نهج البلاغه(خطبه 61الی90)آموزش تاکتیک های نظامی

ترجمه خطبه 62

شتافتن به سوی اعمال پسندیده

ای بندگان خدا! از خدا بپرهیزید. و با اعمال نیکو به استقبال أجل بروید ، با چیزهای فانی شدنی دنیا آنچه که جاویدان می ماند خریداری کنید. از دنیا کوچ کنید که برای کوچ دادنتان تلاش می کنند. آماده مرگ باشید که بر شما سایه افکنده است. چون مردمی باشید که بر آنها بانگ زدند و بیدار شدند ، و دانستند دنیا خانه جاویدان نیست و آن را با آخرت مبادله کردند. خدای سبحان شما را بیهوده نیافرید ، و به حال خود وا نگذاشت ، میان شما تا بهشت یا دوزخ، فاصله اندکی جز رسیدن مرگ نیست. زندگی کوتاهی که گذشتن لحظه ها از آن می کاهد ، و مرگ آن را نابود می کند ، سزاوار است که کوتاه مدّت باشد. زندگی که شب و روز آن را به پیش می راند به زودی پایان خواهد گرفت. مسافری که سعادت یا شقاوت همراه می برد باید بهترین توشه را با خود بردارد. از این خانه دنیا زاد و توشه بردارید که فردای رستاخیز نگهبانتان باشد. بنده خدا باید از پروردگار خود بپرهیزد ، خود را پند دهد و توبه را پیش فرستد ، و بر شهوات غلبه کند ، زیرا مرگ او پنهان و پوشیده است ، و آرزوها فریبنده اند ، و شیطان، همواره با اوست و گناهان را زینت و جلوه می دهد تا بر او تسلّط یابد ، انسان را در انتظار توبه نگه می دارد که آن را تأخیر اندازد ، و تا زمان فرا رسیدن مرگ از آن غفلت نماید. وای بر غفلت زده ای که عمرش بر ضد او گواهی دهد ، و روزگار او را به شقاوت و پستی کشاند. از خدا می خواهیم که ما و شما را برابر نعمت ها مغرور نسازد ، و چیزی ما را از اطاعت پروردگار باز ندارد ، و پس از فرا رسیدن مرگ دچار پشیمانی و اندوه نگرداند.

اشاره

(در سال 38 هجری پس از پایان جنگ صفّین در مسجد کوفه این سخنرانی را ایراد کرد)

خدا شناسی «شناخت صفات خدا»

ستایش خداوندی را سزاست که صفتی بر صفت دیگرش پیشی نگرفته تا بتوان گفت: پیش از آن که آخر باشد اوّل است و قبل از آن که باطن باشد ظاهر است. هر واحد و تنهایی جز او، اندک است ، هر عزیزی جز او ذلیل ، و هر نیرومندی جز او ضعیف و ناتوان است ، هر مالکی جز او بنده ، و هر عالمی جز او دانش آموز است ، هر قدرتمندی جز او، گاهی توانا و زمانی ناتوان است ، هر شنونده ای جز خدا در شنیدن صداهای ضعیف کر و برابر صداهای قوی، ناتوان است و آوازهای دور را نمی شنود. «1» هر بیننده ای جز خدا، از مشاهده رنگ های ناپیدا و اجسام بسیار کوچک ناتوان است ، «2» هر ظاهری غیر از او پنهان ، و هر پنهانی جز او آشکار است. مخلوقات را برای تقویت فرمانروایی ، و یا برای ترس از آینده ، یا یاری گرفتن در مبارزه با همتای خود ، و یا برای فخر و مباهات شریکان ، و یا ستیزه جویی مخالفان نیافریده است. بلکه همه، آفریده های او هستند و در سایه پرورش او ، بندگانی فروتن و فرمانبردارند. خدا در چیزی قرار نگرفته تا بتوان گفت در آن جاست ، و دور از پدیده ها نیست تا بتوان گفت از آنها جداست. آفرینش موجودات او را در آغاز ناتوان نساخته ، و از تدبیر پدیده های آفریده شده باز نمانده است ، نه به خاطر آنچه آفریده قدرتش پایان گرفته و نه در آنچه فرمان داد و مقدّر ساخت دچار تردید شد. بلکه فرمانش استوار ، و علم او مستحکم ، و کارش بی تزلزل است. خدایی که به هنگام بلا و سختی به او امیدوار ، و در نعمت ها از او بیمناکند.

اشاره

(وقتی در 28 صفر سال 11 هجری ماجرای سقیفه را به امام رساندند پرسید: انصار چه گفتند؟ پاسخ شنید که انصار گفتند: زمامداری از ما، و رهبری از شما مهاجرین انتخاب گردد. پس امام علیه السّلام فرمود)

ردّ استدلال انصار و قریش نسبت به امامت در سقیفه «1»

چرا با آنها به این سخن رسول خدا استدلال نکردید که آن حضرت در باره انصار سفارش فرمود: با نیکان آنها به نیکی رفتار کنید و از بدکاران آنها در گذرید! [پرسیدند چگونه این حدیث انصار «2» را از زمامداری دور می کند؟ پاسخ داد:] اگر زمامداری و حکومت در آنان بود، سفارش کردند در باره آنها معنایی نداشت [سپس پرسید، قریش در سقیفه چه گفتند؟ جواب دادند: قریش می گفتند ما از درخت رسالتیم، امام علیه السّلام فرمود] به درخت رسالت استدلال کردند! امّا میوه اش را ضایع ساختند.

اشاره

(در سال 39 هجری پس از شنیدن غارتگری های فرماندهان معاویه در «عین التّمر» در نکوهش کوفیان فرمود)

علل نکوهش کوفیان

چه مقدار با شما کوفیان مدارا کنم؟ چونان مدارا کردن با شتران نو باری که از سنگینی بار، پشتشان زخم شده است ، و مانند وصله زدن جامه فرسوده ای که هر گاه از جانبی آن را بدوزند، از سوی دیگر پاره می گردد؟ هر گاه دسته ای از مهاجمان شام به شما یورش آوردند، هر کدام از شما به خانه رفته، درب خانه را می بندید ، و چون سوسمار در سوراخ خود می خزید ، و چون کفتار در لانه می آرمید. سوگند به خدا! ذلیل است آن کس که شما یاری دهندگان او باشید ، کسی که با شما تیر اندازی کند گویا تیری بدون پیکان رها ساخته است. به خدا سوگند، شما در خانه ها فراوان ، و زیر پرچم های میدان نبرد اندکید ، و من می دانم که چگونه باید شما را اصلاح و کجی های شما را راست کرد ، امّا اصلاح شما را با فاسد کردن روح خویش جایز نمی دانم. خدا بر پیشانی شما داغ ذلّت بگذارد ، و بهره شما را اندک شمارد ، شما آنگونه که باطل را می شناسید از حق آگاهی ندارید ، و در نابودی باطل تلاش نمی کنید آن سان که در نابودی حق کوشش دارید.

اشاره

(در سال 38 هجری و پس از فریب خوردن کوفیان از مکر و حیله عمرو عاص و معاویه، هشدار گونه فرمود)

علل نکوهش اهل عراق

پس از ستایش پروردگار! ای مردم عراق! همانا شما به زن بار داری می مانید «1» که در آخرین روزهای بار داری جنین خود را سقط کند ، و سرپرستش بمیرد ، و زمانی طولانی بی شوهر ماند ، و میراث او را خویشاوندان دور غارت کنند. آگاه باشید! من با اختیار خود به سوی شما نیامدم بلکه به طرف دیار شما کشانده شدم ، به من خبر دادند که می گویید علی دروغ می گوید! خدا شما را بکشد ، بر چه کسی دروغ روا داشته ام؟ آیا به خدا دروغ روا داشتم؟ در حالی که من نخستین کسی هستم که به خدا ایمان آوردم، «2» یا بر پیامبرش؟ در حالی که من اول کسی بودم که او را تصدیق کردم! نه به خدا هرگز! آنچه گفتم واقعیّتی است که شما از دانستن آن دورید ، و شایستگی درک آن را ندارید ، مادرتان در سوگ شما زاری کند «وای، وای، سر دهد» پیمانه علم را به شما به رایگان بخشیدم ، اگر ظرفیّت داشته باشید ، و به زودی خبر آن را خواهید فهمید.

ترجمه خطبه 73

اشاره

(در سال 36 هجری وقتی شنید که بنی امیّه با تهمت های فراوان آن حضرت را در خون عثمان شریک می پندارند، فرمود)

دفاعیات امام برابر تهمت ها

آیا شناختی که بنی امیّه از روحیّات من دارند آنان را از عیب جویی بر من باز نمی دارد؟ و آیا سوابق مبارزات من، نادان را بر سر جای خود نمی شناسند که به من تهمت نزنند؟ آنچه خدا آنان را بدان پند داد از بیان من رساتر است. من مارقین (از دین خارج شدگان) را با حجّت و برهان مغلوب می کنم و دشمن ناکثین «پیمان شکنان» و تردید دارندگان در اسلام می باشم ، شبهات را باید در پرتو کتاب خدا، قرآن، شناخت و بندگان خدا به آنچه در دل دارند پاداش داده می شوند.

اشاره

(از دعاهای آن حضرت است)

نیایش امام

خدایا! از من در گذر آنچه را از من بدان داناتری ، «1» و اگر بار دیگر به آن باز گردم تو نیز به بخشایش باز گرد. خدایا، آنچه از اعمال نیکو که تصمیم گرفتم و انجام ندادم ببخشای خدایا، ببخشای آنچه را که با زبان به تو نزدیک شدم ولی با قلب آن را ترک کردم. خدایا، ببخشای نگاه های اشارت آمیز ، و سخنان بی فایده ، و خواسته های بی مورد دل ، و لغزش های زبان.

اشاره

(پس از جنگ جمل و فرونشاندن شورش بصره در سال 36 هجری ماه جمادی الثّانی در مسجد شهر بصره فرمود)

1* بیان تفاوت های زنان و مردان

ای مردم! همانا زنان در مقایسه با مردان، در ایمان، و بهره وری از اموال، و عقل متفاوتند ، «1» اما تفاوت ایمان بانوان، بر کنار بودن از نماز و روزه در ایّام «عادت حیض» آنان است ، و اما تفاوت عقلشان با مردان بدان جهت که شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد است ، و علّت تفاوت در بهره وری از اموال آن که ارث بانوان نصف ارث مردان است.

2* مدّیریت خانوادگی

پس، از زنان بد، بپرهیزید و مراقب نیکانشان باشید ، در خواسته های نیکو، همواره فرمانبردارشان نباشید ، تا در انجام منکرات طمع ورزند.

«2»

اشاره

(از خطبه های شگفت آور امام علیه السّلام که به آن خطبه «غرّا» گویند.)

شناخت صفات الهی

ستایش خداوندی را سزاست، که به قدرت، والا و برتر ، و با عطا و بخشش نعمت ها به پدیده ها نزدیک است. اوست بخشنده تمام نعمت ها ، و دفع کننده تمام بلاها و گرفتاری ها. او را می ستایم در برابر مهربانی ها و نعمت های فراگیرش. به او ایمان می آورم چون مبدأ هستی و آغاز کننده خلقت آشکار است. از او هدایت می طلبم چون راهنمای نزدیک است ، و از او یاری می طلبم که توانا و پیروز است ، و به او توکّل می کنم چون تنها یاور و کفایت کننده است. و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست. او را فرستاده تا فرمان های خدا را اجرا کند و بر مردم حجّت را تمام کرده ، آنها را در برابر اعمال ناروا بترساند.

2* سفارش به پرهیزکاری

سفارش می کنم شما بندگان خدا را به تقوای الهی، که برای بیداری شما مثل های پند آموز آورده ، و سر آمد زندگانی شما را معیّن فرمود ، و لباس های رنگارنگ بر شما پوشانده ، و زندگی پر وسعت به شما بخشیده ، و با حسابگری دقیق خود، بر شما مسلّط است. در برابر کارهای نیکو، به شما پاداش می دهد ، و با نعمت های گسترده و بخشش های بی حساب، شما را گرامی داشته است ، و با اعزام پیامبران و دستورات روشن، از مخالفت با فرمانش شما را بر حذر داشته است. تعداد شما را می داند ، و چند روزی جهت آزمایش و عبرت برای شما مقرّر داشته ، که در این دنیا آزمایش می گردید ، و برابر اعمال خود محاسبه می شوید.

3* دنیا شناسی

آب دنیای حرام همواره تیره ، و گل آلود است. منظره ای دل فریب و سر انجامی خطرناک دارد. فریبنده و زیباست اما دوامی ندارد. نوری است در حال غروب کردن ، سایه ای است نابود شدنی ، ستونی است در حال خراب شدن ، آن هنگام که نفرت دارندگان به آن دل بستند و بیگانگان به آن اطمینان کردند ، چونان اسب چموش پاها را بلند کرده، سوار را بر زمین می کوبد ، و با دام های خود آنها را گرفتار می کند ، و تیرهای خود را به سوی آنان، پرتاب می نماید ، طناب مرگ به گردن انسان می افکند ، به سوی گور تنگ و جایگاه وحشتناک می کشاند تا در قبر، محل زندگی خویش، بهشت یا دوزخ را بنگرد ، و پاداش اعمال خود را مشاهده کند.

5* وصف احوال بندگان خدا

بندگانی که با دست قدرتمند خدا آفریده شدند ، و بی اراده خویش پدید آمده، پرورش یافتند ، سپس در گهواره گور آرمیده متلاشی می گردند. و روزی به تنهایی سر از قبر بر می آورند ، و برای گرفتن پاداش به دقت حساب رسی می گردند ، در این چند روزه دنیا مهلت داده شدند تا در راه صحیح قدم بر دارند، راه نجات نشان داده شده تا رضایت خدا را بجویند ، تاریکی های شک و تردید از آنها برداشته شد ، و آنها را آزاد گذاشته اند تا برای مسابقه در نیکوکاری ها، خود را آماده سازند ، تا فکر و اندیشه خود را به کار گیرند و در شناخت نور الهی در زندگانی دنیا تلاش کنند.

8* عبرت از مرگ

او را در سرزمین مردگان می گذارند ، و در تنگنای قبر تنها خواهد ماند. حشرات درون زمین، پوستش را می شکافند ، و خشت و خاک گور بدن او را می پوساند ، تند بادهای سخت آثار او را نابود می کند ، و گذشت شب و روز، نشانه های او را از میان بر می دارد ، بدن ها پس از آن همه طراوت متلاشی می گردند ،

10* هشدار از دشمنی شیطان

سفارش می کنم شما را به پروا داشتن از خدا، خدایی که با ترساندن های مکرّر، راه عذر را بر شما بست ، و با دلیل و برهان روشن، حجت را تمام کرد ، و شما را پرهیز داد از دشمنی شیطانی که پنهان در سینه ها راه می یابد ، و آهسته در گوش ها راز می گوید، گمراه و پست است ، وعده های دروغین داده، در آرزوی آنها به انتظار می گذارد ، زشتی های گناهان را زینت می دهد ، گناهان بزرگ را کوچک می شمارد ، و آرام آرام دوستان خود را فریب داده ، راه رستگاری را بر روی در بند شدگانش می بندد ، و در روز قیامت آنچه را که زینت داده انکار می کند ، و آنچه را که آسان کرده، بزرگ می شمارد ، و از آنچه که پیروان خود را ایمن داشته بود سخت می ترساند.

13* پند آموزی از گذشتگان

ای بندگان خدا! کجا هستند آنان که سالیان طولانی در نعمت های خدا عمر گذراندند؟ تعلیمشان دادند و دریافتند ، مهلتشان دادند و بیهوده روزگار گذراندند؟ از آفات و بلاها دورشان داشتند اما فراموش کردند ، زمانی طولانی آنها را مهلت دادند ، نعمت های فراوان بخشیدند ، از عذاب دردناک پرهیزشان دادند ،

اشاره

(پس از جنگ صفّین در سال 38 هجری در شهر کوفه در شناساندن عمرو عاص و ردّ شایعات بیهوده او فرمود)

روانشناسی عمرو عاص:

شگفتا از عمرو عاص پسر نابغه! «1» میان مردم شام گفت که من اهل شوخی و خوشگذرانی بوده، و عمر بیهوده می گذرانم! حرفی از روی باطل گفت و گناه در میان شامیان از انتشار داد ، مردم آگاه باشید! بدترین گفتار دروغ است. عمرو عاص سخن می گوید، پس دروغ می بندد ، وعده می دهد و خلاف آن مرتکب می شود ، در خواست می کند و اصرار می ورزد ، اما اگر چیزی از او بخواهند، بخل می ورزد ، به پیمان خیانت می کند ، و پیوند خویشاوندی را قطع می نماید ، پیش از آغاز نبرد در هیاهو و امر و نهی بی مانند است تا آنجا که دست ها به سوی قبضه شمشیرها نرود. اما در آغاز نبرد، و برهنه شدن شمشیرها، بزرگ ترین نیرنگ او این است که عورت خویش آشکار کرده، فرار نماید. «2»

ویژگیهای امام علی علیه السّلام:

آگاه باشید! به خدا سوگند که یاد مرگ مرا از شوخی و کارهای بیهوده باز می دارد ، ولی عمرو عاص را فراموشی آخرت از سخن حق باز داشته است ، با معاویه بیعت نکرد مگر بدان شرط که به او پاداش دهد ، و در برابر ترک دین خویش، رشوه ای تسلیم او کند.

______________________________

(1) نابغه: زن معروفه، آلوده دامن، که اسم مادر عمرو عاص بود، زن اسیری که عبد اللّه بن جدعان او را خرید چون فاسد و بی پروا بود او را رها کرد. وقتی عمرو عاص متولّد شد، ابو لهب، امیّه بن خلف، هشام بن مغیره، ابو سفیان و عاص بن وائل، هر کدام ادّعا داشتند که عمرو، فرزند اوست. سرانجام عاص او را برداشت که از دشمنان سر سخت رسول خدا بود، او بود که پیامبر (ص) را ابتر نامید که خدا در سوره کوثر در جواب فرمود: إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ (همانا دشمن تو ابتر است) و آیه إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ در باره او و یارانش نازل شد، و عمرو عاص، در مکّه سر راه پیامبر (ص) سنگ و خار می ریخت! و او بود که به کجاوه دختر پیامبر (ص) «زینب» حمله کرد و او را طوری کتک زد که دچار سقط جنین شد، و پیامبر (ص) به او نفرین کرد، و او بود که اشعار فراوانی بر ضدّ رسول خدا (ص) می سرود و بچّه های مکّه را تحریک می کرد که با صدای بلند برای آزار آن حضرت بخوانند، و او بود که از طرف قریش مکه به دربار سلطان حبشه رفت تا مهاجران مسلمان را به مکّه برگرداند. (کتاب ربیع الأبرار زمخشری)

(2) عمرو عاص در این فکر بود که در میدان صفّین روزی خودی نشان دهد، تا آن که سوار نقاب داری از سپاه امام علی (ع) به میدان آمد، عمرو فکر کرد حریف اوست، با سرعت در مقابل سرباز نقاب دار ایستاد و گرد و خاک کرد، وقتی حمله آغاز شد دانست که آن نقاب دار، علی (ع) است، در مانده شد چه کند؟ مقاومت کند کشته می شود، فرار کند آبرویش می رود، هنوز انتخاب نکرده بود که حمله سریع و ناگهانی امام به او مهلت نداد از روی اسب سرنگون شد، مرگ را با چشم خود دید، ناگاه زشت ترین حیله را به کار گرفت، که عورت خود را آشکار کرد، و امام او را در پستی و رسواییش واگذارد، عمرو عاص با سرعت فرار کرد و خود را نجات داد، و در میان دو لشکر آن روز، و تاریخ بشریّت آبروی خود را برد.

1* خدا شناسی

و گواهی می دهم که خدایی نیست جز خدای یکتا ، آغاز، اوست که پیش از او چیزی نیست ، و پایان همه اوست که بی نهایت است. پندارها برای او صفتی نمی توانند فراهم آورند ، و عقل ها از درک کیفیّت او درمانده اند ، نه جزئی برای او می تواند تصوّر کرد و نه تبعیض پذیر است ، و نه چشم ها و قلب ها می توانند او را به درستی فرا گیرند.

2* ضرورت پند پذیری

ای بندگان خدا! از عبرت های سودمند پند پذیرید ، و از آیات روشنگر عبرت آموزید. و از آنچه با بیان رسا شما را ترسانده اند، بپرهیزید ، و از یاد آوری ها و اندرزها سود ببرید ، آن چنان که گویا چنگال مرگ در پیکر شما فرو رفته ، و رشته آرزوها و دلبستگی ها قطع گردیده و سختی های مرگ و آغاز حرکت به سوی قیامت به شما هجوم آورده است. آن روز که «همراه هر کسی گواه و سوق دهنده ای است» ، سوق دهنده ای که تا صحنه رستاخیز او را می کشاند ، و شاهدی که بر اعمال او گواهی می دهد.

(و قسمتی از این خطبه)

3* وصف بهشت

در بهشت، درجاتی از یکدیگر برتر ، و جایگاه هایی گوناگون و متفاوت وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد ، و ساکنان آن هرگز خارج نگردند ، ساکنان بهشت جاوید، هرگز پیر و فرسوده نگردند ، و گرفتار شدائد و سختی ها نخواهند شد.

اشاره

(برخی از شارحان گفتند که این خطبه در شهر کوفه ایراد شد)

1* معرّفی بهترین بنده خدا (الگوی انسان کامل)

ای بندگان خدا! همانا بهترین و محبوب ترین بنده نزد خدا، بنده ای است که خدا او را در پیکار با نفس یاری داده است ، آن کس که جامعه زیرین او اندوه ، و لباس رویین او ترس از خداست ، چراغ هدایت در قلبش روشن شده و وسائل لازم برای روزی او فراهم آمده و دوری ها و دشواری ها را بر خود نزدیک و آسان ساخته است. حقایق دنیا را با چشم دل نگریسته ، همواره به یاد خدا بوده و اعمال نیکو، فراوان انجام داده است. از چشمه گوارای حق سیراب گشته، چشمه ای که به آسانی به آن رسید و از آن نوشیده سیراب گردید. راه هموار و راست قدم برداشته ، پیراهن شهوات را از تن بیرون کرده ، و جز یک غم، از تمام غم ها خود را می رهاند ، و از صف کور دلان و مشارکت با هواپرستان خارج شد ، کلید باز کننده درهای هدایت شد و قفل درهای گمراهی و خواری گردید. راه هدایت را با روشن دلی دید ، و از همان راه رفت ، و نشانه های آن را شناخت و از امواج سرکش شهوات گذشت. به استوارترین دستاویزها و محکم ترین طناب ها چنگ انداخت ، چنان به یقین و حقیقت رسید که گویی نور خورشید بر او تابید ، در برابر خداوند خود را به گونه ای تسلیم کرد که هر فرمان او را انجام می دهد و هر فرعی را به اصلش باز می گرداند. چراغ تاریکی ها ، و روشنی بخش تیرگی ها ، کلید درهای بسته و بر طرف کننده دشواری ها ، و راهنمای گمراهان در بیابان های سرگردانی است. سخن می گوید، خوب می فهماند ، سکوت کرده به سلامت می گذرد ، برای خدا اعمال خویش را خالص کرده آن چنان که خدا پذیرفته است ، از گنجینه های آیین خدا و ارکان زمین است. خود را به عدالت واداشته و آغاز عدالت او آن که هوای نفس را از دل بیرون رانده است ، حق را می شناساند و به آن عمل می کند. کار خیری نیست مگر که به آن قیام می کند ، و در هیچ جا گمان خیری نبرده جز آن که به سوی آن شتافته. اختیار خود را به قرآن سپرده ، و قرآن را راهبر و پیشوای خود قرار داده است ، هر جا که قرآن بار اندازد فرود آید ، و هر جا که قرآن جای گیرد مسکن گزیند.

2* وصف زشت ترین انسان «عالم نمایان»

و دیگری که او را دانشمند نامند امّا از دانش بی بهره است ، یک دسته از نادانی ها را از جمعی نادان فرا گرفته ، و مطالب گمراه کننده را از گمراهان آموخته، و به هم بافته ، و دام هایی از طناب های غرور و گفته های دروغین بر سر راه مردم افکنده ، قرآن را بر امیال و خواسته های خود تطبیق می دهد ، و حق را به هوس های خود تفسیر می کند.

4* ویژگی های امام علی علیه السّلام

مردم! عذر خواهی کنید از کسی که دلیلی بر ضدّ او ندارید، و آن کس من می باشم ، مگر من در میان شما بر اساس «ثقل اکبر» که قرآن است عمل نکردم؟ و ثقل اصغر «عترت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم» را در میان شما باقی نگذاردم؟ مگر من پرچم ایمان را در بین شما استوار نساختم؟ و از حدود و مرز حلال و حرام آگاهیتان ندادم؟ مگر پیراهن عافیت را با عدل خود به اندام شما نپوشاندم؟ و نیکی ها را با اعمال و گفتار خود در میان شما رواج ندادم؟ و ملکات اخلاق انسانی را به شما نشان ندادم؟ پس وهم و گمان خود را در آنجا که چشم دل ژرفای آن را مشاهده نمی کند ، و فکرتان توانایی تاختن در آن راه ندارد، به کار نگیرید ، برخی از همین خطبه است:

اشاره

(به نقل برخی از شارحان، این خطبه در سال 36 هجری پس از قتل عثمان در مدینه ایراد شد) «1»

عوامل هلاکت انسانها

پس از ستایش پروردگار، خدا هرگز جبّاران دنیا را در هم نشکسته مگر پس از آن که مهلت های لازم و نعمت های فراوان بخشید ، و هرگز استخوان شکسته ملّتی را باز سازی نفرمود مگر پس از آزمایش ها و تحمّل مشکلات. مردم! در سختی هایی که با آن روبرو هستید و مشکلاتی که پشت سر گذاردید، درس های عبرت فراوان وجود دارد. نه هر که صاحب قلبی است خردمند است ، و نه هر دارنده گوشی شنواست ، و نه هر دارنده چشمی بیناست. در شگفتم ، چرا در شگفت نباشم؟! از خطای گروه های پراکنده با دلایل مختلف که هر یک در مذهب خود دارند! نه گام بر جای گام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می نهند ، و نه از رفتار جانشین او پیروی می کنند ، نه به غیب ایمان می آورند و نه خود را از عیب بر کنار می دارند، به شبهات عمل می کنند و در گرداب شهوات غوطه ورند ، نیکی در نظرشان همان است که می پندارند ، و زشتی ها همان است که آنها منکرند. در حل مشکلات به خود پناه می برند ، و در مبهمات تنها به رأی خود تکیه می کنند ، گویا هر کدام، امام و راهبر خویش می باشند که به دستگیره های مطمئن و اسباب محکمی که خود باور دارند چنگ می زنند.

1* خدا شناسی

سپاس خداوندی را، که بی آن که دیده شود شناخته شده ، و بی آنکه اندیشه ای به کار گیرد آفریننده است ، خدایی که همیشه بوده و تا ابد خواهد بود ، آنجا که نه از آسمان دارای برج های زیبا خبری بود ، و نه از پرده های فرو افتاده اثری به چشم می خورد ، نه شبی تاریک و نه دریایی آرام ، نه کوهی با راه های گشوده ، نه درّه ای پر پیچ و خم ، نه زمین گسترده ، و نه آفریده های پراکنده وجود داشت. خدا پدید آورنده پدیده ها و وارث همگان است ، خدای آنان و روزی دهنده ایشان است ، آفتاب و ماه به رضایت او می گردند که هر تازه ای را کهنه ، و هر دوری را نزدیک می گردانند ، خدا، روزی مخلوقات را تقسیم کرد ، و کردار و رفتارشان را بر شمرد ، از نفس ها که می زنند ، و نگاه های دزدیده که دارند ، و رازهایی که در سینه ها پنهان کردند. و جایگاه پدیده ها را در شکم مادران و پشت پدران تا روز تولد و سر آمد زندگی و مرگ، همه را می داند. اوست خدایی که با همه وسعتی که رحمتش دارد، کیفرش بر دشمنان سخت است و با سختگیری که دارد، رحمتش همه دوستان را فرا گرفته است ، هر کس که با او به مبارزه بر خیزد بر او غلبه می کند ، و هر کس دشمنی ورزد هلاکش می سازد، هر کس با او کینه و دشمنی ورزد تیره روزش کند ، و بر دشمنانش پیروز است ، هر کس به او توکّل نماید او را کفایت کند ، و هر کس از او بخواهد، می پردازد ، و هر کس برای خدا به محتاجان قرض دهد وامش را بپردازد ، و هر که او را سپاس گوید، پاداش نیکو دهد.

2* اندرزهای حکیمانه

______________________________

(1) یک ربع قرن (25 سال) نگذشته بود که مردم دگرگون شدند.