فوج

اشاره

(در سال 37 هجری در مسجد کوفه در شناخت مردم و روزگاران پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایراد کرد)

1 سیر ارتجاعی امّت اسلامی

ای مردم، در روزگاری کینه توز، و پر از ناسپاسی و کفران نعمت ها، صبح کرده ایم ، که نیکوکار، بدکار به شمار می آید ، و ستمگر بر تجاوز و سرکشی خود می افزاید. نه از آن چه می دانیم بهره می گیریم و نه از آن چه نمی دانیم، می پرسیم ، و نه از حادثه مهمّی تا بر ما فرود نیاید، می ترسیم!

2 اقسام مردم (روانشناسی اجتماعی مسلمین، پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)

در این روزگاران، مردم چهار گروه اند: - گروهی اگر دست به فساد نمی زنند، برای این است که، روحشان ناتوان، و شمشیرشان کند، و امکانات مالی، در اختیار ندارند. - گروه دیگر، آنان که شمشیر کشیده، و شرّ و فسادشان را آشکار کرده اند، لشکرهای پیاده و سواره خود را گرد آورده، و خود آماده کشتار دیگرانند. دین را برای به دست آوردن مال دنیا تباه کردند که یا رییس و فرمانده گروهی شوند، یا به منبری فرا رفته، خطبه بخوانند. چه بد تجارتی، که دنیا را بهای جان خود بدانی ، و با آنچه که در نزد خداست معاوضه نمایی. - گروهی دیگر، با اعمال آخرت، دنیا را می طلبند، و با اعمال دنیا در پی کسب مقام های معنوی آخرت نیستند ، خود را کوچک و متواضع جلوه می دهند. گام ها را ریاکارانه و کوتاه بر می دارند ، دامن خود را جمع کرده ، خود را همانند مؤمنان واقعی می آرایند ، و پوشش الهی را وسیله نفاق و دو رویی و دنیا طلبی خود قرار می دهند. - و برخی دیگر، با پستی و ذلّت و فقدان امکانات، از به دست آوردن قدرت محروم مانده اند ، که خود را به زیور قناعت آراسته ، و لباس زاهدان را پوشیده اند. اینان هرگز، در هیچ زمانی از شب و روز، از زاهدان راستین نبوده اند.

3 وصف پاکان در جامعه مسخ شده

در این میان گروه اندکی باقی مانده اند که یاد قیامت، چشم هایشان را بر همه چیز فرو بسته ، و ترس رستاخیز، اشک هایشان را جاری ساخته است ، برخی از آنها از جامعه رانده شده، و تنها زندگی می کنند ، و برخی دیگر ترسان و سرکوب شده یا لب فرو بسته و سکوت اختیار کرده اند ، بعضی مخلصانه همچنان مردم را به سوی خدا دعوت می کنند ، و بعضی دیگر گریان و دردناکند که تقیّه و خویشتن داری، آنان را از چشم مردم انداخته است ، و ناتوانی وجودشان را فرا گرفته گویا در دریای نمک فرو رفته اند ، دهن هایشان بسته ، و قلب هایشان مجروح است ، آنقدر نصیحت کردند که خسته شدند ، از بس سرکوب شدند، ناتوانند و چندان که کشته دادند، انگشت شمارند.

4 روش برخورد با دنیا

اشاره

(در سال 36 هجری به هنگام عزیمت به شهر بصره، جهت جنگ با ناکثین در سرزمین ذی قار، فرمود) «ابن عباس می گوید در سرزمین «ذی قار» «2»، خدمت امام رفتم که داشت کفش خود را پینه می زد ، تا مرا دید، فرمود: قیمت این کفش چقدر است؟ گفتم بهایی ندارد. فرمود: به خدا سوگند، همین کفش بی ارزش نزد من از حکومت بر شما محبوب تر است مگر اینکه حقّی را با آن به پا دارم، یا باطلی را دفع نمایم. آنگاه از خیمه بیرون آمد و برای مردم چنین خطبه خواند »

1 آثار بعثت پیامبر اسلام

همانا خداوند هنگامی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود که هیچ کس از عرب، کتاب آسمانی نداشت ، «3» و ادّعای پیامبری نمی کرد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم جاهلی را تا به جایگاه کرامت انسانی پیش برد و به رستگاری رساند ، که سر نیزه هایشان کندی نپذیرفت و پیروز شدند و جامعه آنان استحکام گرفت.

2 ویژگی های نظامی و اخلاقی امام علی علیه السّلام

به خدا سوگند! من از پیشتازان لشکر اسلام بودم تا آنجا که صفوف کفر و شرک تار و مار شد. هرگز ناتوان نشدم و نترسیدم ، هم اکنون نیز همان راه را می روم ، پرده باطل را می شکافم تا حق را از پهلوی آن بیرون آورم.

3 شکوه از فتنه گری قریش

مرا با قریش چه کار. به خدا سوگند، آن روز که کافر بودند با آنها جنگیدم، و هم اکنون که فریب خورده اند، با آنها مبارزه می کنم. دیروز با آنها زندگی می کردم و امروز نیز گرفتار آنها می باشم. به خدا سوگند! قریش از ما انتقام نمی گیرد جز به آن علّت که خداوند ما را از میان آنان برگزید و گرامی داشت. ما هم آنان را در زندگی خود پذیرفتیم ، پس چنان بودند که شاعر گفته است:

______________________________

(1) قرظ، درختی است که برگ آن را خشک کرده با آن پوست را دبّاغی می کردند.

(2) ذی قار، محلّی است در نزدیکی شهر بصره، میان کوفه، و واسط که در گذشته جنگ مسلمانان با ایران نیز آنجا صورت گرفت. ابن عبّاس می گوید 15 روز در آنجا ماندیم و امام به ما خبر داد که از کوفه 6560 نفر به کمک ما می آیند. وقتی سپاه کوفه رسید آنها را شمارش کردم دیدم درست است. بی اختیار گفتم: «اللّه اکبر صدق اللّه و رسوله» «شرح ابن ابی الحدید ج 2 ص 187»

(3) یا «سواد خواندن کتابی را نداشت» کنایه از آنکه عرب جاهلی بی فرهنگ بود.

اشاره

(این خطبه را پس از شکست شورشیان خوارج، در سال 38 هجری برای بسیج کردن مردم جهت مبارزه با شامیان در «نخیله کوفه» ایراد فرمود)

1 نکوهش از سستی و نافرمانی کوفیان

نفرین بر شما کوفیان! که از فراوانی سرزنش شما خسته شدم. آیا به جای زندگی جاویدان قیامت به زندگی زود گذر دنیا رضایت دادید؟ و بجای عزّت و سر بلندی، بدبختی و ذلّت را انتخاب کردید؟ هر گاه شما را به جهاد با دشمنتان دعوت می کنم، چشمانتان از ترس در کاسه می گردد ، گویا ترس از مرگ عقل شما را ربوده و چون انسان های مست از خود بیگانه شده ، حیران و سرگردانید. گویا عقل های خود را از دست داده و درک نمی کنید. من دیگر هیچ گاه به شما اطمینان ندارم ، و شما را پشتوانه خود نمی پندارم ، شما یاران شرافتمندی نیستید که کسی به سوی شما دست دراز کند. به شتران بی ساربان می مانید که هر گاه از یک طرف جمع آوری گردید، از سوی دیگر پراکنده می شوید.

2 علل عقب ماندگی مردم کوفه

به خدا سوگند، شما بد وسیله ای برای افروختن آتش جنگ هستید ، شما را فریب می دهند امّا فریب دادن نمی دانید ، سرزمین شما را پیاپی می گیرند و شما پروا ندارید ، چشم دشمن برای حمله شما خواب ندارد ولی شما در غفلت به سر می برید. بخدا سوگند، شکست برای کسانی است که دست از یاری یکدیگر می کشند. سوگند بخدا، اگر جنگ سخت درگیر شود و حرارت و سوزش مرگ شما را در برگیرد ، از اطراف فرزند ابو طالب، همانند جدا شدن سر از تن، جدا و پراکنده می شوید. به خدا سوگند! آن که دشمن را بر جان خویش مسلط گرداند تا گوشتش را بخورد، و استخوانش را بشکند، و پوستش را جدا سازد ، عجز و ناتوانی اش بسیار بزرگ و قلب او بسیار کوچک و ضعیف است. تو اگر می خواهی اینگونه باش ، امّا من، به خدا سوگند از پای ننشینم و قبل از آن که دشمن فرصت یابد با شمشیر آب دیده «1» چنان ضربه ای بر پیکر او وارد سازم که ریزه های استخوان سرش را بپراکند ، و بازوها و قدم هایش جدا گردد و از آن پس خدا هر چه خواهد انجام دهد.

3 حقوق متقابل مردم و رهبری

ای مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّی واجب شده است ، حق شما بر من، آن که از خیر خواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را میان شما عادلانه تقسیم کنم ، و شما را آموزش دهم تا بی سواد و نادان نباشید ،

______________________________

(1) ضرب بالمشرفیّه: شمشیری آب دیده است که در یکی از شهرهای یمن، (مشرف) می ساختند و معروف بود.

اشاره

(پس از اطّلاع از ماجرای حکمیّت و نیرنگ عمرو عاص که ابو موسی را فریب داد، و طبق شروطی که برای حکمیّت قبول کردند عملی نشد امام این خطبه را در سال 38 هجری ایراد کرد).

1 ضرورت ستایش پروردگار

خدا را سپاس! هر چند که روزگار دشواری های فراوان و حوادثی بزرگ پدید آورد. شهادت می دهم جز خدای یگانه و بی مانند خدایی نباشد و جز او معبودی نیست ، و گواهی می دهم محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست.

2 علل شکست کوفیان

پس از حمد و ستایش خدا، بدانید که نافرمانی از دستور نصیحت کننده مهربان دانا و با تجربه، مایه حسرت و سرگردانی و سرانجامش پشیمانی است. من رأی و فرمان خود را نسبت به حکمیّت به شما گفتم ، و نظر خالص خود را در اختیار شما گذاردم. (ای کاش که از قصیر پسر سعد اطاعت می شد) «1» ولی شما همانند مخالفانی ستمکار، و پیمان شکنانی نافرمان، از پذیرش آن سرباز زدید ، تا آنجا که نصیحت کننده در پند دادن به تردید افتاد ، و از پند دادن خودداری کرد ، داستان من و شما چنان است که برادر هوازنی سروده است: «در سرزمین منعرج، دستور لازم را دادم امّا نپذیرفتند، که فردا سزای سرکشی خود را چشیدند.»

«2»

اشاره

(پس از فرونشاندن شورش نهروان در سال 38 هجری در کوفه ایراد فرمود که شبیه یک سخنرانی است)

1 ویژگی ها و فضائل امام علی علیه السّلام

آن گاه که همه از ترس سست شده، کنار کشیدند، من قیام کردم ، و آن هنگام که همه خود را پنهان کردند من آشکارا به میدان آمدم ، و آن زمان که همه لب فرو بستند، من سخن گفتم ، و آن وقت که همه باز ایستادند من با راهنمایی نور خدا به راه افتادم. در مقام حرف و شعار صدایم از همه آهسته تر بود امّا در عمل برتر و پیشتاز بودم ، زمام امور را به دست گرفتم، و جلوتر از همه پرواز کردم ، و پاداش سبقت در فضیلت ها را بردم. همانند کوهی که تند بادها آن را به حرکت در نمی آورد ، و طوفانها آن را از جای بر نمی کند ، کسی نمی توانست عیبی در من بیابد ، و سخن چینی جای عیب جویی در من نمی یافت. خوارترین افراد نزد من عزیز است تا حق او را باز گردانم ، و نیرومند در نظر من پست و ناتوان است تا حق را از او باز ستانم.

2 علّت سکوت و کناره گیری از خلافت

در برابر خواسته های خدا راضی ، و تسلیم فرمان او هستم ، آیا می پندارید من به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دروغی روا دارم؟ به خدا سوگند، من نخستین کسی هستم که او را تصدیق کردم ، و هرگز اوّل کسی نخواهم بود که او را تکذیب کنم. در کار خود اندیشیدم ، دیدم پیش از بیعت، پیمان اطاعت و پیروی از سفارش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بر عهده دارم ، که از من برای دیگری پیمان گرفت. (پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود اگر در امر حکومت کار به جدال و خونریزی کشانده شود، سکوت کن)

اشاره

(پس از شنیدن تهاجم یکی از افسران معاویه، نعمان بن بشیر به عین التّمر، سرزمین آباد قسمت غربی فرات «1» و کوتاهی کوفیان در سال 39 هجری در کوفه فرمود)

1 نکوهش کوفیان

گرفتار کسانی شده ام که چون امر می کنم فرمان نمی برند ، و چون آنها را فرا می خوانم اجابت نمی کنند. ای مردم بی اصل و ریشه ، در یاری پروردگارتان برای چه در انتظارید؟ آیا دینی ندارید که شما را گرد آورد؟ و یا غیرتی که شما را به خشم وا دارد؟ «2»

2 علل شکست و نابودی کوفیان

در میان شما به پاخاسته فریاد می کشم ، و عاجزانه از شما یاری می خواهم، امّا به سخنان من گوش نمی سپارید ، و فرمان مرا اطاعت نمی کنید ، تا آن را که پیامدهای ناگوار آشکار شد ، نه با شما می توان انتقام خونی را گرفت ، و نه با کمک شما می توان به هدف رسید. شما را به یاری برادرانتان می خوانم، مانند شتری که از درد بنالد، ناله و فریاد سر می دهید ، و یا همانند حیوانی که پشت آن زخم باشد، حرکتی نمی کنید. تنها گروه اندکی به سوی من آمدند که آنها نیز ناتوان و مضطرب بودند ، «گویا آنها را به سوی مرگ می کشانند، و مرگ را با چشمانشان می نگرند».

می گویم: ( «متذائب» یعنی مضطرب ، از «تذاء بت الرّیح» یعنی وزش باد گوناگون و مضطرب گشت ، و ذئب (گرگ) را ذئب نامیدند چون در رفتن اضطراب دارد)

اشاره

(پس از جنگ صفّین در سال 37 هجری در کوفه ایراد فرمود)

پرهیز از حیله و نیرنگ

ای مردم! وفا همراه راستی است ، که سپری محکم تر و نگهدارنده تر از آن سراغ ندارم. آن کس که از بازگشت خود به قیامت آگاه باشد خیانت و نیرنگ ندارد. امّا امروز در محیط و زمانه ای زندگی می کنیم که بیشتر مردم حیله و نیرنگ را، زیرکی می پندارند ، و افراد جاهل آنان را اهل تدبیر می خوانند. چگونه فکر می کنند؟ خدا بکشد آنها را! چه بسا شخصی تمام پیش آمدهای آینده را می داند، و راه های مکر و حیله را می شناسد ولی امر و نهی پروردگار مانع اوست ، و با اینکه قدرت انجام آن را دارد آن را به روشنی رها می سازد ، امّا آن کس که از گناه و مخالفت با دین پروا ندارد از فرصت ها برای نیرنگ بازی، استفاده می کند.

اشاره

(وقتی نماینده خود جریر بن عبد اللّه را در سال 36 هجری به طرف معاویه فرستاد و معاویه پاسخی روشن نمی داد یاران امام گفتند، وسائل جنگ را مهیّا کن، فرمود)

1 واقع نگری در برخورد با دشمن

مهیّا شدن من برای جنگ با شامیان، در حالی است که «جریر» «1» را به رسالت به طرف آنان فرستاده ام ، بستن راه صلح و باز داشتن شامیان از راه خیر است، اگر آن را انتخاب کنند. من مدّت اقامت «جریر» را در شام معیّن کردم، که اگر تأخیر کند یا فریبش دادند و یا از اطاعت من سرباز زده است. عقیده من این است که صبر نموده با آنها مدارا کنید ، گر چه مانع آن نیستم که خود را برای پیکار آماده سازید.

2 ضرورت جهاد با شامیان

من بارها جنگ با معاویه را برّرسی کرده ام ، و پشت و روی آن را سنجیده ، دیدم راهی جز پیکار، یا کافر شدن نسبت به آن چه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آورده باقی نمانده است ، زیرا در گذشته کسی بر مردم حکومت می کرد که اعمال او [عثمان] حوادثی آفرید و باعث گفتگو و سر و صداهای فراوان شد ، مردم آنگاه اعتراض کردند و تغییرش دادند. «2»

ترجمه خطبه 46

اشاره

(به هنگام حرکت برای جنگ با شامیان، در نخیله کوفه در 25 شوّال سال 37 هجری قمری ایراد فرمود)

ضرورت آمادگی رزمی

ستایش خداوند را سزاست، هر لحظه که شب فرا رسد، و پرده تاریکی فرو افتد ، ستایش مخصوص پروردگار است هر زمان که ستاره ای طلوع و غروب کند ، ستایش خداوندی را سزاست که نعمت های او پایان نمی پذیرد ، و بخشش های او را جبران نتوان کرد ، پس از ستایش پروردگار، پیشتازان لشکرم را از جلو فرستادم ، «1» و دستور دادم در کنار فرات توقّف کنند ، تا فرمان من به آنها برسد ، زیرا تصمیم گرفتم از آب فرات بگذرم و به سوی جمعیّتی از شما که در اطراف دجله مسکن گزیده اند رهسپار گردم و آنها را همراه شما بسیج نمایم ، و از آنها برای کمک و تقویت شما یاری بطلبم.

می گویم: (منظور امام از «ملطاط» آنجایی است که دستور توقّف داد ، «کنار فرات» که به کنار فرات یا دریا «ملطاط» هم می گویند. و امام علیه السّلام از کلمه «نطفه» آب فرات اراده کرده که شگفت آور است)

اشاره

(در سال 37 هجری پس از ورود به صحرای صفّین برای در اختیار گرفتن آب فرات خطاب به خط شکنان سپاه فرمود)

فرمان خط شکستن و آزاد کردن آب فرات

شامیان با بستن آب شما را به پیکار دعوت کردند. «2» اکنون بر سر دو راهی قرار دارید: یا به ذلّت و خواری بر جای خود بنشینید ، و یا شمشیرها را از خون آنها سیراب سازید تا از آب سیراب شوید. پس بدانید که مرگ در زندگی توأم با شکست ، و زندگی جاویدان در مرگ پیروزمندانه شماست. آگاه باشید! معاویه گروهی از گمراهان را همراه آورده و حقیقت را از آنان می پوشاند ، تا کور کورانه گلوهایشان را آماج تیر و شمشیر کنند.

ترجمه خطبه 52

(در یکی از روزهای عید قربان این خطبه را ایراد فرمود که اکثر شارحان، خطبه 52 و 53 را یکی می دانند که در خطبه های قبل برگزیده مطالب آن آمده است)

1 تعریف دنیا

آگاه باشید، گویا دنیا پایان یافته ، و وداع خویش را اعلام داشته است ، خوبی هایش ناشناخته مانده به سرعت پشت کرده می گذرد ، ساکنان خود را به سوی نابود شدن می کشاند ، و همسایگانش را به سوی مرگ می راند. آنچه از دنیا شیرین بود تلخ شده ، و آنچه صاف و زلال بود تیرگی پذیرفت ، و بیش از ته مانده ظرف آب ریخته شده از آن باقی نمانده است ، یا جرعه ای آب که با آن عطش تشنگان دنیا فرو نخواهد نشست. «3»

______________________________

(1) نقد تفکّر التقاطی، آنانکه می خواهند مکاتب شرقی یا غربی را با آب و رنگ اسلامی جلوه گر سازند، زیرا هر مکتبی و هر واژه ای جایگاه خاصّ خودش را دارد.

(2) عبد اللّه بن عوف نقل می کند: پیش از آنکه سپاه کوفه به صحرای صفّین برسد، سربازان معاویه به فرماندهی «ابو الأعور» رودخانه فرات را در اختیار گرفتند، امام علی علیه السّلام «صعصعه بن صوحان» را به سوی معاویه فرستاد که چرا شریعه فرات را بستند؟ معاویه با یاران خود مشورت کرد. «ولید بن عقبه» و «عبد اللّه بن سعید» گفتند آب را همچنان بسته نگهدارید تا سپاه کوفه از تشنگی بمیرند، ولی «عمرو عاص» گفت «علی مردی نیست که تشنه بماند، او همان مردی است که می گفت اگر چهل نفر یاور داشتم حق خود را پس از سقیفه می گرفتم، اکنون که بزرگان عراق و حجاز همراه او می باشند!» معاویه هم چنان دستور داد که آب را بسته نگه دارند به فرمان امام علیه السّلام خط شکنان سپاه به فرماندهی امام حسن علیه السّلام حمله کردند، آب را در اختیار گرفته، سپاه معاویه را کنار زدند، امّا امام علی علیه السّلام دستور داد که آب برای هر دو لشکر آزاد باشد، این عمل جوانمردانه امام، باعث بیداری بسیاری از شامیان شد که برخی از آنان به سپاه امام پیوستند.

(3) سمله: ته مانده آب در ظرف، اداوه: ظرف و مقله: سنگ ریزهایی که در داخل ظرف آب می کردند تا آب کمتری بگیرد.

ترجمه خطبه 53

اشاره

(در سال 37 هجری در آستانه جنگ صفّین، برخی مدارا کردن امام را دیده و علّت را پرسیدند در پاسخ آنان فرمود)

توضیحاتی پیرامون جنگ صفّین

اینکه می گویید، خویشتن داری از ترس مرگ است ، بخدا سوگند! باکی ندارم که من به سوی مرگ روم یا مرگ به سوی من آید ، و اگر تصوّر می کنید در جنگ با شامیان تردید دارم ، بخدا سوگند! هر روزی که جنگ را به تأخیر می اندازم برای آن است که آرزو دارم عدّه ای از آنها به ما ملحق شوند و هدایت گردند. و در لابلای تاریکی ها، نور مرا نگریسته به سوی من بشتابند ، که این برای من از کشتار آنان در راه گمراهی بهتر است ، گر چه در این صورت نیز به جرم گناهانشان گرفتار می گردند.

اشاره

(در سال 40 هجری، روزهای آخر عمر شریف خود در نکوهش و هشدار کوفیان ایراد فرمود)

خبر از سلطه ستمگری بی باک

آگاه باشید! پس از من مردی با گلوی گشاده ، و شکمی بزرگ بر شما مسلّط خواهد شد ، که هر چه بیابد می خورد ، «1» و تلاش می کند آنچه ندارد به دست آورد او را بکشید! ولی هرگز نمی توانید او را بکشید. آگاه باشید! به زودی معاویه شما را به بیزاری و بدگویی من وادار می کند ، «2» بدگویی را به هنگام اجبار دشمن اجازه می دهم که مایه بلندی درجات من و نجات شماست ، امّا هرگز در دل از من بیزاری نجویید که من بر فطرت توحید تولّد یافته ام و در ایمان و هجرت از همه پیش قدم تر بوده ام.

اشاره

(در پایان جنگ با خوارج، در سال 38 هجری شخصی گفت، ای امیر المؤمنین علیه السّلام! خوارج همه نابود شدند. فرمود)

خبر از تداوم تفکّر انحرافی خوارج

نه، سوگند به خدا هرگز! آنها نطفه هایی در پشت پدران و رحم مادران وجود خواهند داشت ، هر گاه که شاخی از آنان سر برآورد قطع می گردد تا اینکه آخرینشان به راهزنی و دزدی تن در می دهند.

بعدی                            قبلی