تا کران

ز بس گل که هر جای خودروی بود

گلش خوردنی پاک و خشبوی بود

درخت گلی بُد که چون آفتاب

بدیدی ، شکفتی هم اندر شتاب

فروتاختی سوی خورشید پست

سر خویش چون مردم خورپرست

ز هر سو که خورشید گشتی ز بر

همی گشتی آن همچنان سوی خور

چو خورشید بفکندی از چرخ رخت

شدی سست و لرزان بجای آن درخت

چو یاری سرشک از غم رفته یار

فشاند ، همی گل فشاندی ز بار

گلی بود دیگر شکفته شگفت

که گفتی دم از مشک و عنبر گرفت

بُدی روز چون کفّ بخشنده باز

به شب چون کف زفت ماندی فراز

گلی بُد که در تُفّ گیتی فروز

شکفته بُدی تا گه نیمروز

از آن پس چو چشمی بدی نیم خواب

فشاندی ز مژگان چو گرینده آب

چنین اشک تا شب همی تاختی

گه ش شب به یک بار بگداختی

درختان بُد از میوه دیگر به بار

که هر سال بار آوریدی دو بار

شگفتی بدینسان بی اندازه بود

اگر میوه گر نوگل تازه بود

شده خیره دل پهلوان زمین

همی خواند بر بوم هند آفرین

همی گفت هر چیزی گیتی فزای

بدین هندوان داد گویی خدای

به رخ دوزخی وار تاراند و زشت

به آباد کشور چو خرّم بهشت

نه چندین شگفتست جای دگر

نه زینسان هوای خوش و بوم و بر

نه کس کور بینم نه بیمار و سُست

نز اندام جایی جایی کژ و نادُرست

اگر چه کسی سالخوردست و پیر

بسان جوان موی دارد چو قیر

شگفتی دیگر جزیره

دو هفته خوش و شاد بگذاشتند

وز آن جا سپه باز برگاشتند

رسیدند نزد جزیری فراز

همه خار و خاره نشیب و فراز

ز هر سو درو مار چون خیل مور

زمین شوره ، آبش همه تلخ و شور

در آن شوره خرّم یکی گلستان

گلش هر یک از نیکوی دلستان

تو گفتی که رضوان ز باغ بهشت

ز هر گل کجا یافت آن جا بکشت

در آن گلستان چشمه ای روشن آب

خوش آبی به بویندگی چون گلاب

به گرد سپهدار مهراج گفت

که این چشمه دارد شگفتی نهفت

بفرمود تا چادری پیش اوی

ببردند پُر ز آن گل مشکبوی

کشیدند از افراز آن چشمه باز

همان گه زد آن چشمه جوش از فراز

ز جوشش سبک آتشی بر فروخت

بسوزید گل پاک و ، چادر نسوخت

سپهدار از آن کار پرسید چند

که هست ایزدی یا طلسمست و بند

بدو گفت مهراج کاندر جهان

نداند درستی کسی این نهان

کز آب آتش از چه فروزد همی

رهد چادر و گل بسوزد همی

بدان چشمه ژرف هم در شتاب

شدند آشنا بر کسان زیر آب

بگشتند و جستند هر سو پدید

کس از روی نیرنگ چیزی ندید

صفت جزیره اسکونه

وز آن جا به کوهی نهادند روی

جزیری که اسکونه بُد نام اوی

کُهی پر گل گونه گون دامنش

ز نیشکر انبوه پیرامنش

چنان نار و نارنگ پر بار بود

کز آن هر دو یکی شتروار بود

ترنج از بزرگی چنان یافتند

که هر یک به ده مرد برتافتند

بر آن کُه رهی بود یک باره تنگ

حصاری بر افرازش ازخاره سنگ

میان حصار آبگیری فراخ

زگِردش بسی گونه ایوان و کاخ

در و بام هر خانه از عود و ساج

نگاریده پیوسته با ساج عاج

چنان بود هر سنگ دیوار اوی

که کشتی شدی غرقه از بار اوی

بسی گنبد از سنگ بُد ساخته

به سنگین ستون ها بر افراخته

که کوشای صد مرد زورآزمای

نه برتافتی ز آن ستونی ز جای

به گرشاسب مهراج گفت این حصار

زنی کرد و مردی به کم روزگار

به هر دو تن این کاخ ها کرده اند

چنین سنگ ها زین کُه آورده اند

به هندوستان نام این هر دو تن

بُد از ماربی مرد و مارینه زن

نبد یارگرشان درین کار کس

زن و شوی بودند هم یار و بس

سپهدار شد خیره دل کآن شنید

همیگفت کس زور ازینسان ندید

همانا که هر گنبدی را به کار

ببرداشتن مرد باید هزار

کجا این چنین زور و این کار کرد

چه داریم ما خویشتن را به مرد

بر آن کُه ز جندال وز برهمن

فراوان به هر گوشه دید انجمن

یکی را بپرسید و گفت این حصار

شما را ز بهر چه آید به کار

بر همن چنین گفت کاین جایگاه

نیایشگه ماست در سال و ماه

به یزدان بدینجای داریم روی

به گاه پرستش نتابیم روی

چو دارد کسی با کسی داوری

نیابد به داد از کسی یاوری

بدین خانه آیند هر دو به هم

نشینند و گویند هر بیش و کم

همان گه ستمگر به زاری شود

تبش گیرد و دیده تاری شود

نبیند دگر روشنی دیده را

مگر داد بدهد ستمدیده را

و دیگر چو بیمار افتد کسی

در آن دردمندی بماند بسی

بریمش درین خانه هنگام خواب

بشویند چهرش به مشک و گلاب

گرش بخش روزیست چون بُد نخست

بماند ، به سه روز گردد درست

وگر راه روزیش بست آسمان

ببرّد روانش هم اندر زمان

در آن خانه شد پهلوان از شگفت

بسی پیش یزدان نیایش گرفت

دو صد شمع در گرد او بر فروخت

به خروارها مشک و عنبر بسوخت

وز آن کوه با ویژگان سوی دشت

در آمد یکی گرد بیشه بگشت

ز ناگاه دیدند مرغی شگفت

که از شخّ آن کُه نوا بر گرفت

به بالای اسپی به برگستوان

فروهشته پر بانگ داران نوان

ز سوراخ چون نای منقار اوی

فتاده در آن بانگ بسیار اوی

برآنسان که باد آمدش پیش باز

همی زد نواها به هر گونه ساز

فزونتر ز سوراخ پنجاه بود

که از وی دمش را برون راه بود

به هم صد هزارش خروش از دهن

همی خاست هر یک به دیگر شکن

تو تگفتی دو صد بربط و چنگ و نای

به یک ره شدستند دستان سرای

فراوان کس از خوشّی آن خروش

فتادند و زیشان رمان گشت هوش

یکی زو همه نعره و خنده داشت

یکی گریه زاندازه اندر گذاشت

به نظّاره گردش سپه همگروه

وی آوا در افکنده زآنسان به کوه

چو بد یک زمان از نشیب و فراز

بسی هیزم آورد هر سو فراز

یکی پشته سازید سهمن بلند

پس از باد پرآتش اندر فکند

چو هیزم ز باد هوا بر فروخت

شد اندر میان خویشتن را بسوخت

سپه خیره ماندند در کار اوی

هم از سوزش و ناله زار اوی

به گرشاسب ملاّح گفت این شگفت

ز روم آمد ، آرامش ایدر گرفت

مرین را نه کس جفت بیند نه یار

ولیکن چو سالش برآید هزار

ز گیتی شود سیر وز جان و تن

بیاید بسوزد تن خویشتن

ز خاکش از آن پس به روز دراز

یکی مرغ خیزد چو او نیز باز

به روم اندر ایدون شنیدم کنون

که بر بانگ او ساختند ارغنون

به کشتی نشستن

چو سه روز بگذشت و شد راست باد

به کشتی نشستند و رفتند شاد

به دریا و خشکی ز کشتی کشان

هر آن کس که داد از شگفتی نشان

برفتند سیصد هزاران فزون

بدیدند از جانور گونه گون

چه برسان پرّنده و چارپای

چه هم گونه دیو مردم نمای

یکی را سه رو ، پای و چنگل هزار

یکی بهره را سر دو و چشم چار

یکی را دُم ماهی و چنگ شیر

دهان از بَرِ سینه و چشم زیر

یکی را تن اسپ و خرطوم پیل

رخش لعل و اندام همرنگ نیل

یکی را سر گاو و یشک نهنگ

یکی را تن مردم و شاخ رنگ

همه زین نشان گونه گون جانور

نمودند در آب با یکدگر

چنین تا کُهی کآن نه بس دور بود

سَر مرز او نزد فیصور بود

شگفتی دیگر جزیره که کرگدن داشت

از آن کوه ملاح بگذشت خواست

سپهدار گفت این شتابت چراست

بمان تا برین گنگ باز از شگفت

چه بینیم کان یاد باید گرفت

بدو گفت ملاّح مفزای کار

که ایدر بود کرگدن بی شمار

به بالای گاوی پر از خشم و شور

یکی جانور مه ز پیلان به زور

سرو دارد از باز مردی فزون

سرش چون سنان تن چوز آهن ستون

به زخم سرو کُه درآرد ز پای

زند پیل را بر رباید ز جای

دلاور نبرد ایچ تیمار مرگ

میان بست بر جنگ و پیکار کرگ

بدو گفت کام من این بُد ز بخت

که پیش آیدم روزی این رزم سخت

کنون بور آهو تک کرگ دَن

کمان و کمین من و کرگدن

نبد باکم از ببر و از اژدها

بدینسان ددی را چه باشد بها

ز کشتی برون رفت بر زه کمان

یکی کرگدن دید کآمد دمان

چو نیزه سرو راست کرده بدوی

همان گه خدنگی یل نامجوی

بپیوست و ز آنسان در آهیخت زوش

که پیکان به ناخن بدو زه به گوش

زبان و گلوگاه و یک نیمه تن

فرو دوخت با گردن کرگدن

همه گنگ تا شب بدینسان بگشت

بیفکند از آن کرگدن سی و هشت

به خنجر سروشان بیفکند و برد

بَر شاه مهراج و او را سپرد

سپه پاک و مهراج گشتند شاد

بر او هر کسی آفرین کرد یاد

آمدن گرشاسب به جزیره هدکیر

به دیگر جزیری رسیدند زود

کجا نام آن جای هدکیر بود

درو شهری آباد و شاهی بزرگ

سپاهی فراوان دلیر و سترگ

چو گشت آگه آن شه ز مهراج شاه

پذیره شدش در زمان با سپاه

بیاراست ایوان و بزم شهی

بسی گنج کرد از فشاندن تهی

ببودند یک هفته دل شاد خوار

به بازی و چوگان و بزم و شکار

سپدار با سروران سپاه

همی گشت روزی به نخچیرگاه

یکی بیشه دیدند پاک آبنوس

درو چشمه ای همچو چشم خروس

فراوان درو خیل ماهی به جوش

همه سرخ چون لشکر لعل پوش

ز هر سو سپه برگشادند دست

به ماهی گرفتن به دام و به شست

هر آن ماهیی کاو فتادی ز آب

بدو باد جستی شدی سنگ ناب

گرفتند از آن آزمون را بسی

نبد بهره جز سنگ با هر کسی

همان جای بُد مرغزاری فراخ

میانش درختی گشن برگ و شاخ

بلندیش بگذشته از چرخ تیر

فزون سایش از نیم پرتاب تیر

چوگاه خزان خاستی باد سخت

فروریختی پاک برگ درخت

همه برگ او یک یک اندر هوا

از آن پس به مرغی شدی خوش نوا

چو سرما پدید آمدی اندکی

از آن مرغ زنده نماندی یکی

همیدون به کُه بر یکی خانه دید

فرازش یکی قصر شاهانه دید

بپرسید کآنجا که دارد نشست

چنین گفت ملّاح دانش پرست

که هست این پرستشگهی دلپذیر

بتی در وی از سنگ همرنگ قیر

سر از پیش چون غمگنی داشته

دو تا پشت و انگشتی افراشته

چو خور بر کشد تیغ هر بامداد

زند بانگی آن بت ، کشد سردباد

چو دلداده یاری ز دلبر به رشک

زمانی همی بارد از دیده اشک

پرستندگان طاس دارند پیش

برد هر کس از اشک او بهر خویش

شود ز اشک او درد بیمار کم

ز رخ زنگ بزداید ، از دیده تَم

و گر پنج گامی برندش ز جای

نه نالد ، نه گرید ، نه استد به پای

شد و دید نیز از شگفت آنچه بود

همه دید و ، ز آن جا برفتند زود

صفت جریزه دیو مردمان

رسیدند نزدیک کوهی بلند

که بود از بلندش بر مَه گزند

بسی کان گوهر بدان کوهسار

همان دیو مردم فزون از شمار

گروهی سیه چهر و بالا دراز

به دندان پیشین چو آن ِ گراز

نه بر کوهشان مرغ را راه بود

نه نیز از زبانشان کس آگاه بود

به دریا زدندی چو ماهی شناه

به کشتی رسیدندی از دور راه

همه روز از الماس تیغی به کف

بدندی به هر جای جویان صدف

چو کشتی پدید آمدی هر کسی

شدندی به کف درّ و گوهر بسی

خریدندی آهن به درّ و گهر

نجستندی از بُن جز آهن دگر

ندانست کس بازشان راه است

کشان رأی چندان به آهن چراست

چو کشتی مهراج و ایران گروه

بدیدندی از تیغ آن بُزز کوه

گهرهای کانی از اندازه بیش

ببردند با هدیه هر یک به پیش

به گوهر بسی ز آهن آلات و ساز

ز هر کس خریدند و ، گشتند باز

دو لشکر از ایشان توانگر شدند

همه پاک با درّ و گوهر شدند

جنگ گرشاسب با اژدها و شگفتی ماهی وال

برفتند و آمد جزیری پدید

که آن جا به جز اژدها کس ندید

بدانسان بزرگ اژدها کز دو میل

بیوباشتندی به دَم زنده پیل

ز زهرش همه کوه و هامون سیاه

دم و دودشان رفته بر چرخ و ماه

یکایک پراکنده بر دشت و غار

زبان چون درخت و دهان چون دهار

یکی را دُم از حلقه هر سو چو دام

دمان آتش از زخم دندان و کام

یکی زوکشان گیسوان گرد خویش

به سر بر سرو رسته چون گاومیش

سپهبد برآراست رفتن به جنگ

گرفتند دامنش گردان به چنگ

همی گفت هر کس که با جان ستیز

مجوی و مشو در دم رستخیز

بسی اژدهای دمان ایدرست

کز آن کش تو کشتی بسی مهترست

چه با اژدها رزم را ساختن

چه مر مرگ را بآرزو خواستن

همان نیز ملاّح فرزانه هوش

مشو گفت و بر جان سپردن مکوش

بدین گونه مارست کز زهر تاب

کند مرد را آرزومند آب

لبان کفته و تشنه و روی زرد

بود دل طپان تا بمیرد به درد

همان نیز مارست کز زهر و خشم

بمیرد هر آنکس برافکند چشم

وز آن مار کز دمش باد سموم

به مردار بر آید گدازد چو موم

دگر هست کز وی تن مرد خون

گرد جوش وز پوست آید برون

و ز آن هم که گر کشته زهراوی

کسی بیند ، او نیز میرد به بوی

همی بسپری روی دولت به پای

همی بر کنی بیخ شادی ز جای

سپهبد برآشفت و گفت از نبرد

مرا چرخ گردان نگوید که گرد

به یزدان که داد از بر خاک و آب

زمین را درنگ و زمان را شتاب

کزین جایگه برنگردم کنون

مگر رانده از اژدها جوی خون

نه بور نبردی به کار آیدم

نه زایدر کسی دستیار آیدم

بگفت این و ترکش پر از تیر کرد

بپوشید خفتان ، زره زیر کرد

سپر در برافکند با گرز و تیغ

برون رفت بر سان غرّنده میغ

سراسر شخ و سنگلاخ درشت

بگشت و از آن اژدها شش بکشت

به شمشیر تنشان همه ریزه کرد

سرانشان ببرّید و بر نیزه کرد

بیاورد تا دید یکسر سپاه

همی گفت هر کس که این کینه خواه

دلاور چه گردست از اینسان دلیر

که بر هر که رزم آورد هست چیر

اگر اژدها باشد ، ار پیل و کرگ

بَرِ تیغ او نیست ایمن ز مرگ

همانروز کردند از آن کُه گذر

رسیدند نزد جزیری دگر

جزیری ز بس بیشه نادیده مرز

مرو را بسی مردم کشت ورز

گروه ورا پیشه پر خاش بود

درختان گل و کشتشان ماش بود

یکی مرده ماهی همان روزگار

برافکنده موجش به سوی کنار

ارش هفتصد بود بالای او

فزون از چهل بود پهنای او

دُمش بود بهری فتاده ز بند

ندانست انداز آن کس که چند

شده ده هزار انجمن مرد و زن

به نی پشتها بسته بر وی رسن

رسن ها سوی بیشه باز آخته

کشان بر درخت و گره ساخته

ز گردش همه هر دو لشکر به جوش

وزیشان رسیده به پروین خروش

زمان تا زمان خاستی موج سخت

گسستی رسن چند کندی درخت

کشیدند از آب اندورن همگروه

به کشتی به خشکی مر آن پاره کوه

برو ز آن سیاهان ابر کوه و راغ

شد انبوه بر بوم چون خیل زاغ

بسی گوهر و زر بُد اوباشته

همه سینش از عنبر انباشته

بیامد کس ِ شاه برداشت پاک

برون کرد دندانش و زد مغز چاک

بسی روغن از مغز و از چشم اوی

گرفتند افزون ز سیصد سبوی

دگر هر چه ماند ، از بزرگان و خرد

ز بهر خورش پاره کردند و برد

بماند از شگفتی سپهبد به جای

بدو گفت مهراج فرخنده رای

که این ماهیست آن که خوانند وال

وزین مه بس افتد هم ایدر به سال

بود نیز چندانکه بی رنج و غم

بیوبارد این کشتی ما به دم

چو بینند کآید ز دریا برون

ز سهمش که کشتی کند سرنگون

ز بوق و دهل وز جرس وز خروش

رسانند بر چرخ گردنده جوش

به هر سوسک ترش دارند و تیز

بریزند تا زود گیرد گریز

همیدون یکی ماهی دیگرست

کزین وال تنش اندکی کمتر ست

کجا او گذشت ، این دگر ماهیان

گریزند و باشند تا ماهیان

یکی خُرد ماهیست با او به کین

چو دیدش جهد در قفاش از کمین

به دندان گشایدش در مغز راه

برآرد سر از درد ماهی به ماه

دگر هست مرغی به تن لعل رنگ

مِه از باز چون او به منقار و چنگ

مرین ماهی خرد را دشمنست

همه روز گردانش پیرامنست

چو بیند کش اندر قفا ره گشاد

درآید ، ربایدش ازو همچو باد

گر آن مرغ فریاد رس نیست زود

برآرد به سه روزش از مغز دود

به گیتی در از زندگان نیست چیز

کش اندر نهان دشمنی نیست نیز

یکی گفت دیگر ز کشتی کشان

که دیدم دگر ماهیی زین نشان

ز دریا فتاده به خشکی برون

درا زای او چار صدرش فزون

به کام اندرش کشتی لخت لخت

بدو در نه مردم بمانده نه رخت

شکمّش هم آن گه که بشکافتیم

یکی زنده ماهی دراو یافتیم

ز سی رش فزون بود از بیش و کم

بُدش ماهیی یک رش اندر شکم

همان ماهی خُرد بُد زنده نیز

ازین به شگفت ار بجویی چه چیز

شگفت خداوند چرخ بلند

به گیتی که داند شمردن که چند

به هر کاری او راست کام و توان

که فرمانش بی رنج دارد روان

ز خون تبه مشک بویا کند

ز خاک سیه جان گویا کند

پدید آورد تیره سنگی در آب

کند زو همان آب دُرّ خوشاب

به جایی که بایسته بیند همی

ز هر سان شگفت آفریند همی

بدان تا شگفتی چنین گونه گون

بود بر تواناییش رهنمون

بَر شاه آن جای از آن پس به کام

ببودند یک هفته با بزم و جام

شگفتی جزیره ای که استرنگ داشت

سَرِ هفته ز آن جا گرفتند راه

رسیدند زی خوش یکی جایگاه

جزیری که هفتاد فرسنگ بیش

پر از خیزران بود و پر گاومیش

از آن گاومیشان همه دشت و غار

فکندند ایرانیان بی شمار

بجز هندوان هر که خورد از سپاه

که خوردنش هندو شمارد گناه

گِرَد ماده را مادر و نر پدر

از آن کاین دهد شیر و آن کشت و بر

بَرِ دامن آن کُه اندر نهیب

یکی دشت دیدند سر در نشیب

همه خاک او نرم چون توتیا

برو مردمی رُسته همچون گیا

سر و روی و موی و تن و پا و دست

چو اندام ما هم بر اینسان که هست

همه چیزشان بد نبدشان توان

چه باشد تن مردم بی روان

هم از آن گیاهای با بوی و رنگ

شناسنده خوانده ورا استرنگ

از آن هر که کندی فتادی ز پای

چو ایشان شدی بی روان هم به جای

به گاوان از آن چند کندند و برد

مرآن گاوکان کند بر جای مرد

از آن پس ز نیشکر و خیزران

ببردند و شد بار کشتی گران

براندند دلشاد سه روز باز

چهارم رسیدند جایی فراز

کهی پُر دهار و شکسته دره

دهارش همه کان زر یکسره

بسی پشه هر سو به پرواز بود

که هر پشه ای مهتر از باز بود

بسان سنان نیشتر داشتند

همی بر کژ آکند بگذاشتند

ز لشکر به زخم سَرِ نیشتر

بکشتند سی مرد را بیشتر

همان مورچه بُد مِه از گوسپند

که در مرد جستی چو شیر نژند

نخستی ز سختی تنش خشت و تیر

فکندند از آن چند هر گرد گیر

ازو بر پَی ِ هر که بشتافتند

نشیمنش را کان ِ زر یافتند

همه زرّ او چون گیا شاخ شاخ

چه بر شخّ برسته چه بر سنگلاخ

پراکنده در غار و که هر کسی

به کشتی کشیدند از آن زر بسی

ز بهر شگفتی همیدون به بند

ببردند از آن مور و زآن پشه چند

شگفتی جزیره ای که مردم سربینی بریده داشت

چو ده روز رفتند ره کمّ و بیش

جزیری دگر خرّم آمد به پیش

ز هر گوشه صد میل بیشه به هم

چه رمح و چه صندل چه عود و بقم

همه مردمش پاک برنا و پیر

به دیده چو خون و به چهره چو قیر

سَرِ بینی هر یک انداخته

بسفته درو حلقها ساخته

دل ِ پهلوان گشت از آن بد گمان

ز ملاّح پرسید هم در زمان

که این بدبدیشان چه بدخواه کرد

کِشان سفت بینی و کوتاه کرد

اگر تافتند این بزرگان ز راه

ز خردانش باری چه آمد گناه

بخندید ملاح و گفت از نخست

چنین آمد آیین ایشان دُرست

به فرزند ازین گونه مادر کند

کش آرایش زرّ و زیور کند

همان هفته بُرّد که جان آیدش

بسنبد به گوهر بیارایدش

ازین گر ترا جای بخشا یشست

به نزدیک ایشان از آرایشست

شنیدم ز دانای فرهنگ دوست

که زی هر کس آیین شهرش نکوست

بگشت آن همه کوه و بیشه سپاه

شگفتی بسی بُد به هر جایگاه

چه از کان ارزیز وز سیم و زر

چه ز الماس وز گونه گونه گهر

پراکنده سیماب در هر مغاک

چه در بوته بگداخته سیم پاک

بد از کهربا زرد گوهر در آب

درخشنده چون در سپهر آفتاب

هم از گوز هندی فراوان درخت

جهان کرده پر بانگشان باد سخت

که بر شاخشان مرد اگر صدهزار

شدندی ، نبودی یکی آشکار

از آن بوم و بر هر چشان رأی بود

ببردند و رفتند از آن جای زود

شگفتی جزیره درخت واق واق

سه هفته چو راندند از آن پس به کام

به کوهی رسیدند لانیس نام

جزیری به پهنای کشور سرش

همه بیشه واق واق از برش

به بالا ز صدرش فزون هر درخت

به مه بر سر و ، بیخ بر سنگ سخت

همه برگشان پهن و زنگار گون

ز گیلی سپرها به پهنا فزون

بَر هر یکی چون سَر مردمان

برو چشم و بینیّ و گوش و دهان

چو ناگه وزیدی یکی باد تیز

از این بیشه برخاستی رستخیز

سَرِ شاخ ها سوی ساق آمدی

وزآن هر سری واق واق آمدی

سپهبد ز ملاّح فرزانه رای

بپرسید کای راست بر رهنمای

برین کُه درختست چندین هزار

همه سبز و بشکفته با برگ و بار

ز چندین بر و برگ آمیخته

چرا نیست جز اندکی ریخته

بدو گفت هر بامدادی که مهر

فروزد سپهر و زمین را به چهر

گلستان ازو سبز دریا شود

سیه شعر این زرد دیبا شود

فغان زین درختان بخیزد همه

گل و برگ و برشان بریزد همه

چنین تا به شب برگ ریزان بود

وز آشوب هر دَد گریزان بود

چو طاووس گون روز پرّد ز راغ

درآید شب تیره همرنگ زاغ

ازین آب در جانور گونه گون

بر آیند سیصد هزاران فزون

خورند این بر و برگ پاشیده پاک

نمانند بر جای جز سنگ و خاک

چنین هر شب تیره پیدا شوند

سپیده دمان باز دریا شوند

درخت آن گه از نو شگفتن گرد

ز سَر شاخ و برگش شکفتن گرد

فشاند برو زو شب آید به بار

برینگونه باشد همه روز گار

شگفتی بسست این چنین گونه گون

که آن کس نداند جز ایزد که چون

به هر کار کاو ساخت داننده اوست

روان بخش و روزی رساننده اوست

ز مردم همان جا به هر سو رمه

بدیدند پویان برهنه همه

به یک چشم و یک روی ویک دست وپای

به تک همچو آهو دونده ز جای

دو تن همبر استاده ز ایشان به هم

بدی یکتن از ما نه بیش و نه کم

نبد کار از جنگشان جز گریز

هم از دور دیدی نکردی ستیز

سوی لشکر انگشت کرده دراز

چو مرغان سراینده چیزی به راز

به پیکارشان هر کس آهنگ کرد

کز آن نیم چهران برآرند گرد

سپهبد برآشفت از آهنگشان

مجویید گفتا کسی جنگشان

کز ایشان کسی مرد پیکار نیست

به جز دیدن از دورشان کار نیست

هر آن کس که ننمایدت رنج و غم

چو رنجش نمایی تو باشد ستم

ز مردم همانا که غمخواره تر

نبودست از ایشان نه بیچاره تر

گر آید پیشم یکی را رواست

که تاوی خورد زین کجا خورد ماست

سواری برون شد شتابان چو تیر

کز ایشان یکی را کند دستگیر

گریزنده یک پای از آنسان شتافت

که اسپ دوان گردش اندر نیافت

دگر دید بر مرز دریای ژرف

یکی گرد کوه از سپیدی چو برف

همه کُهِ چنان روشن و ساده بود

که یک میل ازو تابش افتاده بود

که گر مرغ جُستی برو جای پای

خزیدیش پای و نبودیش جای

برش آبگیری کزو جز بخار

شناور نکردی به روزی گذار

همه آبش از عکس آن کُه به جوش

چو زخم دهل صد هزاران خروش

بسی مرغ در گرد او رنگ رنگ

به سر بر سر و رسته چون شاخ رنگ

ز پس هر یکی را دو پا و سه پیش

دو منقار چون تیغ و چنگل چو نیش

چو دیدند مردم خروشان شدند

در آن زیر آن آب جوشان شدند

پس از یکزمان ز آن که ابری چو قیر

درآمد بزد خیمه در آبگیر

از آن ابر مرغان در آن ژرف آب

ببودند پنهان هم اندر شتاب

شد ابر از پس کوه در نا پدید

فرو ماند هر کان شگفتی بدید

وز آن جا سوی کوه قالون شدند

به رنج گران یک مه افزون شدند

شگفتی جزیره قالون و جنگ گرشاسب با سگسار

جزیری که مرزش نبد نیم پی

جز از سنگ و خار و گزستان و نی

ز یک پهلوش بیشه آب کند

کلاتی درو بُرز کوهی بلند

بپرسید ملاّح را نامجوی

که ایدر چه چیز از شگفتی ، بگوی

چنین گفت دانا کز آن روی کوه

بسی لشکرند از یلان همگروه

سپاهی که سگسار خوانندشان

دلیران پیکار دانند شان

چو غولانشان چهره ، چون سگ دهن

بسان بزان موی پوشیده تن

به دندان گراز و به دو گوش پیل

به رخ زرد و اندام همرنگ نیل

گیاشان بود فرش و گستردنی

ز ماهی و از میوه شان خوردنی

ازین کوه سنباده و زر برند

هم ارزیز و پولاد و گوهر برند

هر آن کآید ایدر خریدارشان

ز مرجان بود وز شبه بارشان

شبه هر چه مردست افسر کنند

ز مرجان زنان تاج و زیور کنند

بود اسپشان در یکی مرغزار

ز هر رنگ افزونتر از ده هزار

هر اسپی ز باد بزان تیزتر

ز موج دمان حمله انگیز تر

چو روزی بود روز رزم و ستیز

همه زی فسیله شتابند تیز

جدا هر یک اسپی چو ارغنده شیر

به خمّ کمند اندر آرند زیر

سوار آورند اندر آورد و کین

نه بر تن سلیح و نه بر اسپ زین

کمندی و تیغی به کف تافته

بُش بارگی چون عنان بافته

سری حلقه در گرد بازو کمند

سری گرد اسپ و میان کرده بند

گرفته ستونی ز ده رش فزون

دو شاخ آهنین در سر هر ستون

بَرِ کوه در زخم هامون کنند

دل و چشم خور چشمه خون کنند

به نیرو کنند از بُن آسان درخت

بدرّند از آوا دل سنگ سخت

به دریا شتابان نهنگ آورند

به شمشیر با شیر جنگ آورند

بسان گرازان بر اندام مرد

به دندان بدرّند درع نبرد

ربایند مرد از بر زین چو دود

خورندش هم اندر زمان زنده زود

بسی رزم کردی به پیروز بخت

نیامدت پیش این چنین رزم سخت

بشد زآن دژم گرد لشکر پناه

هم آن جا به شب خیمه زد با سپاه

چو خور بُرد در قبه آبنوس

پس پرده زرد مه را عروس

شب از رشک زد قیرگون جامه چاک

ز بر عقد پیرایه بگسست پاک

پدید آمد از بیشه وز تیغ کوه

از آن پیل گوشان گروها گروه

ز کار سپه آگهی یافتند

به پیکار چون شیر بشتافتند

بر اسپان بی زین به تیغ و کمند

خروشان چو تندر در ابر بلند

به دست از درختان الماس شاخ

گرفتند ناورد دشت فراخ

بر آمد یکی نابیوسان نبرد

که دریا همه خون شد دشت گرد

هر ایرانیی تاختند از کمین

فکندند از ایشان یکی بر زمین

شد از تف تیغ آب دریا بخار

رخ خور بخارید نیزه به خار

ز خون آب در جوی چون باده گشت

به کُه کهربا لعل و بیجاده گشت

چنان کوبش گرز و کوبال بود

که دام و دد از بانگ بی هال بود

شده عمرها کوته و کین دراز

دَمِ اژدهای فلک مانده باز

خدنگ از دل جنگیان کینه توز

تبر مغز کاف و ، سنان سینه دوز

هوا چون شب و گرد چون دیو زشت

درو چو شهاب روان تیر و خشت

زمانه بر الماس مرجان نشان

به مرجان در از بردن جان نشان

ز جان سیر گردان و وز جنگ نه

روان راهش و چهره را رنگ نه

ز چرح اختر از بیم بگریخته

شب از روز دست اندر آویخته

پری بی هُش از بانگ و دیوانه دیو

زمین پر ز آوای و کُه با غریو

به زنهار دهر و به افغان سپهر

به اندرز ماه و به فریاد مهر

سپهدار بر کرد شولک ز جای

کشیده به کین تیغ کشور گشای

ز هر سو که ناورد و پیکار کرد

که و دشت گفتی به پرگار کرد

از آن پیل گوشان برآورد جوش

به هر گوشه زایشان سرافکند و گوش

فرو کوفت بر میسره میمنه

صف قلب ببرید و زد بر بنه

به نیزه همی دیده مه بدوخت

تف خنجرش پشت ماهی بسوخت

از ایرانیان کس نبد دیده چیر

چُنان دیو چهران گرد دلیر

نه از خشت و نز تیر غم داشتند

نه از گرز وز تیغ سرگاشتند

چنان داشتند اسپ تازنده تیز

که گر حمله بردی به زخم از گریز

زدندی و از دست هر گرد گیر

نه خشت اندر ایشان رسیدی نه تیر

کرا بر ربودندی از پشت زین

به زخم کمند از کمان وز کمین

یکی سرش کندی یکی دست و پای

بخوردندی از پیش صف هم به جای

برینگونه کردند رزمی درشت

از ایرانیان چند خوردند و کشت

سبک داد فرمان سپهبد که جنگ

مجویید کس جز به تیر خدنگ

دلیران به تیر و کمان تاختند

همه نیزه و تیغ بنداختند

جهان گشت پر ابر الماس ریز

شد از خاک و خون باد شنگرف بیز

هوا تیره چون پود بر تار شد

بر آن دیو چهران جهان تار شد

ز غم نعره شان بانگ و فریاد گشت

ز پیکان جگر کان پولاد گشت

کس از خیل ایشان نبد مرد تیر

بماندند در زخم او خیره خیر

همی هر کسی تیر از آنکس که خست

کشیدی چو ژوپین فکندی ز دست

از آن روز یک نیمه بگذشته بود

کزیشان دو بهره فزون کشته بود

بُد از مغزشان وز دل و استخوان

ددان را بر آن دشت هر جای خوان

بر آن خوان کباب از جگرها به جوش

سرانشان برو کاسه و سفره گوش

تو گفتی که ترگیست هر سو نگون

فراز سپرهای شنگرف گون

گروهی به بیشه درون تاختند

دگر تن به دریا در انداختند

سپه خار و خارا بهم بر زدند

همه بیشه را آتش اندر زدند

سراسر همه بیشه چون برفروخت

هر آن کس که بُد زنده زیشان بسوخت

بگشتند از آن پس کُه و مرغزار

حصاری بدیدند بر کوهسار

بعدی